W 1685 roku młody hrabia František Antonin Špork wizy

www.ciekawe-miejsca.net

Europa: Kuks

W 1685 roku młody hrabia František Antonin Špork wizytował dobra odziedziczone po ojcu. Dotarł wówczas do doliny rzeki Łaby i okolicznych źródeł. Zwane przez lokalnych mieszkańców Kuks, miały ponoć właściwości lecznicze. To zapewne wówczas narodziła się w głowie ambitnego arystokraty myśl, by wybudować uzdrowisko, które mogłoby konkurować, a może i przyćmić Karlove Vary czy Wiesbaden. wybrał się w podróż po Europie, zwiedzając Włochy, Hiszpanię, Francję, Anglię, Niderlandy i Belgię. W wieku 22 lat przejął część posiadłości i bogactwa zmarłego w 1679 roku ojca. Kiedy więc stanął nad brzegiem Łaby w 1685 ro-

František Antonin Špork był nieprzeciętną osobowością. Urodził się w 1662 roku, w wieku 8 lat studiował łacinę u jezuitów w Kutnej Horze, ukończył praski Uniwersytet Klementinum mając zaledwie 16 lat, a rok później 1

nr 4, Lipiec 2007

www.ciekawe-miejsca.net

Europa: Kuks

ku, miał wszystko, czego potrzeba, by w środku łąk i lasów, w dzikiej dolinie rzeki stworzyć być może najwspanialsze uzdrowisko swoich czasów.

był już w stanie podołać obowiązkom i przekazał warsztat kuzynowi Antonowi Braunowi.

Historia uzdrowiska Kuks zaczęła się na dobre pod koniec XVII wieku, kiedy lecznicze właściwości źródeł zyskały naukowe potwierdzenie. Hrabia Špork postanowił po jednej stronie Łaby stworzyć część rezydencyjno–uzdrowiskową, po drugiej zaś szpitalno-kościelną i połączyć je wspaniałą aleją przecinającą rzekę. Powstały wówczas m.in. dom zdrojowy, gościniec, teatr oraz szpital z kościołem. Do ozdobienia całego kompleksu hrabia Špork sprowadził najwybitniejszych artystów. Sam żywo interesował się sztuką, napisał bądź przetłumaczył w ciągu życia ponad 150 książek i rozpraw religijnych i filozoficznych, w bibliotece w Kuksie zgromadził 40000 dzieł. Wśród przybyłych do Kuksu znalazł się jeden z najlepszych ówcześnie rzeźbiarzy – Matthias Bernard Braun. Kariera tego pochodzącego z Tyrolu twórcy nabrała rozmachu w 1710 roku, kiedy jako dwudziestosześcioletni, nieznany artysta wykonał na Moście Karola w Pradze dzieło Wizja św. Ludgardy. Wiedza i umiejętności, jakie Braun zdobył we Włoszech, studiując rzeźby Gianlorenza Berniniego i Michała Anioła, w połączeniu z ogromnym talentem zaowocowały dla młodego twórcy sławą zdobytą praktycznie z dnia na dzień. František Antonin Špork sprowadził do Kuksu Brauna wraz z pomocnikami i uczniami około 1715 roku. Współpraca trwała aż do lat trzydziestych XVIII wieku, kiedy schorowany na gruźlicę rzeźbiarz nie

Fasada szpitalnego kościoła Świętej Trójcy

Patrząc dzisiaj na Kuks, trudno zrozumieć zasadność porównań z największymi uzdrowiskami ówczesnych czasów. Kto był chociażby w Karlovych Varach poczuje się, delikatnie mówiąc, rozczarowany. Kuks jest obecnie dość senną wioską, którą można przeoczyć jadąc drogą z Jarome˜ ˜ ra. Większość zabudowań przestała istnieć już w 1740 roku, gdy wylała niewinnie wyglądająca na co dzień Łaba. Ocalał jedynie położony na wzniesieniu szpital z kościołem Świętej Trójcy. Na drugim brzegu zaś gospoda „U Zlateho slunce” przypomina, że dawniej tętniło tu życie. Na szczęście zachowała się 2

nr 4, Lipiec 2007

www.ciekawe-miejsca.net

Europa: Kuks

większość wspaniałych rzeźb Brauna. Zrządzeniem losu ani František Antonin Špork, ani jego „nadworny” twórca nie doczekali zagłady dzieła swojego życia. Obaj zmarli w 1738 roku, w odstępie miesiąca.

dziesięciu rzeźb Matthiasa Bernarda Brauna. Miały one stanowić dla kuracjuszy wskazówkę, jak odzyskać w Kuksie zdrowie nie tylko na ciele, ale i na duszy. Wokół świątyni umieszczono personifikacje ośmiu Błogosławieństw z Kazania na Górze i figurę przedstawiającą Religię. Wzdłuż szpitalnych skrzydeł Braun stworzył galerię ludzkich cnót i przywar. Obu cyklom patronują aniołowie Chwalebnej i Żałosnej Śmierci. Ponadnaturalnej wielkości rzeźby są świadectwem ogromnego talentu tyrolskiego twórcy. Personifikacja Religii znakomicie pokazuje, jakie „sztuczki” stosował Matthias Bernard Braun. Oglądana od przodu kobieca postać ze skrzydłami, w wieńcu na głowie, trzymająca księgę z literami Alfa i Omega oraz wielki krzyż, staje się nagle, gdy spojrzymy na nią z tyłu, ekspresyjnym płomieniem strzelającym ku niebu. Ciało gubi się pod zwojem poskręcanych szat i ogromnych skrzydeł, a jedynym konkretnym kształtem w morzu abstrakcji pozostaje widoczny fragment belki krzyża.

Personifikacja Czystości w lapidarium

Personifikacje Cnót i Przywar są wspaniałą galerią zróżnicowanych póz, gestów i stanów psychicznych. Atrybuty każdej z postaci objaśniają sens przedstawienia. Tajemnicza, wyglądająca jak zjawa postać w chuście zakrywającej twarz to Czystość: świadczą o tym trzymane przez nią dwa gołębie. Na postumencie, o który się opiera Braun, przedstawił starotestamentową scenę z Józefem i żoną Putyfara. Józef, który skutecznie oparł się wdziękom narzucającej mu się kobiety – żony wysokiego urzędnika faraona – i został przez

Spod gospody „U Zlateho slunce” rozpościera się widok na dolinę Łaby i założenie szpitalno – kościelne. Schodząc w stronę rzeki mijamy pozostałości paradnych schodów, wzdłuż których dawniej podczas przyjęć płynęło podobno wino, a dziś niestety jedynie woda. Oba skrzydła szpitala łączy kościół Świętej Trójcy, dzieło znakomitego włoskiego architekta Giovanniego Battisty Alliprandiego. Przed całym założeniem znajduje się grupa kilku3

nr 4, Lipiec 2007

www.ciekawe-miejsca.net

Europa: Kuks

nią oskarżony o , jakbyśmy to dzisiaj nazwali, molestowanie seksualne, stał się w religii chrześcijańskiej synonimem czystości i niewinności.

Świętej Trójcy skomponowane na planie ośmioboku. Niedawno odrestaurowane, zachwyca szlachetnością architektury i bogactwem wyposażenia. Pod kościołem znajduje się krypta z sarkofagiem fundatora, mieszcząca kolejne dzieło Brauna – ekspresyjny krucyfiks. Jeśli komuś mało atrakcji, może jeszcze zwiedzić XVIII-wieczną barokową aptekę i galerię win.

Rzeźba przy schodach paradnych

Wśród przywar niezwykle interesująco została przedstawiona Obmowa – kobieta o brzydkiej twarzy, z włosami płonącymi od trzymanej przez nią pochodni. Jeśli przyjrzymy się uważnie dostrzeżemy, że na jej szacie jest pełno masek, a zamiast lewej nogi ma drewnianą kulę. W ten sposób artysta przekazał prawdę, że obmowa przenosi się z prędkością ognia, ale kto nią zgrzeszy, daleko nie zajdzie i w końcu zło, które zapoczątkował, dosięgnie i jego.

Juan Guarinus w Betlejem

Największa niespodzianka ukryta jest jednak w pobliskim lesie. Nieodległy od Kuksu teren zwany Novy Les został zakupiony przez hrabiego Šporka w 1717 roku z przeznaczeniem na kolejną galerię rzeźb na świeżym powietrzu. Z naturalnych skał Matthias Bernard Braun stworzył potężne figury świętych pustelników oraz ogromną płaskorzeźbioną kompozycję z Pochodem Trzech Króli, Pokłonem Pasterzy i Wizją św. Huberta.

Aby w pełni docenić klasę twórczości Brauna, trzeba jednak kupić bilet uprawniający do zwiedzenia kompleksu od wewnątrz, obecnie bowiem przed kościołem i szpitalem stoją jedynie kopie rzeźb. Oryginały znajdują się w Lapidarium. Oprócz niego, podczas zwiedzania można zobaczyć kilka portretów Františka Antonina Šporka oraz ryciny przedstawiające Kuks sprzed powodzi. Dużą atrakcją jest wnętrze kościoła

Do dziś zachowały się również rzeźby Chrystusa i Samarytanki przy studni. Wchodzących na teren tzw. Betlejem witał zaś przymocowany do ska4

nr 4, Lipiec 2007

www.ciekawe-miejsca.net

Europa: Kuks

ły obraz Petera Brandla przedstawiający Ucieczkę do Egiptu. Wcześniej było tam wyobrażenie Sądu Ostatecznego, na którym postaci diabłów i potępieńców miały rysy jezuitów z pobliskiego klasztoru w Žireè. Powodem wieloletniego konfliktu hrabiego z jezuitami było niedotrzymanie przez zakonników obietnicy poprowadzenia do Betlejem kalwarii. Nadchodząca Inkwizycja wymogła jednak na Šporku decyzję, by Sąd Ostateczny przemalować na przedstawienie mniej kontrowersyjne.

Pasterzy. Niektóre postaci prawie odrywają się od skał, inne są tylko maskami wyłaniającymi się z potężnej bryły kamienia. W dość dobrym stanie przetrwały również dwie rzeźby pustelników – św. Juana Guarinusa i św. Onufrego. Pierwszy z nich klęczy przed swoją grotą, pokutując za gwałt i zabójstwo hrabiowskiej córki. Według legendy, Juan Guarinus musiał czekać na kolanach, nie mogąc podnieść wzroku do nieba, aż z ust niewinnego dziecka padną słowa przebaczenia. Św. Onufry zaś spędził na pustyni sześćdziesiąt lat w samotności, żywiony przez anioły, zanim tuż przed śmiercią spotkał innego pustelnika – Pafnucjusza, który pochował go w grobie wykopanym łapami przez dwa lwy. Obie rzeźby uderzają przerysowaną, potężną muskulaturą i kaskadami „lejących się” włosów. Ten ekspresyjny wyraz fantazyjnie ukształtowanych postaci jest uważany za wizytówkę Matthiasa Bernarda Brauna.

Medytująca Maria Magdalena w Betlejem

To, co dziś znajduje się w Kuksie i okolicach, często bywa określane mianem resztek po wspaniałym uzdrowisku. Istotnie, z dzieła hrabiego Františka Antonina Šporka ocalały niewielkie fragmenty, jednak na zobaczenie owych „resztek” trzeba zarezerwować dobrych kilka godzin. Rzadko się zdarza, by fantazja i nieograniczone finanse fundatora spotkały się z talentem artystów nadających nawet najdziwniejszym ideom realne kształty.

Jak łatwo się domyślić, przez prawie 300 lat obraz w środku lasu nie mogł się uchować. Również rzeźby Brauna spotkał przykry los, znaczna część zaginęła, z pozostałych ocalały jedynie mniejsze bądź większe fragmenty. Poruszająco wyglądają bezgłowe postaci Chrystusa i Samarytanki siedzące obok studni, czy porośnięta mchem figura medytującej Marii Magdaleny. Najlepiej zachowała się ogromna płaskorzeźba z Pochodem Trzech Króli i Pokłonem

Tekst: Konrad Pyzel, zdjęcia: Jakub Jagiełło, Konrad Pyzel

5

nr 4, Lipiec 2007

www.ciekawe-miejsca.net

Europa: Kuks

Informacje praktyczne: Kuks leży przy drodze z Jarom˜er˜ a na Dvùr Kralove. Najlepiej dojechać samochodem (od przejścia granicznego Kudowa-Zdrój/Nachod około 35 km), chociaż można się tam dostać także pociągiem i autobusem (najprościej z Jarom˜er˜ a). Kompleks szpitalno–kościelny zwiedza się w grupach z przewodnikiem (wejście co godzinę). Zwiedzanie „podstawowe” trwa około godziny, wizyta w dawnej aptece to dodatkowy wydatek i około 45 minut. Dla chętnych jest również galeria win. Do Betlejem (wstęp również płatny) można iść 3 kilometry na piechotę lub podjechać samochodem (drogowskazy z drogi prowadzącej do Dvùr Kralove na Braunùv Betlem). Praktyczne informacje (godziny otwarcia, ceny, rozkłady jazdy pociągów i autobusów), sporo wiadomości i zdjęcia można znaleźć w internecie na stronach: www.kuks.cz oraz www.novyles.cz (oczywiście po czesku).

Płaskorzeźba z Pochodem Trzech Króli i Pokłonem Pasterzy

Więcej o zabytkach w Europie przeczytasz na www.ciekawe-miejsca.net

6

nr 4, Lipiec 2007