30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslararas› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu Bildiriler Kitabı
1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training Proceedings
Editörler/Editors Doç. Dr. Mahmut F. AKfi‹T, Yrd. Doç. Dr. Yahya DO⁄U Bölüm Editörleri/Section Editors Ali fiEN, Dr. Erdo¤an TOZAN, Dr. Veysel TÜRKEL, Dr. ‹zzet KARABAY, Ersan ÇEVL‹K, Nadim EK‹Z, Mehmet COfiKUN, Necmettin GÜNER, Hanife ÖZ, Mehmet MAZAK
30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslararas› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu Bildiriler Kitab› 1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training Proceedings ‹GDAfi Teknik Yay›nlar› / ‹GDAfi Technical Publications No. 17 1. Bask›: Kas›m 2005 ISBN 975 - 7003 - 16 - 6 Sayfa Düzeni
Paralel Reklam Bask›-Cilt Düzey Matbaac›l›k © Tüm yay›n haklar› ‹GDAfi’a aittir. ‹GDAfi’›n veya bildiri sahiplerinin yaz›l› izni olmaks›z›n hiçbir yolla ço¤alt›lamaz.
İstanbul Gaz Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Kaz›m Karabekir Cad. No: 4 34060 Alibeyköy - ‹STANBUL Tel: +90 (0212) 626 46 46 Fax: +90 (0212) 626 46 86 www.igdas.com.tr • www.ugetam.com
SEMPOZYUM YÜRÜTME KURULU K. Levent TÜFEKÇ‹
‹GDAfi Genel Müdürü (BAfiKAN)
Sezer TÜRKTAN
Gaz de France Türkiye Genel Müdürü
Prof. Ümit Do¤ay ARINÇ Vehbi ÖZYURT
Ali ÇATALAHMETO⁄LU Dr. Erdo¤an TOZAN Burhan ÖZCAN Efrail OZAN
Serkan KELEfiER Hikmet ERGÜR M. Ali AKMAN Gülaçar HIZ
ONUR VE DANIfiMA KURULU
‹GDAfi Murahhas Üye (UGETAM) MEGEP Bölge Yöneticisi ‹GDAfi ‹flletmeler Genel Müdür Yard›mc›s› ‹GDAfi ‹stanbul Bölge ‹flletme Müdürü ‹GDAfi Anadolu Bölge ‹flletme Müdürü ‹GDAfi Bo¤aziçi Bölge ‹flletme Müdürü ‹GDAfi E¤itim Müdürü ‹GDAfi Araflt›rma ve Gelifltirme Müdürü ‹GDAfi Kalite Güvence ve Strateji Gel. Müdürü ‹GDAfi Bas›n Müflaviri
Dr. M. Hilmi GÜLER
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan›
Yusuf GÜNAY
Enerji Piyasas› Düzenleme Kurumu Baflkan›
Dr. Mimar Kadir TOPBAfi Prof. Dr. Ramazan EVREN Mehmet T. B‹LG‹Ç
Doç. Dr. O. Saim D‹NÇ
Prof. Dr. Mustafa BALCI Prof. Dr. O¤uz BORAT
Prof. Dr. T. Nejat VEZ‹RO⁄LU Prof. Korkut ÖZAL
Prof. M. Rahmi B‹LGE
Prof. Dr. Abdülkerim KAR
Doç. Dr. F. Mahmut AKfi‹T
YAYIN KURULU
‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkan› ‹BB Genel Sekreteri ve ‹GDAfi Yön. Kurulu Bflk. BOTAfi Genel Müdürü TPAO Genel Müdürü AB - Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilcili¤i MEGEP ‹letiflim ve Bölgesel Çal›flma Uzman› Miami Üniversitesi – ABD E. Bakan – TPAO E. Genel Müdürü ‹stanbul Teknik Üniversitesi Marmara Üniversitesi Sabanc› Üniversitesi
Doç. Dr. Mahmut F. AKfi‹T
Sabanc› Üniversitesi (BAfiKAN)
Doç. Dr. O. Saim D‹NÇ
TPAO Genel Müdürü
Doç. Dr. Cengiz GÜNGÖR
Yrd. Doç. Dr. Yahya DO⁄U Türker ERDA⁄
Dr. Veysel TÜRKEL
Dr. ‹zzet KARABAY Ali fiEN
Nadim EK‹Z
Recep KIRLI
Ersan CEVL‹K
Mehmet MAZAK
Mehmet COfiKUN Hanife ÖZ
‹.T.Ü – ‹GDAfi Yönetim Kurulu Baflkan Vekili K›r›kkale Üniversitesi ‹GDAfi Genel Müdür Dan›flman› ‹GDAfi UGETAM Proje Yönetmeni ‹GDAfi Makine Mühendisi ‹GDAfi Kütüphane ve Dokümantasyon fiefi ‹GDAfi Strateji Gelifltirme fiefi ‹GDAfi UGETAM Proje Yönetmeni ‹GDAfi UGETAM Proje Yönetmeni ‹GDAfi Halkla ‹liflkiler fiefi ‹GDAfi Proje Yönetmeni ‹GDAfi Mütercim – ‹letiflim Uzman›
|iii|
STEERING COMMITTE K. Levent TÜFEKÇ‹
General Manager, ‹GDAfi (Head of the Committee)
Sezer TÜRKTAN
General Manager, Gaz de France-TURKEY
Prof. Ümit Do¤ay ARINÇ Vehbi ÖZYURT
Ali ÇATALAHMETO⁄LU Dr. Erdo¤an TOZAN Burhan ÖZCAN Efrail OZAN
Serkan KELEfiER Hikmet ERGÜR M. Ali AKMAN Gülaçar HIZ
Executive Board Member, ( UGETAM ) ‹GDAfi Regional Manager, SVET
Assistant General Manager
Istanbul District Manager, ‹GDAfi
Anadolu District Manager, ‹GDAfi Bo¤aziçi District Manager, ‹GDAfi
Director, Training Department, ‹GDAfi
Director, Research and Development Department, ‹GDAfi
Director, Quality Assurance and Strategy Dev. Dep., ‹GDAfi Advisor, Press Relations, ‹GDAfi
HONOURS AND ADVISORY COMMITTE Dr. M. Hilmi GÜLER
Minister of Energy and Natural Resources
Yusuf GÜNAY
President of EPDK (Energy Market Regulatory Authority)
Dr. Mimar Kadir TOPBAfi Prof. Dr. Ramazan EVREN Mehmet T. B‹LG‹Ç
Doç. Dr. O. Saim D‹NÇ
Prof. Dr. Mustafa BALCI Prof. Dr. O¤uz BORAT
Prof. Dr. T. Nejat VEZ‹RO⁄LU Prof. Korkut ÖZAL
Prof. M. Rahmi B‹LGE
Prof. Dr. Abdülkerim KAR
Doç. Dr. F. Mahmut AKfi‹T
EDITORIAL COMMITTE
General Secretary of the Metropolitan Municipality of Istanbul and Chairman of the Executive Board of ‹GDAfi General Manager, BOTAS (Petroleum Pipeline Corporation) General Manager, TPAO (Turkish Petroleum Corporation)
EUnion - Delegation of the European Commission to Turkey Expert, Communication and Regional Affairs,SVET University of Miami - USA
Former Minister-Former General Manager of TPAO ‹stanbul Technical University Marmara University Sabanc› University
Doç. Dr. Mahmut F. AKfi‹T
Sabanc› University ( Head of the Committee)
Doç. Dr. O. Saim D‹NÇ
General Manager, Turkish Petroleum Corporation (TPAO)
Doç. Dr. Cengiz GÜNGÖR
Yrd. Doç. Dr. Yahya DO⁄U Türker ERDA⁄
Dr. Veysel TÜRKEL
Dr. ‹zzet KARABAY Ali fiEN
Nadim EK‹Z
Recep KIRLI
Ersan CEVL‹K
Mehmet MAZAK
Mehmet COfiKUN Hanife ÖZ
|iv|
Mayor of Istanbul
Istanbul Tech. Univ. – Dep. Chairman of the Executive Board of ‹GDAfi K›r›kkale University
Advisor to the General Manager, ‹GDAfi Project Manager, ‹GDAfi - UGETAM Mechanical Engineer, PhD, ‹GDAfi
Chief Officer, Library and Documentation, ‹GDAfi Chief Officer, Strategy Development, ‹GDAfi Project Manager, ‹GDAfi - UGETAM Project Manager, ‹GDAfi - UGETAM
Chief Officer, Public Relations, ‹GDAfi Project Manager, ‹GDAfi
Translator - Communications Expert, ‹GDAfi
Takdim Do¤algaz bilinen enerji türleri içinde geleneksel enerjiler ile yeni enerji kaynaklar› aras›nda yer alan kullan›m alanlar› ve amaçlar› oldukça genifl bir enerji türüdür. Bu enerjinin kayna¤›ndan tafl›nmas›na, da¤›t›m›na ve kullan›m›na yönelik çok çeflitli faaliyet sahalar› vard›r. Do¤algaz bir çok aflamadan ve koflulland›rmalardan sonra kullan›m noktalar›na ulaflt›r›l›r. Bu arada yürütülen faaliyetlerin tamam› do¤algaz iflletmecili¤ini oluflturur. Daha özel bir ifade ile do¤algaz iflletmecili¤i, gaz›n sevk ve idaresini sa¤lamak amac›yla kurulmufl olan alt yap› ve üstyap›n›n teknik özelliklerine göre, yetiflkin ve yeterli çal›flanlarla, bilgi ve tecrübeye dayal› teknikler ile birlikte en uygun malzeme ve ekipman kullanarak koordinasyon, haberleflme, haritac›l›k, istatistik vs gibi lojistik destekleri ile do¤algaz›n en güvenli, etkin ve h›zl› bir flekilde çevreye duyarl› olarak son kullan›c›ya ulaflt›r›lmas› için yürütülen faaliyetlerin bütünüdür. Bu nedenle onlarca faaliyeti içine al›r ve ciddi bir organizasyon oluflumu gerektirir. Ayn› zamanda ekonomi, ticaret, teknik bilgi ve donan›m, iflletme yönetimi ve hukuk süreçleri ile do¤rudan iliflkilidir. Bu kapsamda etkin ve verimli bir iflletmecilik için e¤itsel bak›mdan güçlü bir gaz iflletmecili¤i kültürü oluflturulmas› gerekir. Böylece bir gaz iflletim sisteminin en iyi flekilde iflleyifli için flehrin veya bölgenin dokusunu bozmadan birimler aras› ahengi sa¤lanm›fl, sürekli¤i olan bütün iliflki ve unsurlar› en yüksek derecede yürütebilecek anlay›fl ve iflleyifli kazanm›fl ve k›r›lganl›¤› az olan yap› elde edilebilir. Bu itibarla 1.Uluslararas› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itimi Sempozyumu do¤algaz iflletmecili¤i ve e¤itimi konusunda bilgi ve tecrübelerin paylafl›lmas›nda ve geliflmesinde önemli katk›lar sa¤layacakt›r. Ayn› zamanda sempozyumla birlikte gaz iflletmecili¤inin teknik e¤itimine yönelik yaklafl›mlar›n ve önerilerin de¤erlendirilmesiyle önemli kazan›mlar elde edilecektir. Alan›nda ilk ve kapsaml› bir aktivite olmas› nedeniyle önemli katk›lar ve aç›l›mlar sa¤layacak olan bu organizasyonu Avrupa Birli¤i deste¤iyle gerçeklefltirmekten mutluluk duymaktay›z. Sempozyumun Ülkemize, Avrupa Birli¤i’ne ve çevre ülkelere hay›rl› olmas›n› diler, eme¤i geçen herkese teflekkür ederim. K. Levent TÜFEKÇ‹ ‹GDAfi Genel Müdürü
|v|
Introduction Among all energy sources, whether traditional or new, natural gas is the one with a very large field of use and a great variety of objectives for use. Natural gas-related activities range from transmission of this energy source to its distribution and utilization. Before it is distributed to the end user, natural gas goes through many stages. Natural gas operations are comprised of all of the activities conducted through these stages. Specifically, natural gas operations and natural gas utility management involve an entire range of activities, including also logistic support like coordination, communication, mapping and statistics, which are conducted in accordance with the technical characteristics of the infrastructure and the superstructure of natural gas networks constructed to deliver natural gas to the end-user in the most reliable, efficient, prompt and environment-friendly way by using the most suitable materials and equipments and techniques that are based on the knowledge and experience of qualified and efficient workers. Natural gas operations involve tens of different activities, which require a serious organization and this is also directly related with economy, commerce, technical knowledge and accessories, utility management and legal procedures. And within this framework, for an efficient and effective management of natural gas operations, we need to create a culture of natural gas operations and utility management that is very strong in education and training aspects. This way, we can build a structure that is in harmony with the fabric of the city and with all its units interconnected, with all the relations and elements across the structure managed with a keen understanding of the operations to ensure that any fragility in the system is minimized. Within this respect, we believe that The International Symposium on Natural Gas Operations and Vocational Education and Training will be a platform where we can share and advance our knowledge and experience of natural gas operations and utility management as well as training. Additionally, assessment of the approaches and suggestions on technical training on natural gas operations will render this symposium a very beneficial occasion. We are happy to have organized this symposium, which is the first in its field, yet comprehensive, with the support of the European Union. We are hoping that this symposium will open a broader horizon for those of us in natural gas sector. I would like to thank everyone who made this symposium possible and I sincerely hope that the symposium will be for the good of our country, the European Union and the countries in the region. K. Levent TÜFEKÇ‹ ‹GDAfi General Manager
|vi|
Önsöz Do¤algaz kullan›m› tüm dünyada h›zla yayg›nlaflmaktad›r. Temiz bir yak›t oluflu ve kullan›m kolayl›¤› sayesinde daha önce do¤algaz ile hiç tan›flmam›fl yerleflim birimleri ve endüstriyel tüketicilere do¤algaz ulaflt›r›lmaya bafllanm›flt›r. Bu geliflim daha önce do¤algaz iflletmecili¤i ile ilgili bir tecrübesi olmayan birçok yeni da¤›t›m flirketini piyasaya tafl›m›flt›r. Özellilikle yo¤un yerleflim birimlerinde güvenli bir hizmetin sa¤lanabilmesi için do¤algaz da¤›t›m›nda tecrübeli, köklü ve büyük flirketlerin yönetim, denetim ve genel olarak iflletmecilik tecrübeleri ve bu tecrübelerin do¤algaz piyasas›na yeni girmekte olan da¤›t›c› flirketler ile paylafl›lmas› büyük önem arz etmektedir. ‹GDAfi ‘›n MEGEP projesi kapsam›nda Avrupa Birli¤i ile beraber düzenledi¤i ve flu anda bildiri kitab›n› okumakta oldu¤unuz 1. Uluslararas› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Mesleki E¤itim Sempozyumu (INGAS2005) bu alanda çok önemli bir bofllu¤u doldurmaktad›r. Bu bildiri kitab›, sempozyumda sunulan tebli¤leri içermektedir. Bildiriler konular›na göre alt› konu bafll›¤› alt›nda toplanm›flt›r.Yukar›da aç›kland›¤› gibi niteli¤i gere¤i bildiriler teorik olmaktan ziyade a¤›rl›kl› olarak pratik iflletme tecrübelerini aktarmaktad›r. Bu sempozyumun bir ilk olmas› nedeniyle yay›n kurulu olarak yay›nlar›n toplanmas› s›ras›nda baz› aksakl›klar ile karfl›laflmam›z kaç›n›lmazd›. Sempozyumun ilan› ve yay›nlar›n toplanmas› aflamas›ndaki gecikmelerden dolay› genel düzenleme, düzeltmeler ve bask›ya haz›rlama çal›flmas› d›fl›nda bu kitapta yay›nlanan bildiriler bir hakem denetiminden geçmemifl olup bildiri içeriklerine dokunulmam›flt›r. Sempozyumunun önemini belirtmeleri ve bu çal›flmay› do¤algaz dünyas›nda bir perspektife koymalar› aç›s›ndan aç›l›fl konuflmalar› ve de¤erlendirme konuflmalar› da bildiri kitab›na dahil edilmifltir. Böyle büyük bir organizasyonu gerçeklefltiren baflta Genel Müdür K. Levent TÜFEKÇ‹ Bey olmak üzere tüm ‹GDAfi Yöneticilerini, MEGEP Yöneticilerini, kat›l›mc›lar› ve eme¤i geçen herkesi tebrik eder, bu çal›flman›n do¤algaz iflletmecilerine yararl› olmas›n› umar sayg›lar sunar›z. Doç. Dr. Mahmut F. AKfi‹T Yay›n Kurulu Baflkan›
|vii|
Preface Natural gas utilization is rapidly expanding across the globe. Being a clean and convenient fuel, natural gas is introduced to new settlements and industrial customers everyday. This rapid expansion brought in many new suppliers that does not have prior experience of natural operations into the market. In order to offer reliable service in densely populated areas, it is extremely important for large, established and experienced natural gas distribution companies to share their experiences in natural gas operations and utility management with new distribution companies in the market. In this respect, 1st International Symposium on Natural Gas Operations and Vocational Education and Training (INGAS 2005), the book of which you read at the moment, co-organized by ‹GDAS and the EU’s SVET project, fills a significant gap in this sector. This proceedings book includes the presentations given at the symposium. The presentations are divided into six categories under subject subtitles. They are more of a practical nature than theoretical in that they convey actual operational experiences. As the editorial committee we have had to deal with some inconveniences in compiling the presentations, which can be inevitable when you hold a symposium of this scale for the first time. The presentations in this book have not been reviewed nor their content has been changed except for redactions, regular edition work and a general revision that needed to be done due to the delay between the announcement of the symposium and the compilation of presentation materials. We have also included in the book the opening and closing speeches because they underlie the importance of the symposium and put this event into perspective for the natural gas sector. We thank and congratulate K. Levent Tüfekçi, the general manager of ‹GDAfi along with all other company executives, the SVET (Strengthening Vocational Education and Training) officials and everyone else that took part in the organization for making this symposium possible and we sincerely hope that this work will be very beneficial for those that are in the area of natural gas operations. Associate Professor Mahmut F. AKfi‹T Head of the Editorial Committee
|viii|
‹Ç‹NDEK‹LER Takdim .........................................................................................................v Önsöz .........................................................................................................vii
AÇILIfi OTURUMU K. Levent TÜFEKÇ‹ / ‹GDAfi Genel Müdürü ................................................3 Prof. Dr. Mustafa BALCI / AB-MEGEP Temsilcisi, AB E¤itim Koordinatörü .....9 Salih ÇEL‹K / Milli E¤itim Bakanl›¤›-Müsteflar Yard›mc›s›................................13 Yusuf GÜNAY / Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu Baflkan› ............................17 Dr. Mimar Kadir TOPBAfi / ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkan› .................21 Dr. M. Hilmi GÜLER / Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan› ..............................23
OTURUM I INGAS 05 - 111 Gaz De France’daki ‹flletme Sistemi.............................................................33 INGAS 05 - 112 Sanayi ve ‹ç Tesisat Dönüflümlerinin Do¤algaz ‹flletmecili¤ine Yans›malar›......37 INGAS 05 - 113 Organizasyonlarda Sistem Yaklafl›m› ve Örnek Olaylarla Do¤algaz ‹flletmecili¤i .................................................................................................49 INGAS 05 - 114 Do¤algaz Da¤›t›m fiebeke Sisteminde SCADA Uygulamas› .........................67 INGAS 05 - 115 Do¤algaz fiebeke Faaliyetleri Nas›l Yap›land›r›lmal› ve Yaflanan Sorunlar .....75 INGAS 05 - 117 Do¤algaz Da¤›t›m Hatlar› ve ‹flletmecili¤inde Kaynak Kontrolünün Önemi .....89
OTURUM II INGAS 05 - 121 Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itimi ..................................................109 INGAS 05 - 122 Do¤algaz Sektöründe Sertifikaland›rma ve Belgelendirmenin Önemi.........115 INGAS 05 - 123 Do¤algaz Sektöründe Teknik E¤itim ve UGETAM ..................................123 INGAS 05 - 124 Gaz Ak›fl Mühendisli¤i Kavram› ve Gaz ‹flletmecili¤indeki Yeri.................133
OTURUM III INGAS 05 - 131 Boru Hatt› Sistemlerinin Yenilenmesi........................................................143 INGAS 05 - 132 Do¤algaz Çelik Boru Hatlar› Katodik Koruma Sistemlerinin Problemleri ve Çözüm Yollar›......................................................................................149 INGAS 05 - 133 Do¤algaz Hatlar›nda Görülen Kaçak Ak›mlar ve Önleme Metotlar›...........161 INGAS 05 - 134 fiehir ‹çi Do¤algaz Da¤›t›m Hatlar› Yat›r›m Planlamas› ..............................171 INGAS 05 - 135 Da¤›t›m fiebekelerinin Tasar›m›.................................................................177 INGAS 05 - 136 ‹GAB‹S (‹GDAfi Altyap› Bilgi Sistemi) Projesi ..........................................183 INGAS 05 - 137 Do¤algaz Da¤›t›m fiebekelerinde Kokuland›rma ve Karfl›lafl›lan Problemler......193 INGAS 05 - 138 TPAO Kuzey Marmara ve De¤irmenköy Yeralt› Do¤algaz Depolar› .........203
OTURUM IV INGAS 05 - 241 Gömülü Çelik Boru Hatt› fiebekeleri için Depreme Dayan›kl›l›k De¤erlendirmesi Metodunun Gelifltirilmesi................................................217 INGAS 05 - 242 Geliflmifl GIS Deste¤i ile fiehir Gaz Da¤›t›m› için Yüksek Yo¤unluklu Afet Etkisini An›nda Azaltma Sistemi ........................227 INGAS 05 - 243 Do¤algaz ‹flletmecili¤inde ‹fl Güvenli¤i ......................................................233 INGAS 05 - 244 ‹stanbul ‹çin Bir Afet Önleme/Hafifletme Ana Plan› Çal›flmas›, fiehirle ‹lgili Hassas Noktalar›n Bir De¤erlendirmesi ......................................................253 INGAS 05 - 245 Gaz Endüstrisi SCADA Sistemlerinde Güvenlik ve ‹flletme Verimlili¤inin Artt›r›lmas›..............................................................267 INGAS 05 - 246 1999 Kocaeli Depreminde Gömülü Borularda Gözlenen Deprem Hasarlar›..... 273
OTURUM V INGAS 05 - 251 Kayseri’de Do¤al Gaz ve Müflteri Hizmetleri Yönetimi .............................297 INGAS 05 - 252 Gaz fiirketlerinin Ölçüm ‹le ‹lgili Karfl›laflaca¤› Problemler, Çözüm Önerileri ve Kalibrasyonun Önemi ...............................................305 INGAS 05 - 253 Gaz Dönüflümü Niçin Gereklidir? .............................................................317 INGAS 05 - 254 Gaz Kullan›m›nda Yeni Teknolojiler Ve Merkezi Olmayan Güç Tedariki Örnekleri ....................................................................................327 INGAS 05 - 255 Müflteri Hizmetleri Yönetiminde ‹GDAfi’›n Vizyonu................................335 INGAS 05 - 256 Gaz fiirketleri için Piyasa Araflt›rmas›n›n Rolü ...........................................341 INGAS 05 - 257 Türk Gaz Piyasas›n›n Gelece¤ine Yönelik Bir Bak›fl ..................................353
OTURUM VI INGAS 05 - 261 Do¤algaz fiehiriçi Da¤›t›m›nda Yasal Düzenlemeler ...................................361 INGAS 05 - 262 Do¤algaz ‹flletmecili¤inde Standartlar, Kalite Kontrol ve Testlerin Önemi – ‹GDAfi Uygulamalar› ..................................................369 INGAS 05 - 263 ‹letim fiebekelerinin ‹flleyifl Düzenlemelerine ‹liflkin Baz› Avrupa Birli¤i Ülkeleri ‹le Türkiye’deki Temel Uygulamalar›n De¤erlendirilmesi ............385 INGAS 05 - 264 Avrupa Do¤algaz Pazar›n›n Gelece¤i - Türkiye’nin Pozisyonu ..................393 INGAS 05 - 265 Liberalleflen Arz Pazar›nda Da¤›t›m fiirketleri.............................................399 INGAS 05 - 266 Do¤algaz ‹flletmecili¤inde Kalite Yönetim Sistemleri .................................407
KAPANIfi OTURUMU K. Levent TÜFEKÇ‹ / ‹GDAfi Genel Müdürü ............................................419 Ahmet AYDIN / Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu Gaz Daire Baflkan› ...........421
CONTENTS Introduction ........................................................................................................vi Preface...............................................................................................................viii
OPENING SESSION K. Levent TÜFEKÇ‹ / General Manager, ‹GDAfi ...........................................3 Prof. Dr. Mustafa BALCI / AB-MEGEP Representative, Education Coordinator, EU ...9 Salih ÇEL‹K / National Education Ministry-Deputy Undersecretary ..................13 Yusuf GÜNAY / Head of the Energy Market Regulatory Authority .................17 Dr. Mimar Kadir TOPBAfi / Mayor of Metropolitan Municipality of Istanbul ..21 Dr. M. Hilmi GÜLER / Minister of Energy and Natural Resources ................23
SESSION I INGAS 05 - 111 The Operating System in Gaz De France ...................................................33 INGAS 05 - 112 The Impact of Industrial and Internal Installation Conversions on Natural Gas Operations ..............................................................................38 INGAS 05 - 113 The System Approach to Organizations and Natural Gas Utility Management Through Case Studies ................................................50 INGAS 05 - 114 SCADA Applications for Natural Gas Distribution Network ......................68 INGAS 05 - 115 How to Structure Natural Gas Network Activities and Related Problems...76 INGAS 05 - 117 Importance of Weld Control at Natural Gas Distribution Pipelines and Service..90
SESSION II INGAS 05 - 121 Natural Gas Operating and Technical Education ......................................110 INGAS 05 - 122 Importance of Certification in Natural Gas Sector ....................................116 INGAS 05 - 123 Technical Education in Natural Gas Sector and UGETAM ......................124 INGAS 05 - 124 The Concept of Gas Flow Engineering and Its Place in Natural Gas Operations.134
SESSION III INGAS 05 - 131 Refurbishment of Pipe Systems.................................................................144 INGAS 05 - 132 Protection System Problems and Their Solutions ......................................149 INGAS 05 - 133 Stray Currents in Natural Gas Pipelines and Prevention Methods .............162 INGAS 05 - 134 Investment Planning of Urban Natural Gas Distribution Lines ..................172 INGAS 05 - 135 Distribution Networks Design ..................................................................178 INGAS 05 - 136 IGABIS (IGDAS Infrastructure Information System).................................184 INGAS 05 - 137 Odorization and Odorization-Related Problems in Natural Gas Distribution Networks...........................................................194 INGAS 05 - 138 TPAO North Marmara and De¤irmenköy Natural Gas Storage ................204
SESSION IV INGAS 05 - 241 Development of Earthquake Resistance Evaluation Method for Buried Pipeline Networks......................................................218 INGAS 05 - 242 Super High-Density Realtime Earthquake Disaster Mitigation System for City Gas Supply, with Enhanced Use of GIS...........................228 INGAS 05 - 243 Occupational Safety in Natural Gas Operations.........................................234 INGAS 05 - 244 The Study On A Disaster Prevention / Mitigation Basic Plan In Istanbul, Evaluation of Urban Vulnerability........254 INGAS 05 - 245 Increasing Security and Operational Efficiency in Gas Industry SCADA Systems .........................................................................267 INGAS 05 - 246 Observed Damage at Burried Pipelines in the 1999 Kocaeli Earthquake ...274
SESSION V INGAS 05 - 251 Natural Gas Customer Services Management ............................................298 INGAS 05 - 252 Solutions to the Measurement Problems That Gas Companies Face and Importance of Calibration ..........................................................306 INGAS 05 - 253 Why is Gas Conversion Necessary?...........................................................317 INGAS 05 - 254 New Technologies of Gas Utilization and Examples for Decentral Power Supply ...........................................................................327 INGAS 05 - 255 IGDAS’s Vision of Customer Services Management .................................336 INGAS 05 - 256 The Role of Market Research for Gas Companies....................................342 INGAS 05 - 257 The Future of the Turkish Gas Market - A Downstream Perspective .......353
SESSION VI INGAS 05 - 261 Regulations for Urban Natural Gas Networks...........................................362 INGAS 05 - 262 The Importance of Standards, Quality Control and Testing In Natural Gas Operations - Applications at IGDAS .....................................370 INGAS 05 - 263 An Overview of Basic Applications of the Network Codes for the Gas Transmission Networks in Some EU Countries and Turkey ..............385 INGAS 05 - 264 The Future of the European Gas Market – A Turkish Perspective ............393 INGAS 05 - 265 Distribution Sector in the Liberalizing Turkish Supply Market .................399 INGAS 05 - 266 Quality Management Systems for Natural Gas Operations ........................408
CLOSING SESSION K. Levent TÜFEKÇ‹ / General Manager, ‹GDAfi .......................................419 Ahmet AYDIN / Head of Energy Market Regulatory Authority-Gas Department ..423
30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslaras› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu 1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training
AÇILIfi OTURUMU / OPENING SESSION AÇILIfi VE PROTOKOL KONUfiMALARI OPENING AND WELCOME SPEECHES
K. Levent TÜFEKÇ‹ ‹GDAfi Genel Müdürü
Sayg›de¤er Bakan›m, Sayg›de¤er Büyükflehir Belediye Baflkan›m, EPDK’n›n De¤erli Baflkan›, Say›n Müsteflar Yard›mc›m, De¤erli akademisyenler, Sivil toplum kurulufllar›m›z›n, derneklerimizin ve sendikalar›m›z›n de¤erli temsilcileri, Çok k›ymetli misafirlerimiz ve bas›n›m›z›n de¤erli mensuplar›, ‹GDAfi ve MEGEP’in ortaklafla organize etti¤i 1. Uluslararas› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu’muzun aç›l›fl törenini teflrifinizden dolay› teflekkür ediyor, hoflgeldiniz diyor, sayg› ve sevgilerimi, flükranlar›m› sunuyorum. Enerji günümüzde insan hayat›n›n vazgeçilmez bir parças›. Ülkelerin enerji ihtiyac›, nüfus, sanayileflme, kentleflme ve teknoloji gibi birçok sosyo-ekonomik faktöre ba¤l› olarak flekillenmektedir. Her yeni teknoloji ve yaflam› kolaylaflt›rmaya yönelik her at›l›m, enerji kullan›m›n›, dolay›s›yla enerji ihtiyac›n› artt›rmaktad›r. Ülkelerin geliflmifllik oranlar› ürettikleri ve tükettikleri enerji miktar›yla ölçülür hale gelmifltir. Hatta bununla da kalmam›fl, enerjide verimlilik, güvenilirlik ve temizlik de önemli birer kriter olmufltur. Tüm bunlar ülkelerin enerji politikalar›n›, ülke stratejilerini önemli flekilde etkilemektedir. ‹GDAfi, ‘enerjinin var oldu¤u her yerde kaliteyle var olmak’ vizyonunu benimseyen bir kurulufl olarak tüm bu geliflmeleri yak›ndan takip etmektedir. Ve do¤algaz... Do¤algaz, kullan›c›s›na sa¤lad›¤› ekonomik kolayl›k, konfor ve güvenilirlik özelliklerinden dolay› tamamen ‹stanbul halk›n›n güvenini kazanm›flt›r. Do¤algaz›n bu özellikleri birçok kamu ve özel kuruluflunun politikalar› içine girmifl, çevrecilik ön plana ç›kar›lm›flt›r ve bunun da günümüze yans›malar›n› bizler hissetmekteyiz. Özellikle ‹stanbul, do¤algaz›n çevreci özelli¤inden en çok faydalanan flehirlerimizden birisi olmufltur. Hava kirlili¤i sebebiyle gaz maskelerinin da¤›t›ld›¤› ve ‘soka¤a ç›kmay›n’ uyar›lar›n›n yap›ld›¤› bir ‹stanbul yerine, ‹GDAfi’›n yapt›¤› yo¤un yat›r›mlarla bugün dünyan›n en temiz metropol flehirlerinden biri haline gelmifl bir ‹stanbul’da yafl›yoruz art›k. Sadece canl› varl›klar üzerinde de¤il, tarihsel dokunun korunmas›nda bile temiz havan›n önemini, konunun uzmanlar›n›n, bilim adamlar›m›z›n çok daha iyi ifade edeceklerine inan›yorum. Günümüzde ça¤dafl yaflaman›n vazgeçilmez bir unsuru olan do¤algaz›n gelece¤imizin sa¤l›kl› bir biçimde infla edilmesinde de her anlamda çok önemli bir yere sahip oldu¤unu düflünüyorum. De¤erli konuklar›m›z, sizlerin de bildi¤i gibi, Türkiye’de do¤algaz çal›flmalar›, 1986 y›l›nda ‹stanbul’da ‹GDAfi’›n kurulmas›yla bafllad›. Do¤algaz›n yayg›n kullan›m› 1988 y›l›nda
|3|
Ankara’da EGO’da ve 1994 y›l›ndan sonra da ‹GDAfi’ta h›zla geliflmeye bafllad›. Daha sonra ‹zmit’de ‹ZGAZ ve Bursa ve Eskiflehir’de de BOTAfi ile do¤algaz›n yayg›nlaflmas› devam etti. 4646 Do¤algaz Piyasas› Kanunu, Türkiye’de do¤algaz›n yayg›nlaflmas› ve kontrolüyle ilgili bir milat olmufltur ve konuyla ilgili merci olan Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu faaliyete bafllam›flt›r. Kurumun faaliyete geçmesi, do¤algaz, elektrik ve petrolle ilgili birçok yönetmeli¤i de hayata geçirmifltir. 19 y›l önce kurulan ve 13 y›ld›r ‹stanbul halk›na, temiz, ekonomik, güvenilir bir yak›t olan do¤algaz› sunan ‹GDAfi, 2005 y›l› Ocak ay› itibariyle 2 milyon 650 bin abonesi, 3,5 milyar metreküp do¤algaz kullan›m› ve 9000 km. uzunlu¤undaki polietilen art› çelik hatlar›yla Türkiye’nin en büyük do¤algaz da¤›t›m flirketidir. ‹GDAfi kendi kaynaklar›yla gerçeklefltirdi¤i altyap› yat›r›mlar›nda en ileri teknolojileri kullanmaktad›r. Öte yandan ‹GDAfi sosyal sorumlulu¤u ve sektördeki aktif rolü gere¤i bu alanda kazand›¤› 19 y›ll›k tecrübe ve bilgi birikimini Uluslararas› Gaz, E¤itim, Teknoloji, Araflt›rma Merkezi-UGETAM ile hem Türkiye’de h›zla yayg›nlaflan da¤›t›m flirketleriyle hem de bölge ülkelerindeki da¤›t›m flirketleriyle paylaflmaktad›r. ‹GDAfi, sadece bununla kalmamakta, sektördeki tecrübesini, do¤algaz iflletmecili¤inin prosedürlerinin ve yönetmeliklerinin oluflturulmas›na da yans›tmaktad›r. Türkiye’deki tüm do¤algaz da¤›t›mc›lar›n›n bir çat› alt›nda toplanmas›yla oluflturulan GAZ-B‹R’in kurulufl aflamas›nda da çok büyük emekleri olan flirketimiz, sorumluluklar›n›n s›n›r›n› Türkiye’nin s›n›rlar›yla eflde¤er tuttu¤unu bir kez daha kan›tlam›flt›r. Sayg›de¤er konuklar›m›z, k›ymetli kat›l›mc›lar, Do¤algaz kullanan veya buna aday olan il ve ilçelerin h›zla artt›¤› günümüzde böyle bir sempozyumun yap›lmas› sonucunda do¤algaz sektöründe özellikle üç konuda önemli aç›l›mlar sa¤lanaca¤›na inanmaktay›m. Öncelikle, birinci aç›l›m olarak, sempozyumumuzun Avrupa Birli¤i-Türkiye’de Mesleki E¤itim ve Ö¤retimi Güçlendirme Projesi yani k›saca MEGEP’in de katk›lar›yla birlikte uluslararas› bir kimlik kazanmas› bizim için önemlidir. Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne girifl sürecinde di¤er ülkelerde do¤algaz iflletmecili¤inin hangi koflullarda yap›ld›¤›n›, ne gibi teknolojilerin kullan›ld›¤›n› bu sempozyumda dinleme f›rsat›n› bulaca¤›z. Bununla birlikte ülkemizle di¤er ülkelerin do¤algaz iflletmecili¤i konusunda bir mukayesesini yapma imkan›n› da elde etmifl olaca¤›z. Do¤algaz iflletmecili¤inin uluslararas› bir bak›fl aç›s›yla ele al›nmas› sektör çal›flanlar›n›n, yani bizlerin ufkunu açacakt›r. ‹kinci aç›l›m olarak da, Türkiye’de h›zla yayg›nlaflan do¤algaz›n boru hatlar›ndan evlerimizin içine kadar iletim sürecinde uygulanan yönetmelikler ve flartnameler, yeni kurulan do¤algaz flirketlerindeki personelin almas› gerekli olan e¤itimler, do¤algaz iflletmecili¤inin olmazsa olmaz› konumundaki teknik emniyet konusundaki geliflmeler ve yaflanan tecrübeler bu sempozyumda paylafl›lacak. Dolay›s›yla bu sempozyum sonunda sektörde yönetmelik ve flartnameler aç›s›ndan yeni ilave aç›l›mlar olaca¤› kanaatini tafl›maktay›m. Üçüncü aç›l›m olarak da her sempozyumda oldu¤u gibi gerek yurt içinden gerekse yurtd›fl›ndan gelen konuflmac›lar›n ve de dinleyicilerin hem birbirleriyle hem de do¤algaz flirketlerinin gündemindeki konu bafll›klar›yla ilgili konuflma f›rsat› bulmalar›n› sa¤lam›fl olaca¤›z.
|4|
Öte yandan, iki gün boyunca sürecek olan bu sempozyum bilgileri, konuflmalar, tart›flmalar, sorular ve cevaplar bir kitap haline getirilecek ve böylece bu alanda sektör için kaynak bir kitaba da sahip olmufl olaca¤›z. Bu sempozyumun benim için de ayr›ca bir önemi var. ‹GDAfi genel müdür yard›mc›l›¤› olarak planlad›¤›m›z bu sempozyumu genel müdür olarak sunma f›rsat› da bana nasip oldu, bundan da ayr›ca mutluyum ve bu sempozyumun Türkiye do¤algaz sektörü için yeni ve hay›rl› geliflmeler getirece¤i inanc›n› tafl›yorum. Bu duygu ve düflüncelerle konuflmama son verirken bizleri onurland›ran ve enerji sektöründeki katk›lar›yla, yeni aç›l›mlar›yla bizim bilgi birikimimizi artt›ran de¤erli Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan›m›z say›n Hilmi Güler Bey’e ve varl›klar› ve destekleriyle bize güç katan Büyükflehir Belediye Baflkan›m›z Dr. Mimar Kadir Topbafl Bey’e flükranlar›m›z› sunuyorum. Sempozyumun gerçekleflmesinde çok de¤erli katk›lar› olan organizasyon orta¤›m›z MEGEP’e ve sempozyumun organizasyonunda görev alan tüm arkadafllar›ma ve de¤erli akademisyenlere huzurlar›n›zda teflekkür ediyor, bu sempozyumun hepimize hay›rl› u¤urlu olmas›n› diliyor, tekrar teflekkürlerimi ve sayg›lar›m› sunuyorum.
|5|
K. Levent TÜFEKÇ‹ General Manager, ‹GDAfi
Dear Minister Metropolitan Mayor of Istanbul Head of Energy Market Regulatory Authority My Deputy Undersecretary Academicians Representatives of non governmental organizations, associations and trade unions, Our distinguished guests and reporters I would like to thank you for coming here to attend the opening ceremony of the 1st International Symposium on Natural Gas Operations and Vocational Education and Training organized by ‹GDAfi and MEGEP, please accept my welcome, greetings, regards and gratitude. Energy is an indispensable part of human life nowadays. Any given country’s energy demand depends on a number of socioeconomic factors including population, level of industrialization and urbanization, and technology. Each new technology and any attempt to make life easier increases the use of energy and therefore the need for energy. The level of energy consumption is being used to indicate the level of development of a country. Furthermore energy efficiency, reliability and cleanliness have also become important criteria. And all these have significant influence on the energy policies and strategies of countries. ‹GDAfi, an organization with the vision of ‘demonstrate quality where ever energy goes’ has been closely following all such developments. And about natural gas.... Natural gas has been fully embraced by Istanbul citizens, for its being affordable, comfortable and reliable. Due to its unique features and in line with the increasing environmentalist concerns natural gas has become integral to the policies of a number of public and private organizations, and now we are feeling the current reflections of this trend. Istanbul is one of major beneficiaries of the environmental friendly aspects of the natural gas. Long gone are the days of air pollution, gas masks and “don’t go out” public announcements and thanks to the investments of ‹GDAfi, now we are living in one of the cleanest metropolitan cities of the world. Clean air is not only important for the living world, but also for the protection of the historical heritage of the towns; but this is something experts and scientists would explain better than me. I think, natural gas which is an integral part of modern life, has also a very significant role to play in building a healthy future, in many respects.
|6|
Dear Guests, as you are probably already aware, the first natural gas related activities in Turkey started in Istanbul, following the establishment of ‹GDAfi in 1986. Later, in 1988 EGO made natural gas available on a large scale in Ankara, and beginning from 1994 the growth of ‹GDAfi has accelerated. The switch to natural gas continued with the activities of ‹ZGAZ in ‹zmit, and BOTAfi in Bursa and Eskiflehir. 4646 numbered Natural Gas Markets Law is an important legislative turning point in terms of spread and control of natural gas in Turkey, which led the way to setting up of Energy Markets Regulatory Authority. With this agency a number of natural gas, electricity and oil related legislations have been built. ‹GDAfi which was established 19 years ago and have been serving Istanbul with clean, affordable and reliable fuel, namely natural gas, is the largest natural gas distribution company in Turkey with 2,650,000 customers, 3.5 billion m3 gas consumption and 9000 kmlong polyethylene plus steel pipelines, (as of January 2005). ‹GDAfi utilizes state of the art technologies through the infrastructure investments financed by themselves. On the other hand, ‹GDAfi, being aware of its responsibilities to the larger community and the active role it plays, has been sharing its 19 years’ of experience and knowledge via UGETAM (International Gas Training Technology Research Center) with the continuously increasing number of distribution companies in Turkey and in other countries of the region. ‹GDAfi, which always strives for more, also makes use of its experience in the industry during the creation of procedures and legislations regarding natural gas management. Our Company, who has worked hard during the establishment of GAZB‹R, an umbrella agency for all the natural gas distributors in Turkey, has once more proved that we take our responsibility as a national duty. Honorable guests and participants, I believe, this symposium which is organized at a time when number of cities and towns using or preparing to use natural gas increases, will be particularly important in three respects: First, thanks to the contribution of MEGEP (European Union-Turkey Support Program for Strengthening Vocational Education and Training) the Symposium has an international dimension. Parallel to the ongoing process of Turkey’s integration to EU, we will have the opportunity to listen to how other countries manage their natural gas systems and learn what technologies they use and so on. In addition, we will be able to compare our management systems with other countries’ management systems. Looking at natural gas management systems from an international perspective will open up new horizons for us and those who work in our industry. Secondly, in this symposium we will discuss developments and our experiences regarding legislations and specifications for natural gas transmission systems, from pipelines to our homes, as well as training of personnel at new natural gas companies, and never the less, the sine qua non of natural gas management; the technical safety standards. Therefore, I believe the Symposium will have important implications in terms of legislations and specifications of the industry.
|7|
Thirdly, as in any symposium, we will enable both local and foreign speakers and audiences to meet each other and discuss the issues relevant for their natural gas companies. We will also document our experience at this two-day symposium to a valuable book for the industry to leverage from, which will contain the information provided, presentations given and all the questions and answers. This symposium also has another significance for me. I find myself very lucky to host this Symposium as the General Manager of ‹GDAfi, which was planned during my Assistant General Manager Days. I am so grateful for that, and I also believe the Symposium will bring new and fruitful development opportunities to the natural gas industry. Now as I finish my words and leave you with my thoughts and feelings, I would especially like to thank to our Energy and Natural Resources Minister honorable Hilmi Güler who has helped us to increase our knowledge by his contributions to the energy sector and policies, it is an honor for us to have him here, and also I give my gratitude to our Mayor Mustafa Kadir Topbafl, PhD. who gave us strength by being here and his support. Here, at your presence, I would also like to thank to MEGEP, our organization partner, for their invaluable contribution in making this Symposium possible and to all of our colleagues and academicians who contributed to the organization. I wish you a fruitful and beneficial Symposium and thank you again.
|8|
Prof. Dr. Mustafa BALCI AB-MEGEP Temsilcisi, AB E¤itim Koordinatörü
Say›n Bakanlar›m, De¤erli Müsteflar Yard›mc›s›, De¤erli Büyükflehir Belediye Baflkan›m›z, De¤erli misafirler, de¤erli kat›l›mc›lar, Hepinizi Avrupa Komisyonu-Türkiye Delegasyonu ad›na sayg›yla selaml›yorum. ‹GDAfi’›, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi’ni, do¤algaz ve enerji sektörünü böyle bir organizasyonla bir araya getirmelerinden dolay› da ayr›ca kutluyorum. 21. yüzy›l›n bafl›nda do¤algaz dünyan›n en önemli enerji kaynaklar›ndan biri durumuna gelmifltir. 2001 y›l›nda dünya birincil enerji tüketiminin %24’ü do¤algaz olarak tespit edilmifltir. Son 10 sene içerisinde ekonomik olarak de¤erlendirilebilecek do¤algaz kaynaklar› sürekli olarak artmaktad›r. Do¤algaz tüketimi 2000 y›l›na göre ‹spanya, Finlandiya, Danimarka ve Almanya’da kuvvetli bir art›fl göstermektedir. En büyük do¤algaz rezervleri ise Rusya ve Ortado¤u’da bulunmaktad›r. Bat› Avrupa’n›n do¤algaz ihtiyac› halen Kuzey Denizi’nden ve Rusya’dan sa¤lanmaktad›r. Petrole göre daha yüksek rezervlere sahip olan do¤algaz›n ayn› zamanda çevreyi kirletici etkisi di¤er enerji kaynaklar›yla mukayese edildi¤inde daha azd›r. Ve özellikle bunun yan›nda petrol fiyatlar›ndaki art›fl do¤algaz›n cazibesini art›rmaktad›r. Sonuç olarak, Avrupa’n›n do¤algaz ihtiyac›n› karfl›lamak üzere Ortado¤u’daki do¤algaz rezervleri kullan›lmaya bafllayacakt›r. Burada Türkiye’nin önemi ortaya ç›kmaktad›r. ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi’nin baflar›l› bir giriflimiyle kurulan ‹GDAfi firmas›n›n Gaz de France ile gelifltirdi¤i iflbirli¤i sayesinde UGETAM do¤algaz mesleki e¤itim merkezi kurulmufltur. UGETAM, Türkiye’deki do¤algaz sektörünün mesleki altyap›s›n›n sa¤lanmas› konusunda oldukça büyük bir önem tafl›maktad›r. UGETAM’›n çok önemli bir e¤itim merkezi oldu¤unu düflünüyoruz ve bu amaçla Milli E¤itim Bakanl›¤› taraf›ndan koordine edilen Mesleki E¤itimin Güçlendirilmesi Projesi kapsam›nda da UGETAM’› destekliyoruz. UGETAM gibi örnek bir mesleki e¤itim merkezini, Gaz De France ile iflbirli¤i yaparak bu ülkeye kazand›ran ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi ve ‹GDAfi yöneticilerini kutluyoruz. Bu kapsamda benzer birçok kurumu Avrupa Birli¤i ülkelerindeki özel ve kamu kurumlar›yla iflbirli¤i yapmaya ve ortak projeler gelifltirmeye davet ediyoruz. Avrupa Komisyonu taraf›ndan desteklenen mesleki e¤itimin güçlendirilmesi projesi, Türkiye’de desteklenen e¤itim projelerinden sadece bir tanesi olup bütçesi 51 milyon Euro’dur. Bu proje 2002 y›l›n›n Eylül ay›nda bafllam›fl olup, 2007’nin Eylül ay› sonuna kadar da devam edecektir. Avrupa Birli¤i taraf›ndan uygulanan bu programlar, bugüne kadar, daha do¤rusu, 2007 y›l›na kadar MEDA ve PHARE projeleri kapsam›nda desteklenmektedir. Avrupa Birli¤i’nin Türkiye’nin de içinde bulundu¤u, asl›nda en önde gelen ülkele-
|9|
rinden bir tanesi oldu¤u belli ülkeleri, 2007-2013 y›llar› aras›nda IPA - Instrument for PreAccession programlar› kapsam›nda desteklemesi tasarlanmaktad›r. Bu IPA programlar›n›n % 80 deste¤i Türkiye’ye gelecektir. IPA program› alt›nda desteklenen sektörlerin bafl›nda enerji ve çevre sektörleri gelmektedir. -Tabii tar›m ve ulafl›m gibi di¤er sektörler de var, ama tabii ki buradaki temsilciler enerji sektöründen-, enerji de çevre sektörünün ayr›lmaz bir parças› oldu¤undan dolay› enerji ve çevre birinci öncelikle IPA programlar› taraf›ndan desteklenecektir ve bu projelerin uygulanmas›na 2007 y›l›n›n bafl›nda bafllanacakt›r. fiu anda Avrupa Birli¤i bu IPA programlar› kapsam›nda destek verilecek sektörlere yap›lacak da¤›l›m›n son revizyonunu yapmakta ve Türk hükümetini muhtemelen May›s veya Haziran aylar›nda bilgilendirecektir. fiimdi burada, de¤erli enerji bakan›m›zla birlikte, Büyükflehir Belediye Baflkan›m›z ve enerji sektörünün di¤er illerdeki temsilcileri de bulundu¤undan dolay› flöyle bir mesaj vermeyi faydal› buluyorum; ‹GDAfi’›n UGETAM mesleki e¤itim merkezinin kuruluflunda Gaz de France’la yapt›¤› iflbirli¤i gibi, Enerji Bakanl›¤›m›z›n, Çevre ve Orman Bakanl›¤›m›z›n, çevre vak›flar›n›n, belediyelerimizin ve sivil toplum örgütlerinin biraraya gelerek enerji ve çevre sektörüyle ilgili, Türkiye’nin enerji sektöründeki öncelikleriyle ilgili projeler, programlar gelifltirmeye flimdiden bafllamalar›n› tavsiye ediyoruz. Böyle bir bafllang›ç çok önemli, çünkü böyle bir haz›rl›k, Türkiye’nin öncelikli alanlar›na göre, Türkiye taraf›ndan flimdiden bafllat›l›rsa, haz›rl›k safhas› uzun olaca¤›ndan, Türkiye’nin ihtiyaçlar›n›n, uygulanacak bu projelerle daha uygun biçimde karfl›lanaca¤›na inan›yoruz. Ben sözümü çok daha fazla uzatmak istemiyorum ama bu konuda sorular›n›z olursa, bu konuflmam›zdan sonra çay aras›nda sorular›n›z› cevapland›rabilirim. Bu sempozyum vesilesiyle bizlere bu mesajlar› iletme f›rsat› veren yöneticilere, Milli E¤itim Bakanl›¤›’na, Enerji Bakanl›¤›’na, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Baflkanl›¤›’na ve ‹GDAfi yönetimine Avrupa Komisyonu ad›na teflekkür ediyorum ve sempozyumun baflar›l› geçmesi dile¤iyle sayg›lar sunuyorum.
|10|
Prof. Dr. Mustafa BALCI AB-MEGEP Representative, Education Coordinator, EU
Dear Minister, Deputy Undersecretary Metropolitan Mayor of Istanbul, Honorable guests and participants, On behalf of European Commission-Turkish Delegation, I greet you, I also would like to congratulate ‹GDAfi for bringing the Municipality of Istanbul, natural gas and energy industry representatives together at this organization. At the beginning of the 21st century, natural gas has become one of the most important energy resources in the world. In 2001, 24% of the world’s premium energy consumption was from natural gas. In the last decade the number of economically feasible natural gas reserves has increased. Compared to 2000, natural gas consumption has also largely increased in countries like Spain, Finland, Denmark and Germany. The world’s largest natural gas reserves are in Russia and the Middle East. West European Countries still rely on the North Sea and Russia for natural gas. Compared to oil, there are more natural gas reserves and it is more environmentally friendly. Also, the increases oil price make natural gas more appealign. Consequently, Europe is expected to use the natural gas reserves in the Middle East in future to meet its demand. This puts Turkey in an important position. ‹GDAfi which is a successful enterprise established by the Metropolitan Municipality of Istanbul has worked with Gaz de France to set up a natural gas vocational training center, UGETAM. UGETAM has got a very important role to play in providing the professional base for the Turkish natural gas industry. We regard UGETAM as a very significant training center, and support it within the framework of the Strengthening Vocational EducationTraining Project coordinated by National Education Ministry. We also congratulate the Metropolitan Municipality of Istanbul and management of ‹GDAfi who worked together with Gaz de France to give us UGETAM, an exemplary vocational training center. In this context we invite other similar institutions to cooperate with public and private institutions in EU and develop such joint projects. With a total budget of 51 million euros, Strengthening Vocational Education and Training in Turkey Project supported by EU is only one of the training projects being supported here in Turkey. The project which was commenced on October, 2002 will continue through September, 2007. These EU supported projects are being and will be supported until 2007, within the scope of MEDA and PHARE programs. Between 2003-2013, EU is expected to continue to give its support to certain countries including Turkey -it can be said mainly Turkey- under the IPA program (Instrument for Pre-Accession). 80% of the-
|11|
se IPA supported programs will come to Turkey. Energy and environment are the leading areas supported by the IPA program. (Off course there are other sectors such as agriculture and transportation, but here we have only the representatives of energy sector!) As energy is so important in terms of the environment IPA programs will give priority to them; the projects will commence in 2007. Currently, EU is conducting a final revision on the allocation of support to be provided under the IPA programs and they are expected to inform the Turkish Government in May or June. Now seeing His Excellency Mr. Minister of Energy, the Mayor of Istanbul as well as the representatives of energy industry from other cities all together, I think it would be appropriate to give the following message: We invite the Ministry of Energy, the Ministry of Environment and Forestry, environmental foundations, municipalities and NGOs to come together and develop projects and programs regarding energy and environmental industries and the priorities of the Turkish energy industry, just like ‹GDAfi had cooperated with Gaz de France to establish UGETAM, the vocational training center. Such a “kick-off” is so important as we believe if Turkey were to make the necessary preparations according to its priorities, the projects to be implemented would better meet the needs of the Country, and such preparation might take a long time. I would like to stop here but please do not hesitate to ask me any questions you might have during the tea break. On behalf of European Commission I would like to thank to the organizers of this Symposium who gave us the opportunity to send out our messages and also to the Ministry of National Education, the Ministry of Energy, Metropolitan Municipality of Istanbul and ‹GDAfi, and I wish you a very successful Symposium.
|12|
Salih ÇEL‹K
Milli E¤itim Bakanl›¤›-Müsteflar Yard›mc›s›
Say›n Bakanlar›m, ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkan›m›z, Say›n Valim, Avrupa Delegasyonu De¤erli Temsilcisi, ‹stanbul ilimizin de¤erli il müdürü ve sempozyuma kat›lan yerli ve yabanc› de¤erli konuklar, Bas›n›m›z›n güzide temsilcileri, 1. Uluslararas› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu’nun bugünden bafllayarak devam edece¤i süre içerisinde getirece¤i katk›lar›n bu alanda ülkemizde yeni aç›l›mlara vesile olmas›n› diliyor, bekliyor ve bu anlamda çok anlaml› buldu¤umuz bu sempozyumun ülkemizde yenilerde bafllayan bu çal›flmalardan birisi olmas› vesilesiyle burada bu düzenlemede eme¤i geçen herkese flükranlar›m› sunarak bafllamak istiyorum. Say›n bakan›m, Bilginin üretime yans›t›lmas›, beceriyi, teknoloji ve yeterlili¤i gerektirdi¤i kadar, yüksek teknolojinin de gelifltirilmesini ve kullan›lmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Bu durum insan›, toplumu ve ifl dünyam›z› çok yönlü etkilemektedir. ‹fllerin üstesinden gelebilecek genifl yeterliliklerle donat›lm›fl yüksek nitelikli insan gücü ihtiyac› da gittikçe artmaktad›r. Sanayi ve hizmet sektörümüzle nitelikli ifl gücü, d›fla aç›lmaya çal›flan ve uluslararas› rekabet gücü kazanmak çabas› içinde bulunan ülkemizde daha da önem kazanmaktad›r. Bu anlamda ekonomide daha çok d›fla aç›lma hedefi, üretimde kalite, maliyet, iflgücü niteli¤inin art›r›lmas› ve verim düzeyinin yükseltilmesi gibi hususlar› da ön plana ç›karmaktad›r. Mesleki ve teknik e¤itime önem, öncelik ve a¤›rl›k verilmesi gereklili¤i de burada yatmaktad›r. Say›n bakan›m, Milli E¤itim Bakanl›¤› olarak, mesleki e¤itim sistemini güçlendirecek yeni çal›flmalar› ulusal düzenlemeler üzerine infla ederken, uluslararas› uyumu da göz ard› etmemekteyiz. Bu kapsamda, mesleki ve teknik e¤itimle ilgili çal›flmalar›m›zda ve yaklafl›mlar›m›zda, niteli¤in yükseltilmesi, kalifiye insan gücü ihtiyac›n›n karfl›lanmas› ve ülkemizin rekabet gücünü kazanmas› için yapm›fl oldu¤umuz çal›flmalarda, sosyal ortaklar›n yani talep yaratanlar›n da kat›l›m›n› dikkate almak suretiyle yeni bir yaklafl›mdan hareket ederek yapt›¤›m›z program çal›flmalar›n› sadece talep yaratanlara de¤il, uluslararas› temele de oturtarak yeni bir sistem oluflturmak aray›fl› içerisindeyiz. Bu çal›flmalar› 2004 e¤itim-ö¤retim y›l›nda ülkemizde 30 ilde, 145 okulumuzda bafllatm›fl bulunmaktay›z. Mesleki e¤itim ve ö¤retimi güçlendirme projesi çerçevesinde yapt›¤›m›z bu çal›flmalarda UNESCO taraf›ndan gelifltirilmifl olan ve birçok AB ülkesinde de kabul gören International Standard Classification of Education yani k›saca ISCED-97 standartlar› temel al›nm›flt›r, bu standartlara dayal› olarak program gelifltirme süreci ise halen devam etmektedir. Sözkonusu çal›flmalar›m›zda Avrupa Birli¤i’ne girifl sürecinde kabul gören mesleklerin s›n›fland›r›lmas›nda 8 sevi-
|13|
yelik standard›n 4. seviyesine kadar olan meslek seviyelerinin e¤itimini orta ö¤retimde vermeyi ön görmekteyiz, 1., 2., 3. ve 4. seviyedeki meslek e¤itimi için 7 sektörde, 17 alanda, 64 dalda program gelifltirme çal›flmalar› devam etmektedir. Say›n bakan›m, Ülkemizde do¤algaz kullan›m› h›zla artmakta, önümüzdeki y›llarda da Türkiye’mizde gerek tafl›ma hatlar›, gerekse flehir içi hatlar›n da¤›t›m çal›flmalar›na büyük yat›r›mlar yap›laca¤› öngörülmektedir. Bu yat›r›mlar›n sonucunda, ülkemiz genelinde, do¤algazl› ›s›nmaya geçilecektir ve bu amaçla altyap›, iflletmecilik ve müflteri hizmetleri gibi çal›flmalar›n yo¤un flekilde gündeme gelece¤i aflikard›r. Bu durumda, sektörün altyap›s›n›n kuvvetlendirilmesi kaç›n›lmaz hale gelecek, kaliteli hizmet verebilmek için e¤itilmifl insan gücü ihtiyac› daha da artacakt›r. Do¤algaz sektörü dikkat isteyen ve belli standartlar› gerektiren bir sektör oldu¤u için, e¤itim ‘olmazsa olmaz’lar›m›zdand›r. Say›n bakan›m, de¤erli kat›l›mc›lar, MEGEP projesi çerçevesinde gelifltirilen meslek alanlar› içerisine gaz ve tesisat teknolojisi de al›nm›fl ve bu çal›flmalar›m›zda ‹GDAfi taraf›ndan kurulan Uluslararas› Gaz, E¤itim, Teknoloji, Araflt›rma Merkezi de pilot kurum olarak belirlenmifl ve bir lider kurulufl olarak bizimle birlikte program çal›flmalar›na katk›da bulunmaktad›r. Bu çerçevede gaz da¤›t›m ve iflletmecili¤i ile ilgili ISCED-97’de tan›mlanan e¤itim standartlar› ve ö¤retim programlar› tamamlanm›flt›r. ‹GDAfi’›n bu sektörde e¤itilecek insan gücünün altyap›s›n›n oluflturulmas›na göz ard› edilemeyecek katk›larda bulunmufl ve sadece bizim ülkemizde bizim yeni çal›flmalar›m›z için de¤il, Balkanlardan Ortado¤u’ya kadar olan co¤rafyada, gaz iflletmecili¤i sektöründe de mükemmeliyet merkezi haline gelmifltir, bu da bizleri mutlu etmektedir. Dolay›s›yla ‹GDAfi’› kuran ve kuruluflunda görev alanlardan bugüne kadar getirenlere huzurlar›n›zda flükranlar›m›z› sunuyoruz. Bugün burada birincisi gerçeklefltirilecek olan Uluslararas› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu’nun, bilgi ve tecrübenin paylafl›m›nda, gelifltirilmesinde önemli katk›lar sa¤layaca¤›na inanc›m›z sonsuzdur. Bu tür çal›flmalara, özellikle ülkemizde mesleki ve teknik e¤itimle ilgili olarak bafllat›lan uluslararas› sempozyum, konferans gibi çal›flmalara, milli e¤itim bakanl›¤› olarak Avrupa Birli¤i sürecinde, e¤itim sistemimizdeki yeni yaklafl›mlar›, yeni dönüflüm projeleri çerçevesinde katk› vermeye devam edece¤iz. ‹GDAfi ile yapm›fl oldu¤umuz bu iflbirli¤inden dolay› mutluyuz, sempozyumun baflar›l› geçece¤ini ve kat›l›mc›lar›n sempozyumun sonunda mutlu olduklar›n› flimdiden görür gibiyim. Say›n bakan›m, Son bir teflekkürümü huzurlar›n›zda arzetmek istiyorum, Büyükflehir Belediye Baflkan›m›z, ‹stanbul belediyesi s›n›rlar› içerisindeki okullar›m›za, özellikle do¤algaz yak›t›n›n kullan›laca¤› kurumlar›m›za çok büyük indirim sa¤lam›flt›r, dolay›s›yla biz kendisini e¤itim camias›na vermifl oldu¤u destekten dolay› tebrik ediyoruz. Bu çal›flmalar›n ülkemize ve gelece¤imize hay›rl› olmas›n› diler, sayg›lar sunar›m.
|14|
Salih ÇEL‹K
National Education Ministry-Deputy Undersecretary
Dear Ministers, Mayor of Metropolitan City, Dear Governor, Representative of the European Delegation, Istanbul provincial administrator and all our national and international guests, Media representatives, I hope and expect that this first and the future Symposium on Natural Gas Operations and Vocational Education and Training will have positive implications for our Country and I also would like to take this opportunity to extend my gratitude to everyone who has worked for this Symposium, a new type of organization that I find very meaningful. Dear Minister, Application of knowledge into production requires not only skill, technology and competence, but also development and use of high technology. This has got a number of implications on us, our society and businesses. And the need for qualified people equipped with the necessary skills is increasing. The need for skilled people in the industries and services is becoming more important as we try to open up to the world and increase our competitive power. In line with this and in accordance with our goal for our economy, certain issues such as quality in production, cost, qualifications of human power and increase in productivity have become very important. This is why professional training is an issue which requires attention, care and priority. Dear Minister, As the National Education Ministry, we do not ignore the international compliance principles when we build new projects to strengthen our vocational training system based on our existing educational structure. It is in this respect, through our vocational and technical training programs designed to improve the skills of the people, that we intend to meet the need for qualified people and increase our Country’s competitive power, and as a general principle, we are striving to create a system that takes into account the wishes of our community partners, or in other words the “demand holders”, and adapts a new approach that does not only target the existing demands but also builds an international base. In 2004, we have initiated such projects in 145 schools in 30 cities. These projects that are undertaken within the framework of improving the existing vocational training system are based on ISCED-97 (International Standard Classification of Education) standards that were developed by UNESCO and adapted by a number of European Countries; and cur-
|15|
rently, a number of programs based on these standards are being developed. These programs aim to provide 4 of 8 levels of vocational training according to the EU’s classifications and in the areas accepted by EU for accession and, the 1-4 levels of vocational training are being currently developed for 7 sectors, 17 areas and 64 programs. Dear Minister, As the use of natural gas increases in our country, large investments are foreseen in the gas lines and intra-city distribution systems. These investments will help us to switch to gas heating nationwide, and related issues such as the infrastructure, management and consumer services will come to light. Therefore, along with a need for a strong infrastructure, the need for qualified people who will provide quality service will increase. As natural gas is an industry that requires care and confirmation to certain standards, training is a vital issue. Honorable minister and participants, Following MEGEP’s inclusion of gas and installation technology into its program, UGETAM which was established by ‹GDAfi was assigned as the “pilot” organization to continue our work, and ‹GDAfi which is a leading institution in its area has been cooperating with us. This has allowed us to meet the training standards and complete our programs set out in ISCED –79. ‹GDAfi has had considerable contribution to the training of the labor force in this industry, and has become a center of perfection in the natural gas management system for not only our Country and operations but also for a much larger region from Balkan countries to Middle East. It is therefore I thank everyone who was involved in the establishment of ‹GDAfi and who brought it to this day with their good work. I strongly believe that this Symposium on Natural Gas Operations and Vocational and Educational Training will help us to share our knowledge and experience and contribute to the industry’s development. Within the context of EU integration process and the new educational approaches and conversion projects in our education system, the National Education Ministry will continue to give its support to these types of initiatives, particularly to this type of symposiums and conferences relating to vocational and technical trainings. We are very glad to have cooperated with ‹GDAfi, and I am sure this will be a successful Symposium that everyone will enjoy. Dear Minister, At your presence I would like to make another acknowledgement. Thanks to the Mayor of Metropolitan Municipality of Istanbul, our schools and agencies within Istanbul will pay less for natural gas, I sincerely congratulate him for his support to the education community. I wish this organization will be beneficial to our country and for the future, and please accept my regards.
|16|
Yusuf GÜNAY
Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu Baflkan›
Say›n Bakan›m, Say›n Büyükflehir Belediye Baflkan›m, Sayg›de¤er kat›l›mc›lar, De¤erli bas›n mensuplar›, Sözlerime bafllarken sizleri Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu ad›na sayg›yla selaml›yorum. Ülkemizin her yan›nda do¤algaz yat›r›mlar›n›n sürdü¤ü bir s›rada, do¤algaz iflletmecili¤i ve teknik e¤itim konusunda bir sempozyum düzenlenmesi çok isabetli olmufltur. Do¤algaz flebekeleri iflletmecili¤i, uygulamal› do¤algaz e¤itimi ve do¤algaz›n güvenli¤iyle ilgili konularda yerli ve yabanc› uzmanlar›n deneyimlerinin tart›fl›laca¤› bu sempozyumun kurumumuz çal›flmalar›na katk› sa¤layaca¤›n› umuyorum. Sayg›de¤er kat›l›mc›lar, Rekabetçi bir do¤algaz piyasas›n›n oluflturulmas›yla görevlendirilen Enerji Piyasas› Düzenleme Kurumu, iki y›ll›k süre zarf›nda piyasan›n derinleflmesi için çok önemli ifller gerçeklefltirdi. Kurumumuz do¤algaz piyasas›n›n aç›ld›¤› Kas›m 2002’den bugüne kadar 26 adedi da¤›t›m olmak üzere toplam 77 adet lisans verdi. Do¤algaz piyasas› kanunu gere¤i piyasada faaliyet gösteren mevcut flirketlere lisans verilirken, kanuni sorumlulu¤umuz gere¤i halihaz›rda do¤algaz kullanmayan flehirler için da¤›t›m lisans› ihaleleri yapmaya bafllad›k. fieffaf ve rekabetçi bir ortamda tüketicilere en ucuz hizmeti vermeyi teklif eden firman›n seçilmesi esas›na dayanan örnek bir ihale modeli gelifltirdik. K›sa sürede, 24 da¤›t›m bölgesi için ihale yapt›k. ‹halelerde teklif edilen birim hizmet ve amortisman bedelleri, rekabetçi ortamda özel sektör eliyle verilecek hizmetin çok daha ucuza maloldu¤unu gösterdi. Kurum olarak, Kayseri, Konya, Erzurum, Çorlu, Gebze, ‹negöl, Çatalca, Band›rma, Bal›kesir, Sivas, Kütahya, Konya, Ere¤li, Çorum, Gemlik, K›r›kkale, K›rflehir, Samsun, Aksaray, Karadeniz Ere¤lisi, Düzce, Uflak, Polatl›, ‹zmir, Manisa, Nevflehir ve Ni¤de flehirlerinde da¤›t›m lisans› ihalesini sonuçland›rd›k. Bu flehirlerden Kayseri, Konya, Erzurum, Çorum, Bal›kesir, Kütahya, Band›rma, ‹negöl ve Gebze’de do¤algaz kullan›m›na baflland›. Ayr›ca, Bilecik, Bozüyük, Bolu, Malatya, Kahramanmarafl, Edirne, Tekirda¤, K›rklareli, Denizli, Gaziantep, Kilis, Karabük, Kastamonu, Çank›r›, Yozgat ve fianl›urfa flehirleri için de ihale ilan›na ç›kt›k. Bu resmi gazetede yay›nland›, yeterlilikleri ald›k ve flu an bu yeterlilikler de¤erlendiriliyor. ‹nceleme ve de¤erlendirmesi tamamlanan Adana, Osmaniye, ‹skenderun, Isparta, Burdur, Ayd›n, Afyon, Mersin ve Antalya flehirleri için yak›nda ihale ilan›na ç›kaca¤›z. Ayr›ca, BOTAfi’›n iletim hatlar›n› tamamlamas›na paralel olarak Rize, Trabzon, Amasya, Tokat, Giresun, Erzincan, Karaman, Diyarbak›r, Van ve Elaz›¤ illeri için de ihale ilan›n› ç›kmay› hedefliyoruz.
|17|
Sayg›de¤er kat›l›mc›lar, Biz özel sektör dinamizmine güvenip bu ihaleleri gerçeklefltirmemifl olmasayd›k, bir baflka ifadeyle, kamu iflletmecili¤iyle sonuç almay› bekliyor olsayd›k, ülkemizin do¤algazla tan›flt›¤› tarihten bugüne kadar geçen 15-16 y›lda oldu¤u gibi, bugün de sadece belki de befl flehirde do¤algaz kullan›l›yor olacakt›. Kurumumuzun gerçeklefltirdi¤i do¤algaz da¤›t›m lisans ihaleleri sonucunda bugün ülkemizin her yerinde yo¤un bir yat›r›m hamlesi bafllam›flt›r. Bugüne kadar gerçeklefltirilen yat›r›m tutar› 600 milyon dolar› aflm›flt›r. Bugün flebeke yat›r›mlar›nda binlerce insan›m›z çal›flmakta, teçhizat›ndan kombisine çok genifl bir alanda bir yan sanayii geliflmektedir. Tüm bunlar›n sonucunda do¤algaz kullanan flehirlere 9 flehrimiz daha ilave edilmifltir. Sürmekte olan ihalelerimizin ve özel sektör kurulufllar›n›n yat›r›mlar›n›n süratini dikkate ald›¤›m›zda her geçen y›l bu rakam›n katlanarak artaca¤›na hep birlikte tan›k olaca¤›z. Üzülerek ifade etmeliyim ki, bu dinamizmi do¤algaz piyasas›n›n serbestlefltirilmesinde göstermek mümkün olamam›flt›r. El birli¤iyle ve do¤algaz piyasas› kanununda öngörüldü¤ü gibi gaz temininden ticarete kadar, zincirin her halkas›nda rekabet sa¤lamadan, daha ucuz, kaliteli, sürekli do¤algaz kullan›m› mümkün de¤ildir. Bu konuda hepimize sorumluluk düflmektedir, t›pk› do¤algaz da¤›t›m ihalelerinde görüldü¤ü gibi kamuya düflen sorumluluk, oyunun kurallar›n› koyduktan sonra, sermayesi, birikimi ve deneyimiyle ülkemizin temel dinami¤i konumundaki özel sektörün ifl yapmas›n›, bir baflka ifadeyle ülkemizin kalk›nd›r›lmas›n› izlemek olmal›d›r. ‹flte bu anlay›flla, özel sektöre dayanarak h›zl› bir yat›r›m sürecini bafllatan kurumumuz düzenleme ve denetleme konusuna da özel bir önem vermektedir. (...konuflma burada kesintiye u¤ram›fl, kesintiden sonra konuflma flu flekilde devam ediyor:) flartnamesinin en önemli flartlar›ndan biridir. fiartnamenin ekinde verilen temel teknik kriterler bölümünde ise standartlarda bulunmayan teknik kriterler ile flebeke inflas› s›ras›nda al›nacak emniyet tedbirleri de belirtilmektedir. Ayr›ca, halen üzerinde çal›flt›¤›m›z bir düzenleme ile de da¤›t›m flirketlerini ve kontrol firmalar›n› ayr›ca teknik denetime tabi tutmay› planlamaktay›z. Böylece yap›lan flebekelerin ve da¤›t›m faaliyetinin çifte kontrolünü gerçeklefltirmifl olaca¤›z. Düzenlemelerimizde, halk›n güvenli hizmet almas› için gerekli gördü¤ümüz her türlü tedbiri almaktay›z. ‹hale yapt›¤›m›z flehirlerdeki flirketler bu yükümlülüklere uymaktad›r. Bu yükümlülüklere uymayanlar hakk›nda uygulanacak yapt›r›mlar ise yine sizlerin de bildi¤i gibi kanunda aç›kça belirtilmifltir. Sayg›de¤er kat›l›mc›lar, ‹flte bu süreçte yat›r›mlar› gerçeklefltirenlerin bilgi birikimlerinin artt›r›lmas› için sürekli e¤itim de büyük önem tafl›maktad›r. UGETAM gibi bir kuruluflun, deneyimli kadrosu, iflletmecilik tecrübesi ve uluslararas› ba¤lant›lar›yla ‹GDAfi, bu konuda bir okul niteli¤i tafl›maktad›r. ‹GDAfi, Türkiye’nin yeni do¤algaz da¤›t›m flebekelerinin personelinin kendini gelifltirebilmesi için de önemli bir e¤itim merkezi konumundad›r. Bu düflüncelerle, sempozyumun baflar›l› olmas›n› diliyor ve sizlere yeniden sayg›lar›m› arzediyorum.
|18|
Yusuf GÜNAY
Head of the Energy Markets Regulatory Authority
Dear Minister, Mayor of Istanbul, Participants, Media representatives, I would like to begin with greeting you on behalf of Energy Market Regulatory Authority. The timing of this symposium on natural gas management and technical training could not be more appropriate as it coincides with the increasing investment activities in natural gas industry. I expect our organization will benefit largely from this Symposium, which will provide the opportunity to listen to local and foreign experts and discuss their experiences on natural gas network management, practical training and safety. Dear participants, Energy Market Regulatory Authority which was established with the mission of creating a competitive market has achieved a great deal in the last two years in term of strengthening the foundations of this market. From the day it was established in November 2002 our agency has given 77 licenses, and 26 of them were distribution licenses. While continuing to award licenses to the currently active companies in the field according to the Natural Gas Markets Law, we have also been fulfilling another legislative duty of preparing distribution license tenders for the cities that do not have their natural gas systems in place. We have developed a tender model which ensures selecting the companies that are committed to provide the most affordable services to the customer and act in a transparent and competitive manner. We have managed to put tenders for 24 distribution region, in a relatively short period. The unit costs of services and depreciation stated in the respective bids have proved that the services provided by the private sector would cost a lot less. Our agency has come to a final conclusion on the distribution tenders for several cities, including Kayseri, Konya, Erzurum, Çorlu, Gebze, ‹negöl, Çatalca, Band›rma, Bal›kesir, Sivas, Kütahya, Konya, Ere¤li, Çorum, Gemlik, K›r›kkale, K›rflehir, Samsun, Aksaray, Karadeniz Ere¤lisi, Düzce, Uflak, Polatl›, ‹zmir, Manisa, Nevflehir and Ni¤de. Among these cities natural gas is now being used in Kayseri, Konya, Erzurum, Çorum, Bal›kesir, Kütahya, Band›rma, ‹negöl and Gebze. We also have announced our Tenders for Bilecik, Bozüyük, Bolu, Malatya, Kahramanmarafl, Edirne, Tekirda¤, K›rklareli, Denizli, Gaziantep, Kilis, Karabük, Kastamonu, Çank›r›, Yozgat and fianl›urfa. These were published on the Official Gazette and we have received the necessary references which are being evaluated at the moment. We are planning to open tenders for Adana, Osmaniye, ‹skenderun, Isparta, Burdur, Ayd›n, Afyon, Mersin and Antalya, whose survey
|19|
and evaluation studies have been completed. We also have plans to announce tenders for Rize, Trabzon, Amasya, Tokat, Giresun, Erzincan, Karaman, Diyarbak›r, Van and Elaz›¤, as soon as BOTAfi completes the transmission pipelines. Dear participants, Had we not trusted the dynamism of the private sector for these tenders, or in other words had we relied upon the public sector management, we would probably still have had only 5 cities with natural gas; this is the total number of cities which switched to natural gas during the last 15-16 years since natural gas had been first introduced. The natural gas distribution license tenders of our agency has created an atmosphere of intense investment all around the country. So far, the total value of all investments has exceeded 600 million USD. Currently, thousands of people are being employed for the network investments and a side industry involving installations and boilers is also emerging. And now we have 9 more cities that utilize natural gas. Considering the ongoing tenders and pace of investment of the private sector, we are expecting to see this number to fold in the coming years. I regret to say that we could not witness this dynamism in the liberalization of the whole natural gas market. Unless full competition is ensured in every step involved, from supply of gas to any related commercial activities, as per the Natural Gas Markets Law, we would not be able to see lower prices, better quality and uninterrupted provision of gas, and we all have to cooperate on that. All of us have responsibilities to achieve this. The public sector, as they already have been doing for the natural gas distribution tenders, should state the rules of the game and watch the private sector do its business, or in other words develop our country using its capital, knowledge and experience. It is in this respect, our agency which has initiated a fast investment process gives great importance to the regulation and any issues relevent to regulating. (....interrupted…) is one of the most important conditions of the specifications. The basic technical criteria set out in the appendix of the Specifications also states the out-of-standards technical criteria and safety measures to be taken at the building stage. Also, we are planning to control the distribution companies and control the firms according to a regulation that we are preparing at the moment. This will allow us to double-check the new networks and distribution activities. Our regulations include all the measures we see necessary to ensure that public receives a safe service. The companies in the cities where we had tenders are also responsible for these. And as you already know the Law states the sanctions for those who fail to fulfill their obligations. Dear Participants, In this process, continuous education of the investing bodies is very important in order to increase their knowledge. ‹GDAfi with its experienced staff, management experience and international connections can be seen as a school. ‹GDAfi, is also an educational center for the staff of the new natural gas distribution networks to improve themselves. I leave you with these thoughts and again greet you and wish you a successful Symposium.
|20|
Dr. Mimar Kadir TOPBAfi ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkan›
Sayg›de¤er Bakan›m, Sayg›de¤er kat›l›mc›lar, han›mefendiler, beyefendiler, Hepinizi sevgi ve sayg›yla selaml›yorum ve bu sempozyumun ülkemize ve dünyaya hay›rl› olmas›n› diliyorum. Böyle anlaml› ve genifl kapsaml› bir sempozyumun ilk kez yap›l›fl›ndan dolay›... Çok k›sa sürede ‹stanbul genelinde %82 oran›nda aboneye ulaflan ‹stanbul Do¤algaz Da¤›t›m flirketi-‹GDAfi’›n hizmet, bilgi ve deneyim paylafl›m›n› art›k uluslararas› ölçekte de gerçeklefltirme çal›flmalar› yap›yor olmas›ndan dolay› ben say›n genel müdürümüze de buradan teflekkür ediyorum. ‹stanbul’da esas›nda 1853’te Dolmabahçe saray› için bafllayan gaz üretimi daha sonra 1878’de Yedikule gaz fabrikas› ve 1891’de de Kad›köy-Hasanpafla gaz fabrikalar›n›n kurulufluyla devam etmifltir. Burada kok kömüründen üretilen gaz ‹stanbul’a hizmet veriyordu, bunun iflletmecili¤ini ise bir Frans›z flirketi yapmaktayd›. Daha sonra ‹ETT kuruluyor ve bu ‹ETT kurulufluna geçiriliyor. 1945’te ‹ETT’ye geçtikten sonra 1993 y›l›nda da bu flirket la¤vediliyor. O zamanki abone say›s› da 32000 civar›nda, ‹stanbul’da. Yani flunu söylemek istiyorum, dünyada gaz kullan›m› aç›s›ndan ‹stanbul ilk s›ralar› almakta. Yine, çok k›sa say›lmasa bile ‹stanbul bir yayg›n gaz kullan›m›n› baflar›yla yürütmekte. Tabii ki do¤al kaynaklar›n bafllang›c›ndan sonuna kadar, tüketiciye ulafl›m noktas›na kadar geçen safahati içerisinde birtak›m teknik bilgileri haiz olunmas› ve bu bilgilerin do¤ru kullan›lmas› gerekiyor. Bu konuda, teknik e¤itim de dahil olmak üzere, bilgi ve deneyimin uluslararas› ölçekte mutlaka paylafl›lmas› gerekiyor. ‹flte bugün bu sempozyumun temeli bunu tafl›makta. Do¤algaz konusunda üretimden tüketime kadar geçen safhalardaki deneyimlerden, bilgilerden böylece istifade edece¤iz. Ayn› zamanda bu sempozyumda gaz iflletmecili¤i ve teknik e¤itime yönelik yaklafl›mlar›n ve önerilerin de¤erlendirilmesiyle önemli kazan›mlar elde edilecektir. Alan›nda ilk ve kapsaml› bir aktivite olmas› nedeniyle, bu sempozyumu Avrupa Birli¤i deste¤iyle gerçeklefltirmenin de biz burada mutlulu¤unu yafl›yoruz ve inan›yorum ki burada insanl›¤›n kaynaklar›n›n do¤ru, yerinde ve risk tafl›madan kullan›m› aç›s›ndan bu geliflmeler etüd edilip de¤erlendirilecektir. ‹stanbul bu konuda ‹GDAfi’›yla geldi¤i noktay›, ulaflt›¤› baflar›y›, elde etti¤i deneyim ve bilgiyi hem yurt içindeki di¤er gaz iflletmeciliklerine hem de uluslararas› ölçekte di¤er ülkelere aktarmak istemektedir. Ben burada, k›talar›n birleflti¤i, medeniyetlerin befli¤i ve 4500 y›ll›k bir geçmifli olan bu kentin genetik haf›zas›nda bulunan bu birikimlere paralel olarak geliflen bu anlay›fl›n, bu bilginin yine ayn› flekilde dünyaya ›fl›k tutmas›n› diliyor, hepinizi sevgi ve sayg›yla selaml›yorum.
|21|
Dr. Mimar Kadir TOPBAfi Mayor of Metropolitan Municipality of Istanbul
Dear Minister, Participants, ladies and gentlemen, I greet you with warm feelings and I wish this Symposium will be fruitful for our Country as well as the world. This first Symposium is very meaningful and comprehensive… I personally would like to thank the General Manager of Istanbul Natural Gas Distribution company, ‹GDAfi, that serves Istanbul with a 82% of customership rate, for sharing its in-service experiences and knowledge at an international level. The first gas in Istanbul was produced for Dolmabahçe Palace in 1853, which was soon followed by the establishment of Yedikule Gas Facilities in 1878 and Kad›köy-Hasanpafla Gas Facilities in 1891. In those facilities, gas was produced from coke coal for Istanbul by a French company. This was followed by the establishment of ‹ETT, and later ‹ETT taking over the management of this company. Being taken over by ‹ETT in 1945, the company was closed in 1993. At that time there were about 32,000 customers in Istanbul, and Istanbul was one of leading cities in the world in terms of gas utilization rate. Once again, within a relatively short space of time Istanbul has got a successful gas management system in place and a widespread usage. Throughout the process of transmitting natural gas from the source to the end user we obviously need specialist technical knowledge and the proper implementation of such knowledge. The knowledge and experience in this area, including technical training, need to be shared at an international level. This is the underlying principle of our Symposium. We hope to benefit from everyone’s experiences and knowledge, from production to consumption of natural gas. Also at this Symposium, we will learn more about different approaches and best practices about gas management and related technical training, through the numerous discussions. Being the very first comprehensive activity in its field, we are glad to have received support from European Union for this Symposium, and I also believe that the organization will give us a good opportunity to study new developments pertaining to the use of natural resources in a correct manner without creating any risks. Istanbul is willing to showcase her achievements by her very own ‹GDAfi and share her success story, experiences and knowledge with other national gas distribution companies and as well as other countries on an international platform. Let me take this opportunity and greet you all with love and respect, wishing that on the crossroads of continents and the cradle of civilizations, the understanding and knowledge that has evolved parallel to the “genetic memory” of this city through 4500 years of history shall be a beacon in the world.
|22|
Dr. M. Hilmi GÜLER Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan›
Say›n Bakan›m, Sayg›de¤er Büyükflehir Belediye Baflkan›m, De¤erli Enerji Düzenleme Kurulu Baflkan› ve De¤erli Üyeleri, Sevgili bürokrat arkadafllar›m, De¤erli ‹GDAfi’l›lar, Bas›n›m›z›n k›ymetli mensuplar›, Hepinizi sayg› ve sevgiyle selaml›yorum. Biraz önce Fatih Bey’in, lay›k olmad›¤›m takdimine teflekkür ederek bafllayay›m. Ben bir parça eskilere gitmek istiyorum. Y›l 1994. O dönemde göreve bafllad›¤›m›zda, ‹GDAfi, ‹GSAfi’la kar›flt›r›l›yordu ve o dönemdeki abone say›s›na bakt›¤›m›z zaman 110000 civar›ndayd› ve yaprak k›m›ldam›yordu ‹stanbul’da. Hava kirlili¤i fevkalade kötü durumdayd›, arabalar›n üzerinde sabahleyin kalkt›¤›m›z zaman neredeyse bir parma¤a yak›n kömür tozu bulunuyor, gömlekler günde iki defa de¤ifltiriliyordu. Böyle bir dönemdi. O dönemde yaprak k›m›ldam›yordu diyorum çünkü bizden önceki büyükflehir belediye baflkan› ayda 1000 abone olunca sevinirmifl. Bu birkaç kere de söyledim, s›rf böyle önemli bir anekdot oldu¤u için söylüyorum. Biz baz› kampanyalarla -öyle uygun, güzel kampanyalar yapt›k-, günde 12000-13000-17000’e ulaflan aboneler ald›k. Otobüslerin içini boflaltt›k, halk› a¤›rlayal›m diye, ya¤murlu günlerde oralarda abone yapt›k ve neticede bugünlere gelindi. Ben özellikle ‹GDAfi’l›lar› tebrik ediyorum. Gerçekten büyük baflar› gösterdiler, flimdi de Türkiye’deki flirketlerin bafl›nda, baflta ‹GDAfi’›n bafl›nda olmak üzere, o günki arkadafllar›m›z yer ald›lar ve kalitelerini orada da gösterdiler. O dönemdeki yöneticileri, baflta Mehmet hocam olmak üzere, burada görüyorum ve buradan hepsine teflekkür ediyorum güzel katk›lar›ndan dolay›. O dönemde biz ‹GDAfi’›n bir dünya flirketi olmas›n› arzu ediyorduk. Her fleyi, konsept olarak da, uygulama olarak da, kalite olarak da öyle istiyorduk. Bir e¤itim merkezi kural›m, dedik, çünkü gelinecek günü o günlerden görmüfltük. Burada hem e¤itim veren hem de AR-GE çal›flmas› yapan bir merkezimiz olsun, diye düflündük, biraz geç oldu ama iyi oldu ve neticede UGETAM devreye girdi ve flimdi de bu toplant›n›n, bu seminerin birincisini yap›yor. Asl›nda bu seminer daha önce olmal›yd› ama ben yine de yöneticileri böyle isabetli bir karar ald›klar› için özellikle kutluyorum. Hayat asl›nda ileriye do¤ru yaflan›r, geriye do¤ru anlafl›l›r, bunu önemli bir söz olarak kabul ediyorum, çünkü biz geldi¤imiz noktay› anlayabilmek için geçmifli iyi analiz etmek zorunday›z, onun için de size 94 y›l›n› anlatarak bafllad›m. fiimdi 2005 y›l›nday›z. O dönemde bir yandan güzel ifller yap›l›rken, bir yandan yanl›fl anlaflmalar da imzalan›yordu,
|23|
do¤algazda yanl›fl anlaflmalar imzalan›yordu. Ve bu anlaflmalar daha sonra üzerimizde a¤›r yükler olarak kald›. Do¤algaz bir taraftan gerçekten temiz bir yak›t, di¤erleriyle mukayese edildi¤i zaman, ama petrole ba¤l› oldu¤u için çok da ucuz de¤il. Ayn› zamanda biz böyle bir yak›t›, yani bu ald›¤›m›z do¤algaz›n %65’ini elektrik üretiminde kullanarak yanl›fl bir bafllang›ç da yapt›k. Asl›nda bu gaz›n daha çok hava kirlili¤iyle mücadele edilmesinde kullan›lmas› daha uygun olur, diye düflünüyorduk ve geldi¤imiz zaman da bu politikay› uygulamaya bafllad›k ve bir enerji dengesi oluflturmaya gayret ettik. fiu anda bu rakam %60’a düfltü. Ve flehirlerde, h›zl› bir do¤algaz kullan›m›, özellikle hava kirlili¤iyle mücadelede böyle bir çal›flma bafllat›ld›. Enerjiyi bir denge, bir sistem bütünlü¤ü içinde ele almak laz›m. Yani elektrikle do¤algaz› çok iyi iliflkilendirmek laz›m. Kömürle suyu, yenilenebilir enerjiyi çok iyi dengelemek laz›m. Bunlar› e¤er dengeleyebilirsek, arz güvenli¤i aç›s›ndan -ki son derece önemli bir kavramd›r, bunu sa¤l›kl› bir flekilde oturtal›m- bu büyük önem arz etmektedir. Bu arada da aramalara a¤›rl›k verdik, kendi gaz›m›z›, kendi petrolümüzü bulmak için önemli çal›flmalar bafllatt›k. Yak›nda da, Nisan ay›n›n sonuna do¤ru Akçakoca bölgesinde, birinci sondaji yapt›¤›m›z yerin yak›nlar›nda befl ayr› yeri delmek üzere platform Romanya’dan harekete geçiyor. Bu arada da, Do¤u Karadeniz’de, Hopa aç›klar›nda petrol aramalar› için, Mexico Körfezi’nden platform hareket etmek üzere. Platform ‹stanbul Bo¤az›’n›n alt›ndan geçerken boyunu biraz kesece¤iz, sonra Ere¤li-Demir-Çelik’in liman›nda tekrar kaynak yap›lacak, ondan sonra Trabzon-Hopa aç›klar›na gelinecek Haziran’›n sonlar›nda ve oradan sondaja inflallah bafllayaca¤›z. Asl›nda bunlara karar vermek bile çok önemli, çünkü petrol ve do¤algaz aramalar› risklidir, ç›kar veya ç›kmaz, ç›kmadan da bir fley söylememek laz›m ama buna karar vermek bir cesaret iflidir, bir durufltur, bunlara çok flükür karar verdik. Yolunda yürümezseniz sonuçlara ulaflamazs›n›z, bunu da cesaretle yapmaya çal›fl›yoruz. O dönemde bir dünya flirketi olmas›n› istedi¤imiz ‹GDAfi için güzel de bir slogan bulduyduk: ‘‹GDAfi, gökyüzüyle arkadafl’ diye. Kelebeklerle, çiçeklerle süslü arabalar›m›z ‹stanbul’da dolaflmaya bafllad›. Bu o günler için çok ilgi çekici bir çal›flmayd›. Yar›flmalar yapt›k, ilkokullarda, ortaokullarda, Milli E¤itim Bakanl›¤›’yla çok güzel çal›flmalar yapt›k ve okullara bunu yans›tt›k. Oralardan bir genç kamuoyu oluflturduk ve hava kirlili¤iyle güzel bir mücadele bafllat›ld›. O dönemlerde 1-2 milyar metreküp olan do¤algaz bugün 25 milyar metreküp olarak devreye giriyor. Biz o dönemde tek bir ülkeye ba¤›ml›yd›k, flimdi bunun kaynaklar›n› artt›rmaya çal›fl›yoruz. Buna, muhtemelen bizim dönemimizde, M›s›r gaz› dahil olacak, Azerbaycan’dan gelecek fiah Deniz projesi buna kat›lacak, Türkmenistan’la görüflmelerimiz bitmedi, o maç bitmedi, o devam edecek ve neticede kendi do¤algaz›m›z› da bulmaya çal›fl›yoruz. LNG de giderek yayg›nlaflt›¤› için belki s›v›laflt›r›lm›fl do¤algaz olan LNG’yi de gene bir rekabet unsuru olacak flekliyle, ayr›ca, belli bir plan dahilinde düflünüyoruz. Ve bu çal›flmalar› yaparken tabii ki hukuki altyap›n›n da mutlaka oluflmas› laz›md›. Bununla ilgili yasalar h›zl› bir flekilde ç›kar›l›yor. En önce do¤algaz ve elektri¤in yasalar› ç›kt›, bir rekabet ortam›n›n oluflabilmesi için bunlar ç›kt›. Uygulamadaki aksakl›klar› düzeltmeye çal›fl›yoruz. Çünkü hiçbir yasa de¤ifltirilemez bir dogma de¤ildir, bunlar› biz canl› birer
|24|
unsur olarak görüyoruz, hatalar varsa bunlar› da düzeltmeye çal›fl›yoruz. Petrol piyasas› yasas› ç›kt›. Bu önemlidir, biliyorsunuz. LPG yasas›n› ç›kartt›k, onun d›fl›nda, yenilenebilir enerji inflallah bu hafta gündeme geliyor. Rüzgar, günefl enerjisi, jeotermal enerji, küçük hidrolik santraller, biyomas, ak›nt›dan elektrik elde edilmesi üzerine yap›lacak çal›flmalar, bunlar da yo¤un bir flekilde ç›k›yor. Yani, biz yap›lmas› gereken fleyleri yapmaya çal›fl›yoruz. Bunun d›fl›nda piyasan›n liberalizasyonu son derece önemli, çünkü tüketici kaynaklar› ve tüketicinin kendi kaynaklar›n› seçme serbestisi son derece önemli, çünkü bu rekabet olmal› ki, enerji fiyatlar›n› afla¤› çekelim ve arz güvenli¤ini sa¤lam bir flekilde yapal›m. Bunun d›fl›nda bir de tabii ki teknik emniyet var. Ben eski bir ‹GDAfi’l› olarak, ‹GDAfi’›n eski murahhas azas› olarak, sizlerden özel baz› istirhamlar›m var. Bunlardan bir tanesi, e¤itime zaten a¤›rl›k verildi¤i gözüküyor, bundan gönlümüz müsterih, rahat, ama malzeme seçimi son derece önemli. Malzeme standartlar› üzerinde çok ciddi durmam›z laz›m. Do¤algaz boru hatt›, bir su borusu gibi de¤il. Yani temiz veya pis su borusu meselesi gibi de¤il. Kayna¤› özellikler arz ediyor, malzeme seçimi özellikler arz ediyor. Özel dizayn parametreleri var, bunlar›n kay›p kaça¤›n›n özellikle çok iyi kontrol edilmesi laz›m. Özel arabalar ald›k, bunlarda dedektörler vard›, bir uçtan bafll›yor, ‹stanbul’un öbür ucundan ç›k›yordu. Bunlarla biz gaz kaçaklar›n› ar›yorduk, gaz kaça¤› öyle bir fley ki hissedilmeden, bunlar birikim yapabilir. Bazen e¤er bir de düflük bas›nçl›ysa, baz› flehirler de böyle, Ankara öyle, gaz›n birikti¤ini ve nerede topland›¤›n›, ancak s›k›nt› oldu¤u zaman anlayabilirsiniz. Birikir, birikir, birikir, bir kanalizasyon hatt›nda bir yerde birikir, ondan sonra hiç arzu edilmeyen s›k›nt›lar olabilir. Bunun için bu gaz kaça¤›n› çok özel olarak takip etmek laz›m, bunun üzerinde bilhassa durmam›z laz›m diye düflünüyorum. Katodik koruma son derece önemli. Katodik korumay› hiç ihmal etmemek laz›m, yani Zeki Bey’e burada çok ifl düflüyor, Zeki Çizmecio¤lu’na ve onun arkadafllar›na. Bunun üzerinde çok ciddi durmam›z gerekiyor. Kore’deki bir kazay› size hat›rlatay›m, o günlerde söylenen bir kazayd› bu. Bu do¤algaz infilakinde flehir hatlar›nda yani iç hatlarda uçan bir uça¤›n önüne ç›k›yor alev topu, yani bunu çok ciddiye almam›z laz›m. Burada gaz kaça¤›n›n birikmesinin önüne geçmek için önce malzeme seçimi, tasar›mlar hatta kumun seçimi bile son derece önemli. Ondan sonra da, hatlar›n bak›m› son derece önemli. Bunu mutlaka göz önüne almam›z laz›m diye düflünüyorum. Ve ucuzlukla emniyet aras›ndaki ba¤› çok iyi tespit etmemiz gerekiyor. Ucuzlukla emniyet. Yani bu noktay› çok iyi analiz etmemiz laz›m. Bunu ciddi olarak ele almam›z laz›m. Çünkü e¤itim pahal›d›r ama cahillik daha pahal›d›r, yani bunun üzerinde s›k› bir flekilde durmam›zda yarar var, diyorum. Asl›nda, bu sempozyumun ve burada bulunanlar›n ilgisi bize gurur veriyor. Ben do¤algaz›n yayg›nlaflmas› ile ilgili olarak Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu’na özellikle teflekkür ediyorum, çal›flmalar›ndan dolay›. Ve bu noktadaki gayretleri de takdirle karfl›l›yorum. Biz buralara bofluna gelmedik ve kolay gelmedik, bunun ispat› da bugün buradaki topluluk. Ben hepinizi tekrar tebrik ediyorum, baflar›lar diliyorum.
|25|
Dr. M. Hilmi GÜLER Minister of Energy and Natural Resources
Dear Minister, Mayor of ‹stanbul, Head of Energy Market Regulatory Authority and its Members, My Bureaucrat Colleagues, ‹GDAfi People, Media representatives, I greet you with warm feelings. I would like to begin by thanking Fatih Bey for his very kind introduction of myself, I doubt if I deserve such praise. I would like to go back in time a little, if you will. It was 1994. In the early days everybody was confusing ‹GDAfi with ‹GSAfi. We had 110,000 customers and Istanbul was very “quiet”. Air pollution was at an alarming level. In the mornings we found our cars covered with an inch of smut, we changed our shirts twice everyday. Just to give you an idea... I say “quiet”, because the previous Mayor was said to be glad when they had 1,000 new users in one month. I know I have mentioned this before elsewhere, but I repeat it because it is such an important story for me. We have had very successful campaigns and there were days when we had 12,000-13,000-17,000 people that became our customers in the course of one day. We had converted buses to serve our citizens and kept registering them on rainy days... And today, we are here... Especially, I would like to congratulate the staff of ‹GDAfi. They have achieved so much. Nowadays, I see some of my old friends from those days as heads of certain companies, including ‹GDAfi, and doing great jobs. I can also see some of the managers of that period here too... like my Mentor Mustafa Bey there… I would like to thank all of them for their hard work. In those days we wanted ‹GDAfi to become an international company. We wanted everything to have international standards, from concepts to practices and quality. We also discussed opening a training center for we could see what was coming. We had a vision of a training center that would also run R&D activities. It took a long time, but here we are, UGETAM was opened and it is now organizing this Symposium for the first time. I think this organization should have taken place earlier, but I still congratulate the directors on their appropriate decision. Although we live our lives towards the future, life can only be understood by looking at the past, this is something I truly believe in. I believe we need to analyze the past in order to understand the present, that’s why I have begun my words by talking about 1994.
|26|
We are in 2005 now. Despite all the good work we did, we made some mistakes too and signed wrong natural gas agreements. And those agreements have become a burden on us. Compared to its alternatives, natural gas is a really clean fuel; however, as it is indexed to oil it is not very cheap. We put our first foot wrong for deciding to use 65% of the natural gas we purchased in electricity production. Actually we used to think it would have been more appropriate to use natural gas to fight air pollution, and as we came into power we applied this policy and created a balance in the use of energy. This number is down to 60% at the moment. And nowadays more and more cities are making the transition to natural gas to prevent air pollution. Energy issues should be seen in terms of a balance, and from the systems point of view, which means the relationship between electricity and natural gas should be carefully drawn. We need to balance coal and water with renewable resources. It is very important to balance these in terms of safety of supply, and of course, safety of supply is a very important concept on its own. We also initiated our own explorations to find gas and oil. Towards the end of April a gas rig will take off from Rumania heading for Akçakoca to be used for drilling at 5 more locations close to where we have already probed. At the same time another rig is about to start its journey from the Mexican Bay for oil search in the Eastern Black Sea, on the sea shores of Hopa. We are going to cut off this rig as it passes through the Istanbul Strait and this part will be re-welded at the Harbor of Ere¤li-Demir-Çelik. It is expected to arrive at Trabzon- Hopa around late June and God willing, we will start to drill right after that. In fact, these types of decisions are very critical as oil and natural gas exploration is a risky business and one can never be sure that they will strike. But making such a decision takes courage and proves one’s determination, and thanks to God we were able to take these decisions. You need to try to succeed and we are trying to do this with courage. In those days we had a slogan for ‹GDAfi, which we want to turn into an international name. It went like ‘‹GDAfi, friend of the skies’. Our vans covered with pictures of butterflies and flowers cruised the streets of Istanbul. That was quite interesting in those days. We organized contests and special events at primary and secondary schools with the help of the National Education Ministry. We created a young public conscience of the pressing environmental issues and took a stand against air pollution. The total flow of natural gas in our systems has increased from 1-2 billion m3 to 25 billion m3. In the old days we were dependent on only one country, and now we are trying to diversify our alternatives. During our term we expect to add Egyptian Gas to the existing resources followed by Azerbaijan’s Shah Sea project. And we will continue talks with Turkmenistan; that deal is still on.... We are exploring natural gas in our seas. Also, as LNG, the liquidized natural gas, become more and more popular we are considering plans involving LNG as an alternative for competition-related reasons. Of course these works will require an appropriate legal background. New legislations are being prepared as we speak. First, the legislation on natural gas and electricity started to facilitate a competitive market. We are still trying to smooth out the problems we face during actual practices.
|27|
No law is unchangeable, we regard laws as living things and try to improve them. We recently issued the oil markets law. It was very important, as you know… There will be a new Law on LPG, and hopefully we will discuss a new law on the renewable energy resources later this week. Also there has been exhaustive work for the wind power, solar energy, geothermal energy, small scale hydroelectric power plants, biomass and generating electricity from streams. In short, we try to do what is necessary. In addition, liberalization is a very important issue. It is important because the customers prefer to choose the energy resource they like to use, and competition will allow us to lower the prices and guarantee the safety of supply. Then, there is also the issue of safety... As a former member of ‹GDAfi, I have some special requests from you. First, we have no concerns about training, as it is already clear that it is being taken seriously, however the choice of material is a vital issue. We need to be particularly careful about the standards of safety. Natural gas pipes are not like water pipes, I mean, it is not about the cleanliness of the pipes. There are special considerations about their origin and selection methods. There are special design parameters and we need to be controlling gas leaks. In Istanbul we used to have special machinery that would check all the system from one end to the other. This was how we used to detect gas leaks then. Gas leaks cannot be felt and gas can accumulate. And some times if the area concerned is a low pressure area, like Ankara, you can only find out about the accumulation after the crisis. Gas will continue to accumulate somewhere on the sewage system and would lead to unwanted consequences. Therefore, we need to be diligent about gas leaks and monitor our systems. I regard this issue as very important. Cathodic protection is also very important. We should never undermine cathodic protection. There is a lot of work to be done for Zeki Bey here, I mean for Zeki Çizmecio¤lu and his colleagues. We need to be particularly careful about this. There was one incident in Korea which was widely talked about then. Apparently, the fireball coming from a blast in the natural gas system had passed in front of an aircraft on a domestic flight. We cannot be too careful on this issue. In order to avoid gas accumulation, there are certain issues that we need to be very careful about, such as selection of the materials, design and even the agencies. And then the maintenance of lines... We need to take these issues into account. Also, we have to be very careful when drawing a balance between economy and safety. Economy and safety. We need to analyze these points very carefully. We need to be diligent. Education might be expensive but ignorance is even more expensive. We have to be very careful. We are truly proud to hold this Symposium here and for the interest you demonstrated. I would like to especially thank to Energy Market Regulatory Authority for their hard work in spreading natural gas throughout the country. I appreciate all the efforts that has been put into this. It was not an easy journey that brought us to this point, and this audience would no doubt testify to that. I again, congratulate you, and wish you success.
|28|
30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslaras› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu 1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training
OTURUM I / SESSION I DO⁄ALGAZ fiEBEKES‹ ‹fiLETMEC‹L‹⁄‹ NATURAL GAS NETWORK MANAGEMENT
Baflkan/Session Chair K. Levent TÜFEKÇ‹
Genel Müdür / General Manager ‹GDAfi
INGAS 05 - 111
Gaz De France’daki ‹flletme Sistemi Pierre MARZIN
Gaz Da¤›t›m fiebekeleri Uzman› / Expert in Gas Distribution Networks, Gaz de France,
[email protected]
Özet Gaz de France’›n misyonu müflterilerine güvenli, kaliteli ve kesintisiz biçimde en iyi gaz hizmetini sunmakt›r. Bu misyon projelendirme, yap›m, bak›m ve iflletme faaliyetlerini kapsamaktad›r. fiebekenin iflletilmesi flu manaya gelmektedir: 1. 2. 3. 4. 5.
fiebeke mimarisi fiebeke elemanlar›yla ilgili bilgi ‹flletmeden sorumlu kimselerin tayini fiebeke elemanlar›n›n denetimi Herhangi bir kaza veya vaka an›nda yönetim ve organizasyon.
The Operating System in Gaz De France Abstract The mission of Gaz de France is to provide gas in the best conditions of security, non-stop furniture and the best quality service. This mission includes the design, construction, maintenance and operation activities. Operating the networks means: 1. 2. 3. 4. 5.
Networks architecture The knowledge of the networks components The appointment of the people in charge of the operating The supervision of the networks components The organization and the management in case of incidents or accidents
|33|
INGAS 05 - 111
1. Networks Architecture High Pressure 67 bars
Medium Pressure 25 bars
Medium pressure 4 bars
Primary network LP BC Tertiary network Secondary network
Low pressure 21 Mbar
Figure 1. Networks Architecture
2. The Knowledge of the Networks
The distribution network: The tool of the distributor • 165 000 km feeding 8500 towns out of 36000 in whole France, • 47 millions people concerned out of 57 millions, • 10 millions clients and 250 000 new clients each year, • About 6500 technicians for maintaining and operating the networks, • About 1000 technicians for building and renewing the networks, • 320 TWH distributed. The operator, in order to achieve his mission, has to maintain and adapt its main equipments. He must know them precisely. The mission can be separated in two • The physical knowledge of the components constituting the networks also called “static” knowledge, • The knowledge of in which condition these components are, condition changing in the time also called “dynamic” knowledge. “Static” knowledge means • The rules, possibilities and techniques in use in Gaz de France and the texts associated, • The cartography in terms of maps at different scales, • The incidents maps, • The operating schemes showing the position of the networks, • The technical files giving the characteristics of the network components, their history, their environment and the corresponding statistics,
|34|
INGAS 05 - 111
• The orders and service instructions, • .... “Dynamic” knowledge means • Deliberate, • The different measures and signals, which can be recorded on line, and the visits on, • The protection of the network while third party is working next to it, • Taking part to a better coordination between others underground networks, • The leak research, • The information remote-transmitted or measured, • The orders and instructions for service, • External, • Phone calls of a third party which must be treated. 3. The Appointment of The People In Charge Of The Operating Gaz de France staff can work on a network only if these 3 conditions are satisfied: • To have the professional knowledge required (training) • To have the knowledge in term of safety risks and a behavior corresponding to the responsibilities given by his hierarchy • To : • Fit according to his function to step in • Or to have a written order from his hierarchy • Or to work under the responsibility of a chief on duty The operation of a network have to be on a geographic area and a network well defined and given to people whose responsibilities are perfectly known, • • • •
The The The The
operator, deputy operator, operation manager, superviser.
The operator, • • • • •
The director as the operator must, according to the employment legislation, Make arrangements to evaluate the abilities of his staff, Make arrangements for the training and proficiency of his staff, Build up the procedures to give the Local Abilities and the authorizations, Etc...
The deputy operator, • • • •
The director as the operator must decide according to the rules of Gaz de France: The general operating politic The general measures for security, procedures, instructions and orders accordingly The organization of the operation and the dispositions to be taken at the geographic borders (valves operations for instance)
|35|
INGAS 05 - 111
• He cannot delegate this responsability, • He can choose for a geographic area or/and for part of the network a deputy operator, The operation manager must: • • • • • • • • •
Know the network he operates, Be available, Be reach at any moment, Know the exact situation of the network when operating it and be able to appreciate the incidence of what he does, To have the updated list of the operation managers, Know who is the board manager on duty, Manage and memorize who is working on his network, Have in hand the updated plans and maps, Have in hand the updated operating scheme,
The supervisor • He is responsible of the centralized operating system, • He supervises the network according to established notices and inform the operation manager of what he does.
4. The Supervision of The Networks
It consists to operate the network in all circumstances, at any time in order to have the best operation of the network and also preserve: • The safety of the people and goods • Non stop delivery and the best quality service
5. In Case of Incident or Accident
The accidents due to the gas need a prompt action. For the incidents signaled by a third party, the emergency team role is to put “out of danger”. If the problem is too important, to explain oneself and call the necessary teams while taking the necessary measures.
6. Conclusion This major mission means: • An organization and tools adapted in order to receive and treat the phone calls of the clients, • A specific action of information, training and improvement. Last but not least, in case of major accident, it is important to refer to a gas organization plan defined in advance in order to take the rights decisions and reduce the consequences due to the accident.
|36|
INGAS 05 - 112
Sanayi ve ‹ç Tesisat Dönüflümlerinin Do¤algaz ‹flletmecili¤ine Yans›malar› Mak. Y. Müh. Yunus KESG‹N Genel Müdür Yrd. / Assistant General Manager, ‹GDAfi,
[email protected] Mak. Y. Müh. Abdülkadir Alper AKGÜNGÖR E¤itim Uzman› / Trainer, ‹GDAfi-UGETAM,
[email protected]
Mak. Y. Müh. Serkan KELEfiER E¤itim Müdürü/Head of Training Department, ‹GDAfi-UGETAM,
[email protected] Özet Hava kirlili¤i, modern hayatla karfl›m›za ç›kan bir olgudur. fiehirlerde nüfusun h›zla artmas› bar›nma sorununu ortaya ç›karm›fl ve flehirlerin akci¤erleri mesabesinde olan ormanl›k ve yeflil alanlar, nüfus art›fl›yla ters orant›l› olarak h›zla azalmaya bafllam›flt›r. Buna bir de plans›z ve çarp›k kentleflme ile gecekondular eklenince, ortaya çok daha vahim bir tablo ç›kmaktad›r. Bu durum hava kirlili¤inin insan hayat› ve do¤al çevre üzerindeki etkisini bir kat daha artt›rmaktad›r. Bütün bunlar›n sonucu olarak da ‹stanbul baflta olmak üzere baz› büyük flehirlerde hava kirlili¤i insan hayat›n› tehdit eder boyutlara ulaflm›flt›r. Hava kirlili¤inin önlenmesinde en önemli yöntemlerden biri, konvansiyonel yak›tlar içinde “Çevre Dostu” olarak bilinen do¤algaz kullan›m›n›n h›zla yayg›nlaflt›r›lmas›d›r. Di¤er taraftan do¤algaz, sanayide gerek direkt olarak proseste, gerekse de ›s› santrallerinde enerji üretiminde di¤er tüm yak›tlara alternatif olarak kullan›labilir. Do¤algaz›n hem yanma kolayl›¤›ndan, hem de at›k gazlar›n›n kompozisyonundan kaynaklanan nedenlerden dolay› proseste kullan›m›n›n avantajlar› çok fazlad›r. Buna paralel olarak sorunsuz ve emniyetli gaz kullan›m› için bilinçli ve her aç›dan donan›ml› bir iflletme gerekmektedir. ‹ç tesisatlarda ve endüstriyel tesislerde tesisat firmalar› taraf›ndan yap›lan dönüflümler her bak›mdan gaz iflletmesinin sorumlulu¤una geçmekte ve ifl yükünü art›rmaktad›r.
|37|
INGAS 05 - 112
The Impact of Industrial and Internal Installation Conversions on Natural Gas Operations Abstract Air pollution is a phenomenon when we are faced to modern life. The over population in cities has caused housing problems and the field of the forest considered the lungs of cities has decreased. What’s more with the unplanned horrible urbanization the numbers of work sites have increased. This situation causes air pollution and affects nature in a bad way. Therefore air pollution threatens the human health in big cities especially in Istanbul. To prevent air pollution the most crucial way is to use natural gas considered natural friend among other conventional heating materials. Therefore natural gas usage should be very common. On the other hand, natural gas usage in production process has many advantages due to its capacity to burn easily and to the compositions of waste gases. Among other advantages of using natural gas are low fuel and fuel system costs, efficient burning, easy and low maintenance costs. In line with this, for safe and unproblematic use of natural gas, there needs to be a fully equipped utility with a conscious management. Conversions conducted by installation firms at industrial utilities and in internal installation units are under the responsibility of the gas utility, which increases the workload.
1. Girifl Endüstriyel tesislerin can damar› olan enerji, de¤iflik yak›t türleri ve elektrikten sa¤lanmaktad›r. Do¤algaz, sanayide gerek direk olarak proseste, gerekse de ›s› santrallerinde enerji üretiminde di¤er tüm yak›tlara alternatif olarak kullan›labilir. Do¤algaz›n hem yanma kolayl›¤›ndan, hem de at›k gazlar›n›n kompozisyonundan kaynaklanan nedenlerinden dolay› proseste kullan›m›n›n avantajlar› çok fazlad›r. Ancak bu niteliklerden maksimum ölçüde faydalanabilmek, en son teknoloji ile donat›lm›fl kazan, f›r›n ve brülör sistemlerinin kullan›m gereksinimi ile birlikte hassas bir yanma ayar› ve do¤ru hava/yak›t oranlar›n›n sa¤lanmas›na ba¤l›d›r. Do¤algaz depolama gerektirmez ve borularla kullan›m yerlerine kadar tafl›n›r. Ancak pik talepleri karfl›lamak ve stratejik miktarlarda bulundurmak üzere depolama yap›labilmektedir. Do¤algaz›n içinde yanmayan madde bulunamad›¤› için tümü yanar, hava ile çok iyi kar›flabildi¤inden hava fazlal›k katsay›s› (1,05 – 1,10) di¤er yak›t tiplerine oranla düflüktür. Yanmam›fl yakacak kayb› yoktur. Baca kay›plar› di¤er yak›tlara oranla daha azd›r. Do¤algaz yük de¤iflimlerine kolayca cevap verebilecek flekilde otomatik kontrolleri kolayd›r. Ayr›ca yak›ld›¤› cihaz›n rejim flartlar›na ulaflmas› k›sa bir zamanda olur.
|38|
INGAS 05 - 112
Gaz endüstrisinde çal›flan mühendis ve teknisyenler, yak›t maliyetleri ile çok yak›ndan ilgilenmek zorundad›rlar. Do¤algaz›n petrol ve kömüre göre de¤eri, ›s›tma kabiliyetleri ve yanma rand›manlar› mukayesesi baz› çevrim formülleri yard›m› ile tayin edilir. Bununla beraber do¤algaz›n bir yak›t olarak de¤erinin anlafl›lmas› uzun süre alm›flt›r [4].
2. Hesap Yöntemleri 2.1. Boru Hatt› Tasar›m› Gaz teslim noktas›ndan sonra çekilecek boru hatt›n›n çelik olan k›s›mlar›n›n tamam›nda kaynakl› birlefltirme yap›lmal›d›r. Gaz teslim noktas›ndan sonra tesis genelinde boru tesisat›n›n tamam› çelik veya bir k›sm› çelik bir k›sm› PE boru kullan›larak yap›labilir. PE boru kullan›m› ile ilgili uygulamalar gaz teslim noktas›n›n tipine göre de¤iflir. Bununla birlikte PE boru kullan›m›na sadece toprak alt› hatlarda müsaade edilir. Gaz teslim noktas›n›n çelik hattan beslenen istasyon olmas› durumunda; toprak alt› hatlarda PE boru kullan›lmas› söz konusu ise, istasyon ç›k›fl›ndan sonraki min. 5 m.’lik k›s›m çelik boru olmal› (P0 hatt›), daha sonra PE/Çelik geçifl parças› ile PE boruya geçilmelidir. Hatt›n toprak üstüne ç›kaca¤› noktaya veya bina girifline 1 m. kala tekrar çelik boruya geçifl yap›lmal›d›r. Boru çaplar›n›n hesab›nda altta yer alan basitlefltirilmifl RENOUARD formülleri kullan›lmaktad›r. 50 mbarg ve daha düflük bas›nçlar için kullan›lacak formül flu flekildedir; ∆PR/L = P1 –P2 (bar)
P1 – P2 = 23.2 x R x Q1.82 / D4.82; P1 : Girifl bas›nc› (bar) P2 : Ç›k›fl bas›nc› (bar) D : Boru iç çap› (mm) R : Gaz sabiti (R = 0.6 al›n›r) Q : Gaz debisi (m3/h)
Di¤er kay›plar (yerel ve yükselmeden kaynaklanan) hesaplanarak tablo halinde verilir. W = 353.677 x Q / (D2 x P2); W : H›z (m/sn)
W ≤ 6 m/s olmal›d›r.
50 mbar üstü bas›nçlar için kullan›lacak formül ise flu flekildedir; P1 2 – P2 2 =29.160 x L x Q P1 : Girifl bas›nc› (bar) P2 : Ç›k›fl bas›nc› (bar) D : Boru çap› (mm.) L : Boru boyu ( m.) Q : Gaz debisi (m3/h)
1.82
W=353.677 x Q / (D2 x P2)
/D
4.82;
W: H›z (m/sn)
‹ç tesisatlarda ve ticari tesisatlarda W ≤ 15 m/s olmal›d›r. Endüstriyel tesisler ve büyük tüketimli ticari tesislerde ise W ≤ 25 m/s olmal›d›r. 50 mbar’›n üstü bas›nçlarda yerel kay›plar göz önüne al›nmaks›z›n sadece h›z ve çap kontrolü yap›l›r [3].
|39|
INGAS 05 - 112
2.2. Bas›nç Kay›plar›yla ‹lgili Problemler Konut tesisatlar›nda, baz› kazan dairelerinde ve ço¤u ticari tesisatta kullan›m bas›nc› 21 mbar’d›r. 21 mbar’l›k gaz tesisatlar›nda boru çaplar› belirlenirken servis kutusundan yak›c› cihaza kadar olan bas›nç kay›plar›n›n en fazla 1,8 mbar olmas›na müsaade edilmektedir. Bu durumda hesaplara göre yak›c› cihaz giriflinde gaz bas›nc› en az 19 mbar civarlar›nda olmaktad›r. Yak›c› cihaz giriflindeki gaz bas›nc›n›n olmas› gereken de¤erden daha düflük olmas› yanman›n oldukça güçsüz olmas›na neden olmakta ve istenen rand›man›n al›namamas›na yol açmaktad›r. Sayaçtan geçen bas›nca göre 21 mbar’l›k gaz bas›nçlar› için Ankara, Bursa, Eskiflehir ve ‹zmit’teki gaz da¤›t›m flirketleri düzeltme katsay›s› kullanmalar›na ra¤men bu güne kadar en çok gaz tüketiminin oldu¤u ‹stanbul flehrinde düzeltme katsay›s› uygulanmam›flt›r. ‹GDAfi bugüne kadar bu hakk›n› müflterilerinin lehine olmak üzere talep etmemifltir. Sayaçtan geçen bas›nca göre 300 mbar’l›k ve daha yüksek gaz bas›nçlar›nda ise di¤er flehirlerde oldu¤u gibi ‹stanbul’da da bir düzeltme katsay›s› uygulanmaktad›r. ‹stanbul’da 300 mbar’l›k tesisatlar için uygulanan bu katsay› da yine müflteri lehine olacak flekildedir. Bununla birlikte tesisatlar›n projelendirilmesinde ve yap›m›nda sayaçtan geçen gaz bas›nc›n›n uygulanan katsay›ya göre düflük olmamas› sa¤lanmal›d›r. Servis kutusu ile sayaç aras›ndaki mesafe uzak tutuldu¤unda yada boru çaplar› düflük tutuldu¤unda bas›nç kay›plar›n›n oldukça artmas› nedeniyle sayaçtan geçen gaz bas›nc› düflük olmaktad›r. Uygulanan düzeltme katsay›s› ise flehrin her noktas›ndaki benzer tesisatlarda ayn› oldu¤u için sayaçtan geçen bas›nç düflük kald›¤›nda gaz müflterisine karfl› bir haks›zl›k söz konusu olabilmektedir. Böyle durumlar›n önüne geçmek amac›yla ‹stanbul’da içlerinden 300 mbar geçen sayaçlar›n bulundu¤u tesisatlarda servis kutusuyla sayaç aras›nda en fazla 20 mbar’l›k bir bas›nç kayb›na müsaade edilmesi planlanmaktad›r. Bas›nç kay›plar›n› azaltman›n en makul yolu sayac›n gaz teslim noktas›na olabildi¤ince yak›n monte edilmesidir. Bu mümkün olam›yorsa sayaca kadar olan boru çaplar› büyük tutulmal› yada sayaçlarla birlikte PTZ türü elektronik hacim düzeltici cihazlar kullan›lmal›d›r. Bu yöntemler ise ilkine nazaran daha pahal› çözümler olacakt›r [1].
3. Katodik Koruma Toprak alt› çelik borular›n korozyona karfl› aktif olarak korunmas› için katodik koruma yap›lmal›d›r. Borunun yeralt›ndan yerüstüne ç›kt›¤› noktalarda elektriksel yal›t›m› sa¤lamak üzere yerden minimum 0,5 m. yükse¤e izolasyon flanfl› konulmal›d›r [6]. Do¤algaz boru hatt›n›n içinden geçmekte oldu¤u zeminin cinsi ve özellikleri korozyon aç›s›ndan çok önemlidir. Bilhassa zeminin elektriksel özgül direnci, zeminin korozif özelli¤ini belirlemede ölçü olarak kullan›lmaktad›r. Zeminin bünyesindeki tuzluluk ve nem artt›kça zeminin elektriksel özgül direnci azal›r. Bu durumda zeminin elektriksel iletkenli¤i artaca¤›ndan metal yüzeyinde korozyon hücrelerinin oluflmas› kolaylafl›r. 2000 senesinden önce yap›lan iç tesisat ve endüstriyel tesisatlarda toprak alt›nda kalan k›s›mlar için o an için geçerli olan flartnameler gere¤i borulara primer astar sürülerek % 50
|40|
INGAS 05 - 112
bindirmeli olarak so¤uk PE bant sarg›s› yap›lmaktayd›. Yer tipi servis kutular›n›n ç›k›fl›nda yerlefltirilen flanfllar bant ile düzgün bir flekilde sar›lamamaktayd› bu nedenle genellikle ç›plak olarak kuma gömülmekteydi. 2000 senesinde yenilenen iç tesisat flartnamesi ve endüstriyel tesislerin do¤algaza dönüflümü flartnamesi ile toprak alt›nda kalan tesisatlar için s›cak PE bant sarg› uygulamas› getirilmifltir. Bir pürmüz aleviyle ›s›t›ld›¤›nda büzülen ve boruyu ve flanfllar› daha iyi saran PE bant ve sarg› malzemelerinin kullan›ld›¤› bu yöntem sayesinde korozyona karfl› koruma emniyeti art›r›lm›flt›r. Buna ek olarak toprak alt›nda kalan tesisatlar için magnezyum anotlarla galvanik anotlu katodik koruma uygulamas› getirilmifltir. Bu metot de¤iflikli¤i sayesinde gaz flebekesi iflletme personeline akseden toprak alt› tesisat delinmeleri ve buna ba¤l› gaz kaça¤› oran› oldukça azalm›flt›r [7].
4. Endüstriyel Bacalar ve Hesap Yöntemi Do¤algaz yakan sistemlerde en s›k karfl›lafl›lan sorunlardan bir tanesi de bacalarda yo¤uflma problemleridir. Bu nedenle bacalar ›s›, yo¤uflma ve yanma ürünlerinden etkilenmeyecek malzemeden ilgili standartlara (TS 11382-11383........11389- TS 2165) uygun olarak imal edilmeli ve dairesel kesitli bacalar tercih edilmelidir. Kare ve dikdörtgen kesitli bacalar kullan›lmas› söz konusu ise, bulunacak kesit, daire kesitli bacalara göre % 30 daha fazla olmal›d›r. Dikdörtgen kesitli bacalarda uzun kenar k›sa kenar›n en çok 1,5 kat› olmal›d›r. Baca eksenleri ancak bir sapma yapmal› ve baca sapma aç›s› düfleyle 30° den büyük olmamal›d›r. Bacalar s›zd›rmaz olmal›, ›s› yal›t›m› yap›lmal› ve kesit daralmas› olmamal›d›r. Cihaz baca ba¤lant›lar› % 3 yükselen e¤imle bacaya ba¤lanmal› ve baca kesitini daraltacak flekilde baca içine sokulmamal›d›r. Baca ba¤lant›lar›nda 90°’lik dönüfllerden kaç›n›lmal›d›r. Mümkün oldu¤unca 45°’lik dirseklerle girilmelidir. Baca ç›k›fl noktalar›nda baca flapkas› kullan›lmal›d›r. Çelik bacalarda mutlaka baca topraklamas› ve drenaj› yap›lmal›d›r. Baca gaz› analizi yap›labilmesi için test noktas› b›rak›lmal›d›r. Bir bacan›n boyutlar›; duman gaz› miktar›, s›cakl›¤›, d›fl ortam s›cakl›¤›, cihaz çal›flma süresi, baca yüksekli¤i ve yükü (rüzgar, ›s›l yük, baTablo 1. Baca gaz› emisyon de¤erleri
Do¤algaz
YAKIT
BACAGAZI DE⁄ERLER‹
M‹N.
MAX.
O2
%
1
4,5
CO2
%
9,5
11,5
%
4
8
Yanma Verimi %
92
96
1,05
(1,2 - 1,25)
Yanma Kayb›
Hava Fazlal›¤›
|41|
INGAS 05 - 112
s›nç yükleri, mesnetlenme flartlar›n›n muhtemel de¤iflimlerinden meydana gelen yükler, depremi dikkate alan özel yükler, darbe neticesi meydana gelen düzensiz yükler v.b.) gibi de¤iflkenlere ba¤l›d›r. Boyutland›rma hesaplar› ilgili standart olan TS 2165’e (DIN 4705) uygun olarak yap›lmal›d›r. Baca gaz› emisyon de¤erleri Tablo 1’de verilen de¤erlerde olmal›d›r [2, 3].
5. ‹kincil Bas›nç Düflürme ‹stasyonu Endüstriyel tesislerde, gaz teslim noktas› ç›k›fl bas›nc›n›n tesisat›n tasar›m› gere¤i farkl› bas›nç de¤erlerine düflürülmesi gerekti¤i durumlarda ikincil bas›nç düflürme istasyonu tesis edilmelidir. ‹kincil bas›nç düflürme istasyonundan sonra, gaz kullan›m ünitelerine giden branflmanlar›n da¤›l›m› bir kollektör ile yap›l›yorsa, kollektörün kesit alan› branflmanlar›n kesit alanlar›n›n toplam›n›n 1.5 kat›na eflit olmal›d›r. ‹kincil bas›nç düflürme istasyonunda da 25 m/sn h›z limitinin afl›lmamas› gerekmektedir. Bas›nç düflürme ve ölçüm istasyonu çift hatl› ise ikincil bas›nç düflürme istasyonu da çift hatl› olmal› veya ikinci bir monitör regülatör konmal›d›r [3]. Vent
Relief Valf
Musluklu Manometre
4 Bar K.V.
K.V.
Filtre
0,3-1 Bar
Slum-Shut Regulator Koruyucu Kabin
fiekil 1. ‹kincil bas›nç düflürme istasyonu
Süpürme Te’ si, Küresel girifl vanas› (TS EN 331, TS 9809), Tahliye hatt›, Manometre (TS 827), Filtre (DIN 3386)(TS 10276), Manometre (TS 827), Slum-shut’l› regülatör (DIN 3380-DIN 3381)(TS EN 88)(TS 10624 ), Relief valf (DIN 3381), Manometre (TS 827), Tahliye, Küresel ç›k›fl vanas› (TS EN 331, TS 9809)
6. Sayaçlar fiartnamelere göre büyük kazan dairelerinde ve endüstriyel tesislerde tesisattaki toplam debi G40 sayaçla ölçülecekse sayac›n rotary tip olmas› istenmektedir. Bu kapasiteden itibaren körüklü sayaçlar çok fazla yer kaplad›klar› için ve montaj ve demontaj› çok zor oldu¤u için gaz da¤›t›m flirketleri rotary sayaç kullan›m› istemekte daha büyük kapasitelerde ise türbin sayaç kullan›m› önerilmektedir.
|42|
INGAS 05 - 112
Rotary sayaçlar di¤er sayaçlara nazaran en çok bak›m isteyen sayaç türüdür. ‹çlerindeki pistonlar›n sa¤l›kl› bir flekilde çal›flabilmesi için zamanlama difllileriyle donat›lm›fllard›r. Bu nedenle sayaçlar iflletmeye al›nmadan önce tesisat yap›mc›s› firmalar taraf›ndan mutlaka ya¤lanm›fl olmal›d›rlar. Ya¤lama ifllemi sayaçlar›n üzerinde bulunan ya¤ seviye göstergelerinin ortas›na kadar yap›lmal›d›r. Gaz flebekesi iflletme personeli taraf›ndan her y›l en az›ndan y›lda bir kez olmak üzere ya¤ seviyesinde azalma olup olmad›¤› incelenmelidir. Zaman zaman sayaçlardaki ya¤ boflaltma tapalar›ndan ya¤ s›zarak azalabilmekte bazen de sayaçtaki ölçüm hatt›na yataklamalardan s›zan ya¤ gaza kar›flarak azalabilmektedir. Sayaçlardaki ya¤ seviyesinin azalmas› k›sa süre içerisinde sayaçlarda maddi aç›dan külfetli hasarlara neden olmakta bununla birlikte gaz arz›n›n kesilmesine ve endüstriyel tesiste üretimin durmas›na neden olmaktad›r. Rotary sayaçlar›n tesisata yerleflimi önem arz etmektedir. Mutlaka rotary ve türbin sayaç öncesinde en az 50 mikron gözenek aç›kl›¤›na sahip filtreler kullan›lmal›d›r. Aksi takdirde sayaca gelebilecek bir pislik yada partikül sayac› kilitleyerek gaz geçiflini durdurabilir. ‹flletme personeli taraf›ndan sayaç önlerinde yerlefltirilen bu filtrelerin belirli periyotlarla incelenerek kirlenmifl olanlar›n›n temizlenmesi gerekmektedir. Sayaçlar, numaratör k›s›mlar› rahatl›kla okunabilecek bir flekilde monte edilmelidir. Rotary ve türbin sayaçlar gaz ak›fl› düfley yada yatay olarak tesisata yerlefltirilebilirler. Ancak kesinlikle belirli bir e¤imle monte edilmemelidirler. Rotary tip sayaçlarda hem numaratörün alt›nda hem de sayac›n arka taraf›nda bulunan zamanlama difllilerinin bulundu¤u k›s›mda olmak üzere iki adet ya¤ karteri mevcuttur. Her iki ya¤ haznesi de birbirinden ba¤›ms›zd›r. Bu nedenle ayr› ayr› ya¤lanmalar› gerekmektedir. Bazen sayaçlar›n arka yüzeyleri tamamen duvarlara yaslanmaktad›r. Bu durumda hem sayaçlar›n ilk ya¤lama ifllemleri yap›lamamakta hem de gaz flebekesi iflletme personeli taraf›ndan bak›mlar› ve ya¤lama ifllemleri yap›lamamaktad›r. Teknik olarak rotary sayaçlar türbülanstan çok fazla etkilenmezler. Bu nedenle sayaç öncesinde ve sonras›nda düz borulama flart› aranmamaktad›r. Ancak türbin sayaçlar gaz ak›fl h›z›ndan faydalanarak dolayl› yöntemle debi ölçümü yapt›klar›ndan türbülans bozucu bir faktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu nedenle teknik flartnamelere göre türbin sayaç öncesinde ve sonras›nda ba¤lant› çap›n›n 5 kat› uzunlukta düz bir boru kullan›lmal›d›r. Bunun sa¤lanamad›¤› durumlarda sayaç öncesinde ak›fl do¤rultucular› kullan›lmal›d›r. Aksi takdirde sayaçlar›n yanl›fl ölçüm yapmas› söz konusudur [1]. Konut Sayaçlar›nda Ar›zalar: Ar›zalar›n bir k›sm› imalat hatas›ndan kaynaklan›rken bir k›sm› da sayaçlara müdahale edilmesi, çarpmalar ve sayaca su girmesinden kaynaklanmaktad›r. Nadiren de olsa baz› sayaçlar›n gaz geçirmemesi problemleriyle karfl›lafl›lmaktad›r. Bina ba¤lant› hatlar› çekilirken ya¤murlu havalarda sisteme su girmesinin önlenmesi, kombi ve flofben ba¤lant›s›n›n ters yap›l›p yap›lmad›¤›n›n kontrolü, gaz verme esnas›nda sayac›n çal›fl›p çal›flmad›¤›n›n kontrolü, sayac›n yer tespitinin daha özenli yap›lmas› ve gaz ver-
|43|
INGAS 05 - 112
me öncesi sayac›n çal›fl›p çal›flmad›¤›n›n kontrolü söz konusu sorunlar›n ortaya ç›kmas›n› önlemifl olacakt›r.
7. Brülör Gaz Kontrol Hatt› Brülör, bek gibi do¤algaz yakan cihazlar›n emniyetli ve verimli olarak çal›flmalar›n› temin etmek maksad›yla tesis edilen sistemlerdir. Gaz kontrol hatt›nda kullan›lacak olan ekipmanlar yak›c›n›n kapasitesine, brülör tipi ve flekline ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterir. Buna göre gaz kontrol hatt›ndaki ekipmanlar belirlenirken sistemin özellikleri göz önünde bulundurulmal›d›r [5]. a) 350 kW’a kadar olan kapasitelerde tek kademe, iki kademe veya oransal, b) 350-1200 kW aras› iki kademeli ya da oransal, c) 1200 kW üzeri kapasitelerde oransal tip brülör kullan›lmal›d›r. 7.1. Brülör Gaz Kontrol Hatt› Ekipmanlar› a) Küresel Vana (TS EN 331, TS 9809): Her brülörün girifline bir adet küresel vana konulmal›d›r. b) Esnek boru [Kompansatör (TS 10880)]: Brülördeki titreflimin tesisata geçiflini zay›flatmak için kullan›lan ekipmand›r. Eksenel hareket, aç›sal hareket ve yanal eksen sapmalar›n› karfl›layabilecek flekilde üniversal tip olmal›d›r. Esnek borunun regülatör sinyal hatt›ndan sonra konulmas› tavsiye edilir. c) Test nipeli: Brülör gaz kontrol hatt›nda girifl ve ayar bas›nçlar›n› ölçmek için kullan›l›r. d) Manometre (TS 827): Hat üzerindeki gaz bas›nc›n› ölçmek için kullan›lan ekipmand›r. Gaz kontrol hatt›ndaki manometreler musluklu tip olmal›d›r. e) Filtre (DIN 3386, TS 10276): Brülör giriflinin yabanc› partiküllerden dolay› t›kanmas›n› önlemek ve di¤er emniyet kontrol ekipmanlar› ile bas›nç regülatörünü korumak amac›yla kullan›lan ekipmand›r. Kullan›lacak filtrenin gözenek aç›kl›¤› 5 µm olmal›d›r. f) Gaz bas›nç regülatörü (TS 10624, TS EN 88): Gaz kontrol hatt› giriflindeki gaz bas›nc›n› brülör için gerekli bas›nca düflüren ekipmand›r. g) Minimum gaz bas›nç alg›lama tertibat› (TS EN 1854): Regülatör ç›k›fl›ndaki gaz bas›nc›n›n brülörün normal çal›flma bas›nc›n›n alt›nda kalmas› durumunda solenoid valfe kumanda ederek ak›fl›n kesilmesini sa¤layan ekipmand›r. Tüm gaz kontrol hatlar›nda bulunmal›d›r. h) Maksimum gaz bas›nç alg›lama tertibat› (TS EN 1854): Regülatör ç›k›fl›ndaki gaz ba-
|44|
INGAS 05 - 112
s›nc›n›n brülörün normal çal›flma bas›nc›n›n üstüne ç›kmas› durumunda solenoid valfe kumanda ederek gaz ak›fl›n› kesen ekipmand›r. 1200 kW ve üzeri kapasitelerde kullan›lmas› zorunludur. 1200 kW’a kadar olan kapasitelerde kullan›lmas› tavsiye edilir. i) Otomatik Emniyet Kapama Valfi (Solenoid Valf) (TS EN 161): Sistemin devre d›fl› kalmas› gerekti¤i durumlarda ald›¤› sinyaller do¤rultusunda gaz ak›fl›n› otomatik olarak kesen ve ilk çal›flma esnas›nda sistemin emniyetli olarak devreye girmesini sa¤layan ekipmanlard›r. Gaz kontrol hatt›nda iki adet seri olarak ba¤lanm›fl A s›n›f› solenoid valf bulunmal›d›r. j) S›zd›rmazl›k kontrol cihaz› (Valf do¤rulama sistemi) (TS PrEN 1643): Otomatik emniyet kapatma vanalar›n›n etkin bir flekilde kapan›p kapanmad›¤›n› kontrol eden ve gaz kaçaklar›n› belirleyen ekipmand›r. 1200 kW ve üzeri olan kapasitelerde bulunmal›d›r. 1200 kW’a kadar olan kapasitelerde bulunmas› tavsiye edilir. Ayr›ca kapasitelerine bak›lmaks›z›n, k›zg›n, kaynar sulu, alçak ve yüksek bas›nçl› buharl› sistemlerde kullan›lmas› zorunludur. k) Relief Valf (Emniyet tahliye vanas›) (DIN 3381): Sistemi afl›r› bas›nca karfl› koruyan anl›k bas›nç yükselmelerinde fazla gaz› sistemden tahliye ederek regülatörün devre d›fl› kalmas›n› önleyen ekipmanlard›r. Ani kapamal› regülatör kullan›lmas› durumunda bulunmas› zorunludur. l) Brülör (TS 11391-11392) m) Yang›n Vanas› (DIN 2999): Yang›n ve benzeri nedenle ortam s›cakl›¤›n›n belirli bir de¤ere yükselmesi durumunda gaz ak›fl›n› otomatik olarak kesen ekipmand›r. 1200 kW üzeri sistemler ile kapasitesine bak›lmaks›z›n ortamda yan›c›, patlay›c› maddeler bulunmas› halinde kullan›lmas› zorunludur. 1200 kW ve alt›nda kalan kapasitelerde bulunmas› tavsiye edilir. Gaz bas›nç regülatörünün ani kapamal› (slum-shut) olmamas› halinde, fanl› ve atmosferik brülör gaz kontrol hatlar›nda kullan›lan tüm armatürlerin dayan›m bas›nçlar›, regülatör girifl bas›nc›n›n min. 1,2 kat› olmal›d›r [5].
12 1
3 2
5 4
6
7
8
5
9 9A
10
10
3
11
TC 13
fiekil 2. Fanl› brülör gaz kontrol hatt› ekipmanlar› ( Q > 1200 kW)
|45|
INGAS 05 - 112
1) Küresel vana (TS EN 331, TS 9809), 2) Kompansatör (TS 10880), 3) Test nipeli, 4) Gaz filtresi (TS10276, DIN 3386), 5) Musluklu manometre (TS 827), 6) Gaz bas›nç regülatörü (TS EN 88, TS 10624), 7) Relief valf (DIN 3381) (Regülatör ani kapamal› ise), 8) Tahliye hatt› (vent), 9) Presostat (Min. gaz bas›nç) (TS EN 1854), 9A) Presostat (Max. gaz bas›nç) (TS EN 1854), 10) Solenoid valf (TS EN 161), 11) Brülör (TS 11392), 12) Yang›n vanas› (DIN 2999), 13) S›zd›rmazl›k kontrol cihaz› (TS Pr EN 1643) Sa¤l›kl› ve verimli bir yanma için brülör öncesindeki gaz hatt› elemanlar›n›n yerleflimi büyük önem arz etmektedir. Gaz hatt› elemanlar› içerisinde minimum gaz bas›nç presostat›n›n olmamas› yada mevcut oldu¤u halde olmas› gereken de¤erden çok daha düflük de¤erlere ayarlanm›fl olmas› sürekli olarak brülörün çal›flmas›na ve gaz sarfiyat›n›n çok fazla olmas›na neden olur. ‹flletme maliyetleri artm›fl olur. Gaz tesisat›nda bas›nç düflürme amac›yla zaman zaman domestik regülatörler kullan›lmaktad›r. Cebri brülörlü gaz tesisatlar›nda otomatik kapatma mekanizmal› regülatörler kullan›lmas› durumunda regülatörle brülör aras›nda belirli bir mesafenin ve gaz hacminin bulunmas› gerekmektedir. Domestik regülatörün kullan›lmad›¤› ancak cebri brülör kullan›lan gaz tesisatlar›nda da benzer flekilde servis regülatörü ile brülör aras›nda belirli bir hacmin bulunmas› gerekmektedir. Bu hacme gaz iflletmecili¤inde “ölü hacim” ad› verilmektedir. Yeterli ölü hacmin sa¤lanabilmesi için 21 mbar’l›k iflletme bas›nçlar›nda regülatör ile brülör aras›ndaki boru iç hacmi ile varsa körüklü sayaç iç hacmi toplam›n›n kazan debisinin 1/500’ünden büyük olmas›, 300 mbar’l›k iflletme bas›nçlar› için ise regülatör ile brülör aras›ndaki boru iç hacmi ile varsa körüklü sayaç iç hacmi toplam›n›n kazan debisinin 1/1000’inden büyük olmas› gerekmektedir. Ölü hacmin sa¤lanabilmesi için ya regülatör ile brülör aras›ndaki boru hatt› uzun tutulmal› yada boru çaplar› büyük seçilmelidir [1]. Yeterli ölü hacim sa¤lanamayan tesisatlarda regülatörler minimum otomatik kapatma mekanizmalar› nedeniyle kapanarak devre d›fl› kalmakta ve yak›c› cihazlara gaz gidiflini engellemektedir. Bu durumda gaz iflletme personeline çok s›k olarak gaz yoklu¤u ihbarlar› gelmektedir. ‹flletme personeli problemli adrese giderek regülatörü tekrar devreye almas›na ra¤men bir süre sonra brülör taraf›ndan ani gaz çekifli sebebiyle tekrar regülatör ç›k›fl hatt›ndaki gaz bas›nc› düflerek regülatörü devre d›fl› b›rakmaktad›r. Bu tip durumlar iflletme personeli için sürekli sorun teflkil etti¤i için cebri brülörlü gaz tesisatlar›n›n projelendirme aflamas›nda ölü hacim hesaplar› talep edilmektedir.
8. Tesisatlarda Karfl›lafl›lan Baz› Problemler 8.1. Servis Kutular›nda Ortaya Ç›kan Problemler Servis kutusu bina ba¤lant›s› yap›ld›ktan sonra dengeli ve düzenli beton at›lmamas›, servis kutusu ç›k›fl flex ba¤lant›s› esnas›nda kutu içine yap›lan müdahaleler (ç›k›fl borusu, regülatör, regülatör ba¤lant› dirse¤i, vana spotu ba¤lant›lar›n›n sökülmesi) sonucu hasar oluflumu servis kutular›yla ilgili olarak en s›k karfl›lafl›lan problemlerdendir. ‹stanbul’da S200 tip servis kutular›nda yandan ç›k›fl uygulamalar›n›n bafllamas› ile birlikte ilgili flebeke fleflikleri olmaks›z›n servis kutular›n›n tesisat yap›mc›s› firmalar taraf›ndan uygun olmayan biçimde delinmesi sonucu oluflan hasarlar ve araç çarpmas› problemleri.
|46|
INGAS 05 - 112
Önlem olarak servis kutusunun ba¤lant› sonras›n›n dikkatle incelenmesi, düzgün dolgu ve betonlaman›n sa¤lanmas›, özellikle yer tipi kutularda monte edilen flanfl›n boru boyunu yaklafl›k 50 cm’de tutarak kutu kaidesine hasar verilmesinin önlenmesi gibi yöntemler s›ralanabilir. Kas›nt›l› tesisatlara gaz verilmemeli, kas›nt›n›n giderilmesi için servis kutusuna de¤il, tesisata müdahale edilmesi sa¤lanmal›d›r. Servis kutular› kesinlikle uygun kutu anahtar› ile aç›lmal›, istavroz anahtar bulundurma ve kullanma al›flkanl›¤›n›n kazand›r›lmas› ile iflletme personeline aksayacak ifller azalt›lm›fl olacakt›r. Yer tipi servis kutular›nda ise servis kutusunun tamam›n›n asfalt kotu alt›nda kalmas›, kutunun ve oturdu¤u konumun çökmesi, kutu ç›k›fl›nda ba¤lant› sonras› kum-toprak dolgunun tam yap›lmamas›, servis kutusu flanfl ba¤lant›lar›nda korozyon ve çürümelerden dolay› oluflan kaçaklar iflletme personelinin en s›k karfl›laflt›¤› problemler aras›nda yer almaktad›r. Çözüm önerisi olarak tesisat firmalar›n›n bina kutu ba¤lant›s›n› yapt›ktan sonra kumtoprak dolguyu tam yapmalar›n›n sa¤lanmas›, servis kutusu flanfl ve saplamalar›n›n s›cak PE bant sarg› ve kaplamalarla çok iyi izole edilmesinin sa¤lanmas› ve katodik koruma iflleminin yap›lmas› say›labilir. 8.2. Test Nipelinden Kaynaklanan Gaz Kaçaklar› Genel sebepler aras›nda test nipeli difl say›s›n›n az olmas›, yeteri kadar s›k›lmamas›, nipellerin çok s›k›l›p yalama yapmas› veya çatlamas› ve test nipeli tak›lmas› için boru yada fittingslere difllerin sonradan aç›lmas› say›labilir. 2000 y›l›nda yap›lan bir araflt›rma sonucuna göre y›l içinde gerçekleflen gaz kaçaklar›n›n 1/4’ü test nipeli kaynakl›d›r. ‹flletme personeline yans›yan ifl yükü de bu oranda paralellik göstermektedir. Test nipellerinin deforme olup olmad›¤› ve s›zd›rmazl›¤› çok iyi kontrol edilmelidir. Bu nedenle eski y›llarda konik tipteki test nipelleri kullan›l›rken son birkaç y›ld›r contal› test nipeli kullan›m› yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Bununla birlikte iç tesisat ve endüstriyel tesisler flartnamelerinde de¤ifliklikler yap›larak test nipellerinin, test nipeli takmak için üretilmifl özel fittingslere tak›lmas› talep edilmektedir. Boru ve fittingslere sonradan difl aç›ld›¤›nda test nipelini tutan difl say›s› 2-3 difli geçmemektedir. Eflya çarpmas› ve benzeri durumlarla test nipeli darbe ald›¤›nda gaz kaçaklar› ortaya ç›kmaktad›r [7]. 8.3. Tesisatlarda Elektrik Problemi Bu konuda bafll›ca sebepler aras›nda k›l›fs›z geçifller, izolasyonsuz kelepçe kullan›m›, binada topraklaman›n olmamas› ve dikkatsiz montaj say›labilir. Çözüm önerileri aras›nda topraklama olup olmad›¤›n›n kontrolünün sa¤lanmas›, izolasyonlu kelepçe ve k›l›f kullan›m›n›n sa¤lanmas›, do¤algaz tesisat›n›n bina elektrik hatlar›na olan mesafelere dikkat edilmesi say›labilir. ‹stanbul’daki binalar›n birço¤unda topraklama tesisat› mevcut de¤ildir. Bu nedenle 2000 y›l›ndan itibaren yap›lan tüm iç tesisat ve endüstriyel tesislerde topraklama tesisat› yap›larak gaz tesisat›yla irtibatland›r›lmas› talep edilmektedir [7].
|47|
INGAS 05 - 112
Sonuç Do¤algaz›n özelliklerinin çok daha iyi bilinmesi, gerek do¤algaz›n tafl›nmas› gerekse kullan›m› aç›s›ndan son derece önemlidir. Buna ek olarak, teknolojinin geliflmesi ve ça¤›n ilerlemesi ile insanlar›n beklentileri, hizmet anlay›fllar› ve kalite kavram›na yaklafl›mlar› da geliflmektedir. Bu durum insanlarla iç içe olan, insana hitap eden bütün hizmet ve üretim sektörlerinde belirli bir standardizasyonu ve kaliteyi zaruri k›lmaktad›r. Bu kapsamda olmak üzere iç tesisat ve endüstriyel tesislerde yap›lacak dönüflümlerde dikkat edilmesi gereken kurallar›n üzerinde çok iyi düflünülerek belirlenmesi ve düzenlenmesi gerekmektedir. Bu suretle gaz tesisatlar›nda ortaya ç›kabilecek muhtemel sorunlar henüz ortaya ç›kmadan önlenmifl olacak, yo¤un gaz tüketiminin oldu¤u dönemlerde ifl yükü artan gaz flebekesi iflletme personeline sorunlar›n yans›mamas› sa¤lanm›fl olacakt›r. Buna paralel olarak ifl gücü, mesai kay›plar› ve mal ve hizmet harcamas›ndan kaynaklanan ekonomik kay›plar da önlenmifl olacakt›r.
Kaynaklar 1. ‹GDAfi, UGETAM Do¤algaz E¤itim Notlar›, ‹stanbul, 2004. 2. TS 2165, Bacalar-Baca Boyutlar›n›n Yakma Tekni¤i Bak›m›ndan Hesaplanmas›-Terimler ve Ayr›nt›l› Hesap Metotlar›, 1994. 3. ‹GDAfi, “Endüstriyel ve Büyük Tüketimli Tesislerde Do¤algaza Dönüflüm Teknik fiartnamesi”, ‹stanbul, 2002. 4. Gaz De France, Do¤algaz E¤itim Notlar›, Paris, 1999. 5. TS 11042 EN 298, Üflemeli ve Üflemesiz Gaz Brülörleri ve Gaz Cihazlar› ‹çin Yakma Otomatlar›, 1996. 6. TS 5141, Yeralt› Çelik Boru hatlar›n›n Katodik Korunmas› Kurallar›, 1987. 7. ‹GDAfi, “Do¤algaz ‹ç Tesisat Yönetmeli¤i ve Teknik fiartnamesi”, ‹stanbul, 2000.
|48|
INGAS 05 - 113
Organizasyonlarda Sistem Yaklafl›m› ve Örnek Olaylarla Do¤algaz ‹flletmecili¤i Makine Mühendisi / MBA, Mehmet Akif DEM‹RTAfi Proje Yönetmeni / Project Manager, ‹GDAfi,
[email protected]
Özet Bafl döndürücü bir h›zda de¤iflen ve geliflen günümüzün dünyas›nda, en önemli ihtiyaçlardan biri de yüksek verimli ve çevre dostu enerji kaynaklar›d›r. Bu bak›mdan do¤algaz; mevcut rezerv, yüksek verim ve çevre kirlili¤ine yol açmama gibi özellikleriyle kullan›m alan›n› geniflleten bir enerji kayna¤›d›r. Ülkemizde, 2 May›s 2001’de Resmi Gazete’de yay›nlanarak yürürlü¤e giren “Do¤algaz Piyasas› Kanunu” ile do¤algaz ithali, iletimi, da¤›t›m›, depolanmas›, pazarlanmas›, ticareti ve ihracat› ile ilgili yeni düzenlemeler getirilmifltir. Do¤algaz kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›yla bu sistemi ayakta tutan “iflletmecilik faaliyetleri” de, yeni dönemde ön plana ç›km›flt›r. Mevcut iflleyen sistemde; do¤algaz flebekesinin (yeralt› da¤›t›m hatlar›n›n) genifllemesi, kullan›m›n›n artmas› ve hizmet alanlar›n›n büyümesiyle yeni iflletme birimleri aç›lm›fl ve bir yandan personel kapasitesi bak›m›ndan genifllerken, di¤er taraftan da fonksiyonelli¤in azalmas› sorunu ortaya ç›km›flt›r. Bu sebeple günümüz flartlar›na uygun, hizmet kalitesinden taviz vermeden ve tak›m çal›flmas› anlay›fl›yla yeni durumun ihtiyaçlar›n› karfl›layabilecek, etkin bir iletiflimle do¤algaz iflletmecilik faaliyetlerinin daha h›zl›, verimli ve güvenli hale getirilmesi gerekmektedir. Organizasyonlarda sistem yaklafl›m›; iflletmeleri çevreleriyle iliflkili bir aç›k sistem olarak ele almas›, alt sistemler aras› iliflkileri incelemesi ve olaylar›, girdi - süreç ç›kt› - geri besleme unsurlar›n› göz önünde bulundurarak de¤erlendirmesi nedeniyle, çal›flma kapsam›nda incelenmifltir. “Organizasyonlarda Sistem Yaklafl›m› ve Örnek Olaylarla Do¤algaz ‹flletmecili¤i” isimli bu çal›flmayla, do¤algaz sektöründe faaliyet gösteren bir iflletmede, sistem yaklafl›m›n›n Yönetim düflünce ve uygulamas›nda kullan›lmas› ve karfl›lafl›lan problemlerin çözümünde farkl› bir bak›fl aç›s›n›n sa¤lanmas›, amac›na ulafl›lm›flt›r.
|49|
INGAS 05 - 113
The System Approach to Organizations and Natural Gas Utility Management Through Case Studies Abstract One of the most important needs in the incredible quickly changing and developing nowadays world is high-efficient and environmental energy sources. Hence, Natural Gas is an energy source which has huge usage area with the features like as current reserve, high combustion efficiency, harmless to environment. Some new orders related with importing, transporting, delivering, storing, advertising, selling and exporting of natural gas became valid with “Natural Gas Market Law” which is published in the official newspaper on 2 May 2001 in our country. “Natural Gas Operation Activities” which is keeping alive this system appeared with expanding of the natural gas usage. In the current working system; new operation units are opened with expanding the natural gas pipeline (underground delivery lines), increasing usage and enlarging service area and when the structure is enlarging with personnel capacity, decreasing functionality problem is appeared. It is obvious that natural gas operation activities should be fast, secure and efficient with active communication, appropriate to contemporary conditions, adequate for new situation’s needs, without compromise from service quality and within the teamwork mentality. System approach in the organizations is investigated in this research because of considering operations as an open system related with their environment, indicating subsystems as related and dependent each other, and considering events within the input-process-output and backup feeding facts. Finally, aim with this research is achieved, “System Approach in Organizations, and Case Study Driven Natural Gas Utility Management” in the Operation Unit Activating in the Natural Gas Sector , the different view of solving problems and using system approach in the management thought and application.
1. Girifl Teknolojik geliflmelerin oldukça yüksek bir h›zda gerçekleflti¤i günümüzde, sanayileflme ve nüfus art›fl›yla birlikte, bu geliflmifl teknolojik imkânlardan yararlanabilmek için “enerji” ihtiyac› da do¤al olarak artm›flt›r. Enerji kayna¤› seçiminde ise, yüksek verim elde edil-
|50|
INGAS 05 - 113
mesinin yan› s›ra, kullan›m sonras› çevre kirlili¤ine yol açmayacak veya en az›ndan negatif etkiyi minimum düzeyde tutacak alternatif çözümler aranmaktad›r. Bu noktada “do¤algaz”, çevre dostu olarak nitelendirilebilecek, yüksek verimli bir enerji kayna¤› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Do¤algaz ‹flletmecili¤i ile ilgili faaliyetler, abonenin gaz kullan›m› öncesinde bafllar ve kullan›m›n sona erdi¤i noktaya kadar devam eder. Çal›flman›n önemi; belirtilen iflletmecilik faaliyetlerinin, bir sonucu, ifade etmesinden kaynaklanmaktad›r. Do¤algaz kullan›m› ile ilgili teknik ve idari tüm çal›flmalar›n sonunda gaz kullan›m›na geçildi¤inde, sistemin süreklili¤ini ve emniyetini sa¤layacak olan, ve hem teknik ve hem de (k›smen) sosyal problemlerin çözümünde, yine do¤algaz iflletmecilik faaliyetlerini icra eden ekipler görev almaktad›r. Ayr›ca yeni kabul edilen “Do¤algaz Piyasas› Kanunu” ile sektörde oluflturulacak yeni yap›lanma sonucu, do¤algaz iflletmecilik faaliyetleri de ön plana ç›kmaktad›r. Çal›flma alanlar› farkl› olsa da, herhangi bir sektörde faaliyet gösteren bir iflletmenin, günümüz ifl dünyas›n›n oldukça a¤›r koflullar›nda rakipleriyle mücadele edebilmesi ve dolay›s›yla ayakta kalabilmesi için çevresel de¤iflime karfl› kapal› olmamas› gerekir. Aksine geliflmeleri çok dikkatli bir flekilde takip ederek, gerekiyorsa kendi iç bünyesinde de bir tak›m köklü de¤iflimler gerçeklefltirmesi zaruridir. Bu ba¤lamda organizasyon yap›s› ve geliflim sürecinin incelenmesi sonucu ulafl›lan bulgularla desteklenen ve olaylar› bütüncü bir bak›fl aç›s›yla de¤erlendirmemizi sa¤layan ve geri besleme mekanizmas›yla da bir çeflit iç denetleme fonksiyonunu yerine getiren “Sistem Yaklafl›m›” ön plana ç›kmaktad›r. Çal›flman›n bafl›nda, do¤algaz iflletmecilik faaliyetlerinin uzun bir süreci kapsad›¤› belirtilmifltir. Çünkü bu faaliyetler; abonelerin gaz kullan›m›na geçifli öncesi, yat›r›m çal›flmalar›n›n son kontrolüyle bafllar. Do¤algaz kullan›m› devam etti¤i sürece kesintisiz olarak sürdürülür ve hatta herhangi bir sebeple ( savafl, do¤al afet v.s. ) ana hatlardan gaz ak›fl› kesildikten sonra dahi, iflletmecilikle ilgili bölümler, hatlardaki gaz›n boflalt›lmas› yoluyla sistemin emniyete al›nmas› çal›flmalar›n› icra ederler. Çevresel koflullardaki de¤iflim sonucu; alt yap›, fiziksel sorumluluk alan› ve personel say›s› oldukça geniflleyen iflletme yap›s›n›n, de¤iflime tam olarak adapte olamamas›ndan fonksiyonelli¤inin azalmas› kaç›n›lmazd›r. Bu de¤iflime uygun, hizmet kalitesinden taviz vermeden, ancak daha esnek bir flekilde faaliyet gösterebilecek bir yap›ya ihtiyaç duyulmufltur.
2. Organizasyonlarda Sistem Yaklafl›m› 2.1. Organizasyon ve Sistem Kavramlar› 2.1.1. Organizasyon Kavram› ‹nsanlar, var olufllar›ndan bu yana bir arada yaflaman›n gereklili¤ini görerek, ortak amaçlara ulaflmak için basit de olsa organizasyonlar oluflturmufllard›r. Böylece yetenek ve güçle-
|51|
INGAS 05 - 113
rini birlefltirerek, tek bafllar›na yapabileceklerinden çok daha fazla mal ve hizmet üretmifllerdir [1]. Dolay›s›yla bir araya gelerek, birtak›m çal›flmalar yapmay›, insan›n do¤as›ndan gelen bir özellik olarak yorumlayabiliriz. “En basit ifadesiyle bir organizasyonun varl›k nedeni; belirli amaçlar›n ancak birden fazla kifliyle ve bir grup olarak gerçeklefltirilebilmesidir [ 2 ].” Yunanca “organon” (uzuv), yani bir bütünün veya canl› bir varl›¤›n yaflam›n› sürdürebilmek için gereksinme duydu¤u ve bir ifllev (fonksiyon) ifa eden parças›, kelimesinden gelen organizasyon terimi; organlaflt›rma, sistemin amac›na ulaflmak için çeflitli görevleri yapmak üzere oluflturdu¤u ve di¤er k›s›mlarla ahenkli bir flekilde ifl gören bölümlerinin oluflturulmas› anlam›na da gelir [ 3 ]. Organizasyon bilimsel anlamda; iflletmedeki mevcut gücün en etkin, sistemli, olumlu ve koordine bir biçimde kullan›labilmesi için, iflletmede bulunan birey veya gruplar›n görevlerini en iyi flekilde yapmak üzere düzenlenmesi ve gereken olanaklarla donat›lmas› fleklinde tan›mlanabilir [1]. Tan›mdan da anlafl›laca¤› üzere etkinlik ve verimlilik, bu konuda ön plana ç›kan özelliklerdendir. Günümüzde kabul gören anlay›fla göre bu terim iki yönden ele al›nabilir. Bunlardan bir tanesi, organizasyonun, yap›sal iskeleti veya önceden planlanm›fl iliflkiler toplulu¤u anlam›na gelen “statik” yönü; di¤eri ise, bu yap›n›n oluflturulmas› sürecini ve bir seri faaliyetle birlikte organize etme faaliyetini de ifade eden “dinamik” yönüdür. Bunun yan›nda organizasyon; toplumdaki di¤er organizasyonlar içinde, kendine has kaynaklar›, özellikleri ve amaçlar› olan bir sosyal sistem olarak ta isimlendirilebilir [2]. Bu tan›mlar daha da artt›r›labilir, ancak bu noktada “ sistem” konusunda da genel bir aç›klama yapmakta fayda vard›r. 2.1.2. Sistem Kavram› Sözlüksel anlamda sistem: aralar›nda karfl›l›kl› ifllevsel ba¤l›l›k bulunan bir dizi ö¤enin oluflturdu¤u bütünlük olarak tan›mlan›r. Bu anlam›n ötesinde sistemin çal›flma yap›lan alanlara - örne¤in; bir sistem, içindeki de¤iflkenlerin karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›, edindi¤imiz deneyimlerden ç›kan en genifl yarg›lardan biridir biçiminde de ele al›n›r - koflut tan›mlamalar› da bulunmaktad›r [4]. Sistem; belirli parçalardan oluflan, bu parçalar aras›nda belirli iliflkiler olan ve bu parçalar›n da ayn› zamanda d›fl çevre ile iliflkisinin oldu¤u bir bütün olarak tan›mlanabilir. Birleflik veya bütünleflmifl parçalardan oluflan herhangi bir yap›, olay veya faaliyet de sistem olarak ele al›nabilir [2]. Tan›mdan da anlafl›laca¤› üzere, sistem denildi¤inde bir bütünden bahsedilmektedir. Bunun yan›nda sistemi: birbirilerine ba¤›ml› olan iki veya daha fazla parça veya alt sistemlerden oluflan, çal›flma ve özellikleri itibariyle belirli bir s›n›r› olan ve di¤er sistemlerden ay›rt edilen örgütlenmifl ve bölünmez bir bütün olarak ta tan›mlayabiliriz [3]. Dolay›s›yla alt sistemlerin iflleyifli, sistem için oldukça önemlidir. “Genel olarak sistem; belirli parçalar›n bir bütün oluflturacak biçimde düzenli ve karfl›l›kl› ba¤›ml› olarak bir araya gelmesiyle ortaya ç›kan bir olgu, veya, belli bir amac› gerçek-
|52|
INGAS 05 - 113
lefltirmek için, belirli parçalar›n yada alt sistemlerin düzenli bir biçimde ve karfl›l›kl› ba¤l› olarak bir araya gelmeleriyle oluflan bir bütündür ve girdi - süreç - ç›kt› - geri besleme olarak dört temel unsuru vard›r [1].” 2.2. Sistem Yaklafl›m› Çal›flmam›z›n bafl›nda sistem kavram› ile ilgili genel bir aç›klama yap›lm›flt›r. Bu noktada, kavramla ilgili biraz daha ayr›nt›ya inilerek, organizasyonlarda sistem yaklafl›m› konusu incelenecektir. Kendisini oluflturan ö¤e ve parçalar›n düzenli bir flekilde bir araya getirildi¤i karma bir bütün olarak tan›mlanabilecek sistem sözcü¤ü, birçok kavram› içine alan çok genifl kapsaml› bir sözcüktür. Örne¤in; fiziksel çevrenin bir parças› olarak da¤ sistemleri, akarsu sistemi ve günefl sisteminden söz edilebilir. Ayr›ca karmafl›k bir organizma olan vücutta da; iskelet sistemi, dolafl›m sistemi ve sinir sistemleri bulunur [5]. “‹nsan vücudu, yaflama amac› güden bir sistemdir ve yukar›da belirtilenler de bunun alt sistemleridir. Sistem kavram› konusunda belirtilen sistem unsurlar›n› solunum alt sistemine uygulad›¤›m›zda; girdi: atmosferden al›nan hava, süreç: akci¤erlerin havan›n oksijenini alarak kana vermesi, ç›kt›: vücudun yaflam›n› sürdürmesi ve geri besleme mekanizmas› da vücudun hareket derecesine ba¤l› olarak gerekli hava miktar›n› temin ederek ci¤erlerin çal›flmas›n› sa¤lamas›d›r. Bu örnekteki çevre ise, sistemin içinde bulundu¤u atmosferdir [1].” “Genel sistem kuram›, gözlemsel evrendeki genel iliflkilerin gösterimi için sistematik ve kuramsal bir çat› (sistemler sistemi) oluflturulmas›yla ilgilenir. Birçok iflletmeye uygulanabilecek bir sistemler sistemi oluflturmas› aç›s›ndan, farkl› düzeylerin oluflturdu¤u hiyerarfli fleklinde ifade edilen yaklafl›m incelenecektir. Boulding’ in s›n›fland›rma modeline göre [5]:” • Birinci düzey statik yap› düzeyi olup, çat› olarak ta adland›r›lan bu düzeye örnek evrenin anatomisidir. • ‹kinci düzey önceden belirlenmifl gerekli hareketleri yapan basit dinamik sistemlerdir. (düzey mekanizmalar)
• Üçüncü düzey termostatlard›r ve denetim mekanizmalar› yada sibernetik sistemleri içerir ki bunlar kendi kendilerini düzenleyerek denge konumunu korurlar. • Dördüncüsü hücre düzeyi olarak ta adland›r›lan, kendi bafllar›na varl›klar›n› sürdüren yap›lar olan aç›k sistemler düzeyidir. • Beflincisi, bitki ile belirtilen kal›t›m - toplumsal düzeydir.
• Alt›nc›s›, artan hareket yetene¤i, amaca yönelik ve varl›¤›n›n bilincinde olma özelli¤ine sahip hayvan sistemleri düzeyidir. • Yedinci düzey insand›r ve bilinçli dil ve semboller kullanma yetene¤ine sahip her insan bir sistemdir.
• Sosyal sistem veya insan örgütleri, simgelerin içeri¤i ve anlam›, de¤er sistemlerinin niteli¤i ve boyutlar›, görüntülerin tarihi kay›tlara aktar›lmas› ile insan duygular›n›n karmafl›k bütününü içeren bir sonraki düzeydir.
|53|
INGAS 05 - 113
• Simgesel sistemlerle s›n›fland›rma son bulmaktad›r. Nihai, soyut, kaç›n›lmaz ve bilinmeyen, ancak sistematik yap› ve iliflkilere sahip sistemler bu düzeyi olufltururlar.
2.2.1. ‹flletmelerde Sistem Yaklafl›m›
‹flletme insan eliyle kurulmufl bir sistem olup çevresi (müflteriler, rakipler, iflçi örgütleri, müteahhitler, hükümet ve di¤er kurulufllar) ile karfl›l›kl› etkileflim içindedir ve ayr›ca örgütün veya ortaklar›n bir veya daha fazla olabilen hedeflerine ulaflmalar› için birbiri ile ba¤lant›l› çal›flan bölümlerden oluflan bir sistemdir. Buradan hareketle iflletmenin sosyal bir sistem oldu¤u sonucuna ulafl›l›r. Bu kavram sosyoloji bilimi ile iç içedir ve bütünleflik sistem içindeki resmi ve gayri resmi örgütlerin tan›nmas›n› da kapsam›na al›r [5]. “‹flletme yönetiminde sistem yaklafl›m› denildi¤inde; yönetim olaylar›n› ve bu olaylar›n cereyan etti¤i birimleri birbirileriyle iliflkili bir flekilde ele alan yaklafl›m anlafl›lmaktad›r ki bu yaklafl›m organizasyonu çeflitli parçalar, süreçler ve amaçlardan oluflan bir bütün olarak ele al›r [2].”
Politik Teknolojik
Sosyal
Dünya
1
Kainat
Günefl
2
Yasal
3 4
Proje Yönetimi
Ekonomik
5
1. Çal›flan Sistemi 2. Organizasyonel Birim S. 3. ‹flletme/Firma Sistemi 4. Çevre Sistemi 5. Yüksek Düzeyli Sistemler
fiekil 1. Sistem Hiyerarflisi [6]
Modern sistem yönetimi uygulay›c›lar›, iflletme sisteminin tablosal gösterimi için, Boulding taraf›ndan önerilen ve konunun bafl›nda aktar›lan sistem hiyerarflisine yönelmifllerdir. Bu durum fiekil 1’ de görülmektedir [6]: En d›fltaki yüzey üst düzey sistemdir ve evren, günefl sistemi ve dünyay› içerir. ‹kinci düzey çevresel düzeydir ve ekonomik, sosyal, politik, yasal ve teknolojik flartlardan kaynaklanan etkileri içerir. Bu ilk iki düzey aras›ndaki ara yüzeyden dolay› insan ve çevre birbirini etkilemektedir. Üçüncü düzey iflletme - firma düzeyidir. Günümüz teorisyenleri gittikçe artan bir ilgi ile iflletme sistemleri üzerine odaklanmaktad›r. Bunu: • Organizasyonel kaynaklar aras›ndaki iliflki ve yollar› gelifltirmek,
|54|
INGAS 05 - 113
• Bilgi elde etmek,
• Karar verme sürecine yard›m etmek,
• ‹flletme amaçlar›na ulaflmada yararl› ba¤lant›lar kurmak için yapmaktad›rlar. 2.2.2. Aç›k ve Kapal› Sistemler Her sistem belirli bir ortamda (çevrede) faaliyet göstermektedir. E¤er sistem ile sistemin faaliyette bulundu¤u çevre (d›fl çevre) aras›nda enerji, bilgi ve materyal al›flverifli varsa bu tür sistemler aç›k sistemler olarak adland›r›l›r. Aksine, sistem ile çevresi aras›nda böyle bir iliflki yoksa sistem kapal› sistemdir. Biyolojik ve sosyal sistemler aç›k sistem, mekanik sistemler ise kapal› veya aç›k olabilir. Bu durumu sistemin incelenmesinde bir boyut olarak düflünürsek, k›smi aç›k ve k›smi kapal› sistemlerden de söz edilebilir [2].
Malzeme Enerji Bilgi
Girdiler
Dönüflüm sistemleri
Ç›kt›lar
Geri Besleme fiekil 2. Aç›k Sistem Olarak ‹flletme Organizasyonlar› [3]
“Aç›k sistem olarak iflletme organizasyonlar› fiekil 2’de görülmektedir [3]:” fiekilden de görülece¤i üzere, iflletme ya da organizasyon; çevresinden çeflitli kaynaklar› (girdi) alan, bu kaynaklar› iflleyerek mal veya hizmet üreten (dönüflüm sistemi - süreç) ve bu mal veya hizmetleri (ç›kt›) ileride yeniden kaynak sa¤lamak üzere çevresine veren birimlerdir. Kapal› sistem bak›fl aç›s›yla, sadece kontrol edilebilen, yani sistemin iç iflleyifliyle ilgili faktörler ele al›narak, tahmini ve kontrolü güç olan çevreye iliflkin faktörler ya yok say›l›r analizde hiç dikkate al›nmaz, veya veri varsay›l›r. Sonuçta organizasyonun iç faaliyetleri etkinlefltirilmeye çal›fl›l›r. Bunun tam tersine aç›k sistemler ise çevrelerinde meydana gelen de¤iflmelere göre iç bünyelerinde de¤ifliklikler yaparlar. Dolay›s›yla aç›k sistemler dengeli durumlar›yla faaliyetlerini sürdürürken, kapal› sistemler belirli bir süre sonra faaliyetlerini durdurmak zorunda kalabilirler [2]. fiekil 2’ ye tekrar dönecek olursak ç›kt›lardan, girdilere do¤ru bir geri besleme oldu¤u görülür. Geri besleme sistemin süreklili¤i aç›s›ndan oldukça büyük bir önem arzetmektedir.
|55|
INGAS 05 - 113
Baflka bir deyiflle geri besleme; yukar›da belirtilen ak›fl›n, normal ve kesintisiz olmas›n› sa¤lamak amac›yla ç›kt› ve süreç safhalar›ndan, girdi safhas›na do¤ru olan bir bilgi ve veri ak›fl›n› ifade eder. Bu ak›fl sistemin dengeli durumunu korumas› aç›s›ndan önemlidir. Sonuçta; girdi, süreç, ç›kt› ve geri besleme ak›fl› sayesinde aç›k sistemler hem dengeli duruma ulafl›rlar hem de çevresel de¤iflmelere göre dinamik bir denge gösterirler. Bunu sa¤layan geri beslemedir. Geri besleme sayesinde sistem, faaliyetlerini de¤erleme ve gerekirse ayarlama imkân› bulur [2]. Geri beslemeler olumsuz yada olumlu olabilir. Sistemin ifllemesinde problem yoksa ak›fl normalse geri besleme olumlu olacakt›r. Olumsuz geri besleme ise, sistemin denge durumundan sapt›¤›n› ve yeni bir sabit duruma kendisini ayarlamas› gerekti¤ini gösteren bilgisel veridir [3]. Dolay›s›yla geri besleme yukar›da da belirtildi¤i gibi, bir iflletmenin kendisinden veya alg›lad›¤› çevresinden ald›¤› bilgilerle kendisini yeniden düzenlemesini sa¤lar. “Bu noktaya kadar aç›k sistemin özellikleri genel olarak belirtilmifltir. Aç›k sistemler bak›m›ndan iflletme örgütleri de flu özelliklere sahip bulunmaktad›rlar [3]:” • ‹flletmeler, zaman ve mekân içinde bir insan kaynak sistemidir, • ‹flletmelerin çevreleriyle çeflitli etkileflimleri vard›r,
• ‹flletmelerde örgüt içi ve d›fl› uzlaflma ve çat›flma iliflkileri vard›r,
• Örgüt içinde ve d›fl çevrede çeflitli düzeylerde güç gelifltirme ve bunlar› kullanma özelli¤i vard›r, • ‹flletmeler gelece¤in baflar›s› için geçmifl ile ilgili bilgi ve tecrübeleri kullanan geri besleme sistemidir,
• ‹flletmelerde dinamik kavramlardan, statik kavramlar türetilmektedir,
• ‹flletmelerde alt sistemler ve iflletmenin de ba¤l› oldu¤u üst sistem vard›r, dolay›s›yla iflletmeler karmafl›k sistemler grubuna girer,
• Her iflletme belirli s›n›rlar içinde ba¤›ms›z, k›smen denetlenebilen ve iyi birlefltirilmemifl parçalardan oluflan gevflek bir sistemdir, • ‹flletmeler k›smi belirsizli¤e sahip olduklar› gibi, k›smen optimize edilebilen sistemlerdir.
2.2.3. Yönetim ve Sistem Yaklafl›m› Yönetim da¤›n›k kaynaklar›, bir amaç do¤rultusunda birlefltiren bir ifllevdir. ‹flletmenin sistem yaklafl›m›na uygun olarak yap›land›r›lmas›nda; planlama, örgütleme, denetim ve iletiflim faaliyetlerinin yeniden gözden geçirilmesi gerekir. Genel anlamda planlama; üst düzeyde gerçeklefltirilen, proje - tesis ve donan›m sistemlerine kaynak tahsisinde gerçeklefltirilen ve bu sistemlerin ifllemlerinin planlanmas› fleklinde, üç farkl› düzeyde ele al›nabilir. Geleneksel örgüt kuram›, örgüt yap›s›n›n bölümlerine önem verir ve faaliyetlerin görev veya ifllem birimlerine ayr›lmas›n› içerir, faaliyetler aras› iliflkilere ve faaliyetlerin bütünlefltirilmesine yeterince önem verilmez. Sistem yaklafl›m› ifl örgütüne uyguland›¤› zaman; tüm iflletme amaçlar›n›n yerine getirilmesine yönelik flekilde ve alt sistemlerin etkinli¤inin de dikkate al›nd›¤› faaliyetlerin bütünlefltirilmesi önem kazan›r. Sistem yaklafl›m› ayr›ca, ifl-
|56|
INGAS 05 - 113
lemlerde daha fazla esneklik sa¤lama arac› olarak ve bilinmeyen de¤iflkenler oldu¤unda iflletim planlamas›ndan sak›n›lmas›n› sa¤lamak yönünden denetim ifllevi görür. Son olarak bu yaklafl›m›n yerlefltirilmesinde hayati rolü olan iletiflim ifllevi; sistem a¤›n› birlefltiren ve bütünlefltiren bir ba¤d›r [5]. Bu noktada, üst düzey yönetimin en önemli görevlerinden biri de; iletiflim sistemi ile ilgili stratejisini net bir flekilde tan›mlamas›d›r [7]. Yukar›daki kavramsal aç›klamalardan, realiteye inecek olursak; iflletmeye sistem yaklafl›m› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bütün birimlerin, yapt›klar› faaliyetlerin, iflletmenin ana hedefine ulaflacak yönde olmas› gerekir. Bu da do¤ru bilginin, do¤ru zamanda, do¤ru kifliye ulaflt›r›lmas›yla elde edilebilir. Sistemin ifllemesinde; planlama, uygulama, takip ve raporlama önemlidir ve bu flekilde iflleyen bir sistemde de; sorumluluk, kontrol, ileriyi görme ve iletiflim sa¤lan›r.
2.2.4. Yaklafl›m›n Genel De¤erlendirmesi Bu noktaya kadar yap›lan aç›klamalardan da görülece¤i üzere; Sistem Yaklafl›m›n›n yönetim düflünce ve uygulamas›na getirdi¤i en önemli yeniliklerden birisi, organizasyonlar› çevreleriyle iliflkili bir aç›k sistem olarak ele almas›d›r. Bu sebeple organizasyonlar, çevresel faktörlerdeki de¤iflmelere uyabilmek için bünyelerinde çeflitli de¤ifliklikler yapacaklard›r. ‹kinci yenilik alt - sistemler aras›ndaki karfl›l›kl› iliflki ve ba¤l›l›¤›n vurgulanm›fl olmas›d›r. Bir di¤er yenilik te, bu yaklafl›m›n organizasyonu etkileyen bütün de¤iflkenleri ve parametreleri bir arada görmeyi sa¤lam›fl olmas›d›r. Bu özellikleriyle sistem yaklafl›m› ile yöneticinin kullanabilece¤i kavram ve araçlar say›ca daha da artm›fl ve kalite yönünden de zenginleflmifltir [2]. Sistem yaklafl›m›n›n sa¤layaca¤› bütünlük felsefesi ya da bak›fl aç›s›n›n benimsenmesi, organizasyon içindeki çeflitli uygulamalar›n bir bütün oluflturacak flekilde birbirine ba¤lanmas›n› ve kurumdaki elemanlar›n ifller hemen düzelmedi¤i zamanlarda da denemeye devam etmelerini sa¤lar [8]. Çal›flmam›z›n ikinci bölümünde, bu noktaya kadar aç›klanan bilgilerden de yararlan›larak, iflletme faaliyetlerine iliflkin bir örnek çal›flma yap›lm›flt›r.
3. Örnek Olaylarla Do¤algaz ‹flletmecili¤i Günümüzde teknolojik geliflmeler oldukça yüksek bir h›zda meydana gelmektedir. Hatta bu geliflmeleri takip etmek, art›k neredeyse imkâns›z hale gelmifltir. Çünkü insanl›k tarihine bak›ld›¤›nda; önceleri birkaç as›rda meydana gelen de¤iflimin, art›k daha k›sa sürelerde oluflumunu tamamlad›¤› ve örne¤in bizden iki önceki kuflakta, bir insan hayat› boyunca meydana gelen teknolojik geliflimin, oransal olarak, onlarca kat fazlas›n›n günümüz insan hayat›n›n çok daha küçük bir bölümünde meydana geldi¤ini görmek mümkündür. Bilim dallar› kendi içlerinde dahi, eskiye göre çok daha küçük alanlara bölünmüfl olmas›na ra¤men, bu alanlarda da, uzmanlaflma sürecinde oldukça büyük bir mesafe kat edilmifltir.
|57|
INGAS 05 - 113
Sanayileflme ve nüfus art›fl›yla birlikte, bu geliflmifl teknolojinin nimetlerinden yararlanabilmek için, enerji ihtiyac› da do¤al olarak artm›flt›r. Yine geçmifl dönemlerde enerji kayna¤›n›n varl›¤› ve kullan›labilirli¤i yeterli bir ölçü iken, günümüzde genel anlamda; en yüksek derecede verimli enerjinin, en ucuz ve güvenli olarak elde edilmesi ve kullan›m sonras›nda da oluflan çevre kirlili¤inin minimize edilmesi ön plana ç›kan unsurlar olmufltur. 3.1. fiebeke Faaliyetleri ve Sistem Yaklafl›m› Organizasyonlarda sistem yaklafl›m› bölümünden hat›rlanaca¤› üzere, sistem; aralar›nda karfl›l›kl› ifllevsel ba¤›ml›l›k bulunan bir dizi ö¤enin oluflturdu¤u bütündür. Buradan hareketle, ‹GDAfi’› bir sistem olarak kabul etti¤imiz takdirde; Genel Müdür Yard›mc›l›klar› birer alt sistem olarak karfl›m›za ç›kar. Bunlar› kendi bafllar›na birer sistem olarak kabul edersek de, organizasyon flemas›nda altlar›nda gösterilen birim müdürlükleri de alt sistemler olacaklard›r. Yukar›daki ifadeye göre; flebekeler flirket içinde, ba¤l› olduklar› müdürlüklere göre birer alt sistem, ama kendi içlerinde ayr›ld›klar›; onar›m, servis ve merkez gruplar›na göre ise sistem olarak kabul edileceklerdir. 3.1. fiebekelerin Faaliyet Alan› Do¤algaz›n; BOTAfi’ tan al›nd›¤› noktada (RMS ç›k›fl›nda kokuland›rma ifllemi ile) bafllar, baca gaz› olarak at›ld›¤› ana kadar geçirdi¤i tüm basamaklar› içerecek flekilde devam eder. Dolay›s›yla iflletme çal›flmalar›nda süreklilik esast›r. Abonelere emniyetli gaz ak›fl›, bunu sa¤lama yolunda periyodik kontroller, araçlar›n ifllerli¤i, alet ve teçhizat kullan›labilirli¤i ve tabi ki personelin ifline bak›fl aç›s›; bu süreklilik kavram› içinde düflünülmelidir [9]. Faaliyet alan›ndan da anlafl›laca¤› üzere, flebeke fleflikleri; özellikle flirket d›fl› müflteriye hizmet eden, fakat bu arada, bir sonraki bölümde incelenecek olan ifl kalemi yelpazesinin geniflli¤i nedeniyle, do¤rudan ya da dolayl› olarak di¤er bölümlerin “iç müflterisi” olan birimlerdir. Bu kavram “iflletme kültürüne” de yerleflmelidir. 3.1.2. fiebeke Faaliyetleri fiebeke flefliklerince icra edilen faaliyetlerin, faaliyetin ilgili oldu¤u bölüm yada özelli¤i aç›s›ndan ayr› ayr› incelenmesi gerekir. Bunlar›n baz›lar› için; girdi - süreç - ç›kt› - geri besleme fleklindeki sistem unsurlar› dikkate al›narak haz›rlanan ve ifl ak›fl›n› net bir flekilde ortaya koymas› sebebiyle, iflleyifl konusunda faydalan›labilecek ifl ak›fl diyagramlar› verilmifltir.
‹hbarlar: fiebeke flefliklerinde günün yirmi dört saati ve y›l›n üç yüz altm›fl befl günü devam eden ve belki de temel var olufl nedeni olarak kabul edilebilecek bir faaliyettir. ‹hbar de¤erlendiren ekipler; günde üç vardiya olarak çal›flan, iki teknisyenden müteflekkil acil müdahale ekipleridir. Servis ekipleri; ihbar de¤erlendirme birinci s›rada olmak üzere,
|58|
INGAS 05 - 113
ifl yo¤unlu¤una göre; çelik ve polietilen hat kontrolü, kaz› kontrolü ve tranfla emniyeti, periyodik kontrollerin bir bölümü, servis kutusu regülatör montaj›, bölge regülatörü filtre de¤iflimi ve (gerekti¤inde) onar›m çal›flmalar›n› da yerine getiren aktif ekiplerdir. fiekil 3.’ teki ak›fl flemas›nda, ihbar de¤erlendirme basamaklar› genel olarak gösterilmifltir. ‹hbar›n türü ve özelli¤ine göre, ak›fl flemas›nda basit bir flekilde ifade edilen basamaklardan “ifllem” k›sm›n›n niteli¤ine göre “sonuç ve raporlama” k›s›mlar›nda farkl›l›klar ortaya ç›kacakt›r. Örne¤in baflka bir birimle çal›flma yap›lmas› (inflaat, bak›m onar›m veya atölye flefli¤i), ya da konuyla ilgili bir birimin bilgilendirilmesi - geri besleme - (müflteriler, aboneler flefli¤i) gerekebilir. Bu konuyla ilgili olarak karfl›laflabilece¤imiz en önemli sorun: “‹flletme Körlü¤ü” olarak tabir edebilece¤imiz hastal›kt›r. Sorun tan›mlamas›nda hastal›k kelimesi kullan›lm›flt›r. Çünkü bu konuda zaman›nda teflhis ve tedavi önem arz etmektedir. Di¤er ifl kollar›nda da oldu¤u gibi, bu alanda y›llardan beri çal›flman›n getirdi¤i “ kendine afl›r› güven ” ve emniyet önlemlerindeki gevfleklik, riskli ortamdaki çal›flma koflullar›yla ( örne¤in gaz kaça¤› ) birleflince, son derece tehlikeli bir durum ve üzücü sonuçlar ortaya ç›kabilir. Bunun çözümü ise; personelin yapt›¤› iflin bilincinde olmas›, ifl ile ilgili bir sonraki basama¤› göz ard› etmemesi ve “ÖNCE EMN‹YET” prensibinden taviz vermemesiyle mümkün olacakt›r. Bilinçli bir çal›flma için de; temel bir tak›m e¤itimlerin al›nm›fl olmas› ve gerekli baz› e¤itimlerin de periyodik olarak verilmeye devam edilmesi gerekmektedir. Ad› geçen e¤itimler, flirket d›fl› kifli, kurum veya kurulufllarca verilebilece¤i gibi flirket içi uzmanlarca da verilebilir. (UGETAM v.s.) Ayr›ca dönem dönem fleflik içi e¤itimlerle de desteklenebilir. fieflik içi e¤itimlerde; yeni malzeme veya teçhizat tan›t›m›, (süresi geçmifl polietilen malzeme varsa) de¤iflik durumlarda bo¤ma ve elektrofüzyon kaynak uygulamalar›, özellikle yo¤un gaz çekifli dönemlerinden önce bölge regülatörü, skid ve 12 B regülatör filtre de¤ifliminin teorik ve pratik uygulamas› yap›labilir. Bu uygulamalarda personel bafl›ndan geçen olumlu veya olumsuz birtak›m olaylar› ifl arkadafllar› ile paylaflabilir, teknik baz› sorunlar için fikirler gelifltirilebilir (beyin f›rt›nas›) ve bunlar›n uygulanabilirli¤i konusunda kontrollü denemeler yap›labilir.
Periyodik Kontroller: Ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere, flebeke flefliklerinde ihbarlardan sonra süreklilik arz eden bir di¤er faaliyet de periyodik kontrollerdir. Yüzy›l›m›zda; geliflen teknoloji, özellikle üretim sektöründe, belirli bir kalite düzeyinin sa¤lanmas›n› zorunlu hale getirmifltir. Önceleri bu düzey; kalite kontrol ile sa¤lan›rken, flu anda Toplam Kalite Anlay›fl›’n›n geliflmesiyle birlikte, “Kalite Güvence” sistemine dönüflmüfltür. Hizmet sektöründe faaliyet gösteren flirketimizde, fiebeke fiefli¤i Faaliyetlerine bu aç›dan bak›ld›¤›nda: periyodik kontrollerle, ileride büyüyebilecek bir tak›m teknik problemlerin
|59|
INGAS 05 - 113
Ana Kumanda
Abone
3. fiah›s
‹hbar›n Al›nmas› Mesai saati içinde fleflik merkezindeki sorumlu teknisyen taraf›ndan. Mesai saatleri d›fl›nda vardiyadaki ekip taraf›ndan.
‹rtibat Merkez taraf›ndan al›nd›ysa, ilgili ekibe telsiz veya telefonla aktar›l›r Adrese gidilmesi ‹fllem ‹hbar›n türüne göre gerekli ifllemler ( prosedüre uygun olarak ) yap›l›r.* Sonuç ‹hbar türüne göre gerekli yerlerin bilgilendirilmesi ( ana kumanda, ilk amir, fleflik merkezi, abone v.s… ) Raporlama · ‹lgili formlara gerekli kay›tlar›n ifllenmesi ( * :Konuyla ilgili ‹GDAfi prosedürleri ) fiekil 3. ‹hbar De¤erlendirme ‹fl Ak›fl fiemas›
yerinde ve zaman›nda tespiti yap›l›p, çözüm yoluna gidilebilir. Böylece: ar›za veya hasar olduktan sonra yap›lacak onar›m çal›flmalar›ndaki ifl maliyeti, ifl gücü ve zaman kayb› da önlenmifl, ayr›ca risk faktörü de azalt›lm›fl olacakt›r. Afla¤›da fiekil 4’te bu tip çal›flmalara örnek olarak, müflteri istasyonu (skid) kontrol ifl ak›fl flemas› verilmifltir. 3.1.3. Aç›k Sistem Olarak fiebekeler Çal›flmam›z›n birinci bölümünde, “Aç›k Sistem” konusunda verilen fleklin, flebeke bölümlerine uyarlanm›fl hali fiekil 5’te görülmektedir:
|60|
INGAS 05 - 113
fiebeke Faaliyetlerine dikkat edilirse; bu faaliyetlerin, flirketin içinde bulundu¤u çevreden (d›fl çevre) tamamen soyutlanamayaca¤› görülecektir. Fakat girdiler k›sm›nda belirtilen unsurlar da tamamen flebeke bölümlerinin kontrolünde de¤ildir. Bunun yan›nda; flebekeleri, d›fl flartlardan etkilenmeyen ve kendi iç bünyesinde hizmet üreten bölümler olarak ta tan›mlayamay›z. Sonuçta; do¤algaz sektörü içerisinde ‹GDAfi aç›k sistem olarak ve flirket içinde de flebekeler “k›smen aç›k sistem” olarak kabul edilebilir. Kontrol Talimat› Önceden belirlenmifl bir program dahilinde yada, fiartlara ba¤l› olarak program haricinde ( k›fl›n yo¤un gaz çekifli döneminde özellikle çelik hattan ba¤lant›l› istasyonlar ) Ulafl›m Çevre Kontrolü ve Emniyeti
Problem Yok
Problem var
Kabin içi kontrol
Bilgilendirme(‹lk amire bilgi verilir) Prb. Var
Prb. Yok (Gerekli kay›tlar›n ifllenmesi)
Revizyon (Amirin talimat› do¤rultusunda)
Giderilemedi
Giderildi
Geri besleme
Emniyete al›n›r. (Durum ilk amire bildirilir)
Kay›t
Talep ‹lgili birimlere talep formu veya telefonla ( durumun aciliyetine binaen ) ulafl›l›r
Revizyon Gerekli onarim çal›flmalar› Geri Besleme fiebeke fieflik merkezi sonuç hakkinda bilgilendirilir Raporlama ‹lgili formlara görevli personel taraf›ndan gerekli kay›tlar ifllenir
fiekil 4. Periyodik Kontrol ‹fl Ak›fl fiemas›
|61|
INGAS 05 - 113
Ekipman, Teçhizat Do¤algaz
Girdiler
Bilgi-Beceri
fiebeke Faaliyetleri
Emniyetli Gaz Kullan›m›
Geri Besleme fiekil 5. Aç›k Sistem Olarak fiebekeler
Yukar›daki flekilde; flebeke faaliyetleri, dönüflüm süreci olarak ve üretilen hizmet sonucu gaz kullan›m› da ç›kt› olarak gösterilmifltir. Geri beslemeyi ise denetleme faaliyetleri sa¤lamaktad›r. 3.2. Örnek Olaylar 3.2.1 I 14 BR Po (6” St) Hat Hasar›. Bölge regülâtörü sonras› 4 bar 6” St. Hatt›ndan (Po) M80 operasyonu ile yap›lan servis hatt› ba¤lant›s› üstünden geçen elektrik hatt›nda çökme sonucu oluflan hasar ve ark sonucu, pe servis hatt› delinmifl ve ç›kan gaz yang›na sebebiyet vermifltir.(fiekil 6) Olay yerine gelen ekipler çevre emniyetini alm›fl ve BR ç›k›fl vanas›n› kapatm›fl, emniyetli bir flekilde gaz purge edilerek, tranfle aç›lm›fl ve servis hatt› körlenerek, oluflturulan gazlama ekiplerinin koordinasyonuyla bölge k›sa zamanda gazlanm›flt›r. Olay sistem yaklafl›m› aç›s›ndan incelendi¤inde girdi k›sm›nda yer alan bilgi ve insan kayna¤›n›n fizibil kullan›m› ön plana ç›km›fl olup, çevre do¤algaz kullan›c›lar› ve hafta sonu oldukça yo¤un bir insan trafi¤inin yafland›¤› olay mahallidir. ‹lgili ekibin/amirin so¤ukkanl›l›¤› ve tecrübesiyle süreç ifllemifl ve olay emniyetli gaz arz›yla sonuçlanm›flt›r. Geri besleme ise gerek müdahale zorlu¤u ve gerekse yüksek maliyetiyle negatif özelli¤e sahip M80 ile Servis Hatt› imali uygulamas›ndan vazgeçilmesidir. 3.2.2. Gazl› Hatta ‹zo.Con. De¤ifltirilmesi Periyodik Pe gömülü vana kontrolü esnas›nda, ilgili teknisyenimiz sleeve’den do¤algaz kaça¤› tespit etmifltir. Vana çevresine sondalama yap›larak ve Acil Kaz› ekibiyle vana etraf› aç›lm›fl, yap›lan tetkiklerde Pe boru ve vanada gaz kaça¤›na rastlanmam›flt›r. Sondaj bölgesi çelik hat üzerine kayd›r›lm›fl ve 24” izo.con.çevresinde gaz kaça¤› flüphesi yo¤unlaflm›flt›r..Tranfle aç›ld›¤›nda gaz kaça¤› net bir flekilde tespit edilmifltir.Operasyon Amiri fiebeke fiefi ile ilgili di¤er flefler (Bak›m Onar›m- Atölye) bir araya gelerek, operasyon pro. haz›rlanm›fl ve seri bir flekilde tamirat operasyonu gerçekleflmifltir.(fiekil 6) • -9-19-20 C Vanalar› kapat›lm›fl. • -Aradaki gaz dü¤üm noktas›ndan (19-20 C birleflimi) purge edilmifl. • -24” izo.con. De¤ifltirilerek, sistem yeniden gazlanm›flt›r.
|62|
INGAS 05 - 113
Bu arada paralelde bulunan 28” izo.con. kontrol edilmifl ve tranfle usulüne uygun bir flekilde kapat›larak çal›flma tamamlanm›flt›r. Olay› sistem yaklafl›m› aç›s›ndan inceledi¤imizde; Mevcut bir problem çözümü için ekipler malzeme, enerji ve bilgilerini (girdi) birlefltirmifl, operasyon yap›lm›fl (süreç), emni-
fiekil 6. I 14 BR. Dal fiebeke Haritas› 24 C
23 C
25 C
796 B KÜÇÜK ÇEKMECE GÖLÜ 22 B
I 26 BR
21 B
I 25 BR SP 03 24"
17 C 18 C
20 C 19 C
28" 24"
6C 9C
SP 04
FLORYA ATATÜRK ORMANI MARMARA DEN‹Z‹
fiekil 7. ‹zolasyon Contas› De¤ifltirme Operasyonu
|63|
INGAS 05 - 113
yetli gaz arz› yeniden sa¤lanm›flt›r. (ç›kt›-sonuç). Bu olayda en önemli k›s›m ise geri beslemedir. ‹zo.con.’n›n neden kaçak verdi¤i, bunun tekrarlanma ihtimali, böyle bir durumda risk minimizasyonu amac›yla bölge, konunun uzman› teknik bir komisyona (Üniversite- Büyükflehir Belediyesi v.s.) inceleme yapt›r›lm›fl ve bu arada bölge periyodik olarak kontrol edilmifl ve bir süre sonra 2. operasyonun gereklili¤i ortaya ç›km›flt›r. Bu operasyonda daha önceden edinilen tecrübe sonucu, 6C-17C-20C aras› gaz›n büyük bir k›sm› sistemde tüketilmifl ve kalan gaz süpürülerek ve ayr›ca kendi imalat›m›z olan izo.con. (gerekli dielektirik ve s›zd›rmazl›k testleri yap›larak) kullan›larak flirketin maddi kayb› azalt›lm›flt›r. 3.2.3. Aymama Deresi SP 32 Çelik Hat Hasar›: Dere üzerine köprü imali esnas›nda, köprü aya¤› için çak›lan büyük çapl› kaz›klardan biri, zeminin son derece gevflek olmas› ve operatörün dikkatsizli¤i sonucu 24” çelik hatt›m›za hasar vermifltir.(fiekil 7). Ekipler olay yerine sevk edilmifl 23–24-43C vanalar› kapat›lm›fl I 27 BR Pe den beslenerek abonelerin gazs›z kalmas› önlenmifltir. ‹lgili ekip amirleri operasyon haz›rl›klar›na bafllam›flt›r. Bu arada kontrollü purge devam etmekle birlikte, hasar noktas›ndaki ~ 6” geniflli¤indeki çelik kaz›k üzerinden de gaz ç›k›fl› devam etmektedir. Çelik hat hasar› do¤algaz iflletmecileri için oldukça ekstrem bir olayd›r ve bu yüzden çevre fleflik amirleri de olay yerine gelmifltir. fieflerden biri, bölge üzerinden yak›ndaki hava alan›na inen uça¤› fark etmifl, olas› bir kaza yaflanma riski göz önünde bulundurularak ~ 5 saat uçaklar›n, bu inifl güzergâh›n› kullanmalar› önlenmifltir. Gerekli çal›flmalar yap›larak sistem yeniden gazlanm›flt›r. Olay› sistem yaklafl›m› aç›s›ndan inceledi¤imizde girdi k›sm›nda yer alan bilgi (tecrübe)/ bak›fl aç›s›n›n, süreç üzerinde ne kadar önemli bir etken oldu¤u görülecektir. Bu aç›k sistemde çevre, gaz kullan›c›lar›m›z ve havayolu yolcular›d›r. Ayr›ca geri besleme aflamas›nda, konu ilgili birimlerin teknik e¤itimlerinde s›k s›k hat›rlat›larak, proaktif düflünce tarz›n›n önemi bir kez daha vurgulanmaktad›r.
HavaAlan› 127 BR
24 C
43C SP 32 DERE
25 C
23 C
Hasar
SP Otoyol
ALEV BOYA SK‹D‹
Sistem Bas›nc›: 20 Bar
fiekil 8. 24” St. Hat Hasar›
|64|
KUZEY ÇEL‹K HATTI
inifl-kalk›fl
636C
INGAS 05 - 113
Sonuç Olaylar›, sistem yaklafl›m› bak›fl aç›s›yla de¤erlendirmek; deyim yerinde olursa “iflletmelere, kufl bak›fl› olarak tepeden bakmak” ve bu sayede tüm iç birimleri bir bütün içinde ve bu bütünün de faaliyetini sürdürdü¤ü d›fl çevre içindeki yerini tam olarak görerek, çevresel de¤iflimden etkilenmenin kaç›n›lmaz oldu¤u ve bu flartlar alt›nda ayakta kalabilmek için de bir çeflit uyum mekanizmas› kurulmas›/gelifltirilmesi zorunlulu¤u oldu¤unu göstermektedir. fiu anda uluslararas› alanda oldu¤u gibi, ülkemizi de olumsuz yönde etkileyen ekonomik durgunluk dönemi geride b›rak›ld›¤›nda, en önemli ihtiyaçlar›n bafl›nda; “enerji ihtiyac›” gelecek ve di¤er baz› enerji kaynaklar›n›n yan› s›ra, çevreyle dost olarak tabir edilen bir yak›t olarak “do¤algaz” alternatifi karfl›m›za ç›kacakt›r. Sonuç olarak bu çal›flmayla: halen do¤algaz sektöründe faaliyet gösteren veya bu alanla ilgili giriflimde bulunmay› düflünen kifli, kurum ve kurulufllar için; “do¤algaz iflletmecili¤i” ile ilgili faaliyetler konusundaki çal›flmalar›na farkl› bir bak›fl aç›s› sa¤layarak ›fl›k tutacak önemli bulgular elde edilmifltir. Günümüzün de¤iflen flartlar›n›n da etkisiyle say›lar›n›n artaca¤› düflünülen bu flirketler için, özellikle teknik konularla ilgili çal›flmalar›nda, bu bildiri kapsam›nda verilmeye çal›fl›lan bak›fl aç›s› sa¤land›¤›nda, etkin ve verimli bir yönetim anlay›fl› kazan›labilir.
Kaynaklar 1. Ülgen, H., “‹flletmelerde Organizasyon ‹lkeleri ve Uygulamas›?, 3. bsk., ‹stanbul, fiahinkaya Matbaac›l›k Koll. fiti., 1997 2. Koçel, T., “‹flletme Yöneticili¤i”, 5. Bsk., ‹stanbul, Beta Bas›m A.fi., 1995. 3. Eren, E., “Yönetim Ve Organizasyon”, 3. Bsk., ‹stanbul, Beta Bas›m A.fi., 1996. 4. Yüksel, A. H., “‹letiflim Süreci ve Sistem Yaklafl›m› Aç›s›ndan ‹letiflim Sürecinin ‹ncelenmesi “, Kurgu (And.Üni. A.Ö.F. ‹letiflim Bilimleri Dergisi), Say› 6, Haziran 1989, 5. Johnson, R. A., v.d.: “ Sistem Kuram› ve Yönetim “, Çev. A. Ekrem Özkul, Eskiflehir ‹ktisadi ve Ticari ‹limler Akademisi Dergisi, No: 2, Haziran 1982, s. 144 - 166. 6. Kerzner, H., “Project Management”, New York, Van Nostrand Reinold,1995. 7. Mali, P., “Management Handbook: Operating Guidelines, Techniques and Practices”, New York, Ronald Press Publication, t.y. 8. Pfeffer, J., “Rekabette Üstünlü¤ün S›rr›: ‹nsan”, Çev. Sinem Gül, ‹stanbul, Yön Matbaac›l›k, 1995.
|65|
INGAS 05 - 113
9. BOTAfi, Temel Do¤algaz E¤itimi, E¤itim Notlar›, Ankara, 06 - 10/05/1996. 10. ITALGAS, Training Course: Technical Management Aspects in the Gas Distribution, E¤itim Notlar›, Asti / Torino - ‹talya, 27/10 - 07/11/1997. 11. Petroleum Economist, Energy Training Course: The Fundamentals of Natural Gas Industry, ‹stanbul, 23/26 March 1999.
|66|
INGAS 05 - 114
Do¤algaz Da¤›t›m fiebeke Sisteminde SCADA Uygulamas› Suat OLGUN
Genel Müdür Yard›mc›s› / Assistant General Manager, ‹ZGAZ,
[email protected]
Özet Emniyetli ve sürekli bir gaz arz›n› sa¤laman›n en önemli kriterleri , standartlara uygun yap›lm›fl bir flebeke ve iflletme aflamas›nda, gerekli bak›m ve kontrollerin zaman›nda yap›lmas› gereklili¤i ile sa¤lanabilir. Modern iflletmecilik anlay›fl› kapsam›nda önleyici faaliyetler içerisindeki periyodik kontrollerin sürekli izlenebilirli¤inin yan› s›ra, sisteme uzaktan müdahale etme imkan› da önemli bir faktördür. ‹lk yat›r›m maliyetinin biraz yüksek olmas› dezavantaj›na karfl›l›k, hayati önem tafl›yan bir sistemin emniyet önlemlerinin maksimum düzeyde al›nmas› gereklili¤i ve kayg›s› maliyeti ikinci plana düflürmelidir. Bu nedenle maliyet dezavantaj›na karfl›l›k bir çok avantaj› s›ralamak mümkündür. SCADA sisteminin bir kaç avantaj›n› s›ralam›fl olursak; 1. Minimum iflletme gideri, 2. Sürekli izlenebilirlilik ve kontroller sonucu erken müdahale, 3. Erken müdahale ile üretim kay›plar›n›n minimuma indirgemek, 4. Uzaktan kumanda imkân› ile (özellikle vana odalar›na) can kay›plar›n riskini ortadan kald›rmak.
|67|
INGAS 05 - 114
SCADA Applications for Natural Gas Distribution Network Abstract Safety and uninterruption are the most critical issues of the Neutral Gas Distribution. The Neutral Gas Network should be followed-up online and Preventive and Periodical maintenance should be applied to the network. SCADA system can provide us to monitoring online Network data. Real time conditions of all systems and components of Network could be monitoring on a computer screen via SCADA system. In case of an emergency the valves could be close or open by using computer. Many statistics and reports related the Network also can be taken from the SCADA system. Some important advantages of SCADA system are as follows: 1. Minimum process cost 2. On-line data transfer 3. Maximum safety 4. Equipment remote control 1. Girifl Gaz da¤›t›m flirketleri için emniyetli ve sürekli gaz arz› sa¤lamak önem tafl›maktad›r. Bunun yan›nda standartlara uygun yap›lm›fl bir flebeke ve iflletme aflamas›nda gerekli bak›m ve kontrollerin zaman›nda yap›lmas› gereklili¤i, modern iflletmecilik anlay›fl› kapsam›nda önleyici faaliyetler içindeki periyodik kontrollerin sürekli izlenebilirli¤inin yan› s›ra sisteme uzaktan müdahale etme imkan› SCADA sisteminin önemini ortaya koyuyor. Bu sistemde ilk yat›r›m maliyetinin biraz yüksek olmas› dezavantaj›na karfl›l›k emniyet ve kontrolün maksimum düzeyde olmas› gereklili¤i maliyet kayg›s›n› ikinci plana düflürmektedir.
fiekil 1. ‹zolasyon Contas› De¤ifltirme Operasyonu
|68|
INGAS 05 - 114
SCADA sisteminin avantajlar› flunlard›r: 1. Minimum iflletme gideri, 2. Sürekli izlenebilirlik ve kontroller sonucu erken müdahale, 3. Erken müdahale ile üretim kay›plar›n› minimuma indirmek, 4. Uzaktan kumanda imkan› ile (özellikle vana odalar›nda) can kay›plar› riskini ortadan kald›rmak. 2. Mevcut SCADA Sistemi 1996 y›l›nda ‹zmit Gaz Da¤›t›m Projesi kapsam›nda kurulan SCADA sisteminin kontrol merkezi genel müdürlük binas› içerisinde yer almaktad›r. Sistem üzerinde kontrol ve kumanda amaçl› flu ba¤lant› noktalar› bulunuyor: • • • • • • • •
MS’ler, Bölge regülatörler, Sanayi tipi istasyonlar, Aktüatörlü vana odalar›, Katodik koruma istasyonlar›, Kokuland›rma istasyonlar›, Koku ölçüm istasyonlar›, Sistemin enerji ve haberleflme sistemleri (UPS ve modemlerin durumu).
3. Çal›flma fiekli ‹ZGAZ SCADA sistemi merkezinde 6 adet modem ba¤lant›s› bulunmaktad›r. Yani 6 ayr› istasyonla ayn› anda ba¤lant› kurulabiliyor. Merkezin enerji kayna¤› UPS’e ba¤l› ve herhangi bir nedenle flebeke enerjisinin kesilmesi halinde 8 saat dayanabiliyor. SCADAya ba¤l› her istasyonun haberleflmeyi sa¤layan normal telefon hatt› bulunuyor. (2 istasyonda leas line hatt› var.) Bölge istasyonlar›nda enerji kayna¤› olarak batarya kullan›lmakta olup vana odalar›n›n enerji kayna¤› ise flehir flebekesinden beslenmektedir. Her istasyonda bir RTU (remote terminal unit) bulunuyor. 4. SCADA Odas› SCADA merkezinden sistemde bulunan bölge regülatörleri, vana odalar›, kokuland›rma üniteleri ve katodik koruma ünitelerini merkez tele gözetim bilgisayar› ile gözetleyip kontrol edebilmekteyiz. Vana odalar›ndaki telefon hatt› ba¤lant›s› ve su seviyesi de bu bilgisayarlar vas›tas›yla kontrol ediliyor. Büyük firmalar›n gaz tüketim tutarlar› da yine sayaca bakmaks›z›n merkezden faturaland›r›l›yor. Saat saat kulland›klar› gaz ölçülebiliyor. Herhangi bir sorun oldu¤unda görülüyor. Bir k›sm› gözlem, bir k›sm› da kumanda amaçl› birçok kontrol noktas› mevcut. “Buradan görebildi¤imiz parametreler flunlar. Girifl bas›nc›. filtrelerin t›kal› olup olmad›¤›, regülatörlerin devrede olup olmad›¤›… Ç›k›fl bas›nc›n› görebiliyoruz. Ç›k›fl s›cakl›¤›n› görebiliyoruz. ‹stasyonun kap›s› bizden habersiz aç›ld› m› onu görebiliyoruz. Haberleflme sis-
|69|
INGAS 05 - 114
temi devrede mi onu görebiliyoruz. ‹stasyonu besleyen bataryalar›n seviyesini görebiliyoruz. Tüm da¤›t›m flirketleri gibi biz de katodik koruma yap›yoruz. Bunu besleyen katodik koruma istasyonlar› ve ak›m› veren istasyonlar› gözlemleyebiliyoruz. Buradan da flebekenin korunup korunmad›¤›n› gözlemleyebiliyoruz. Bunlar›n art› eksi de¤erleri vard›r. Problem oldu¤u zaman alt ve üst eflik de¤erlerini aflt›¤› zaman burada hemen uyar› geliyor. Hem sesli hem de görsel olarak. Sistemin do¤ru çal›fl›p çal›flmad›¤›n› denetlemek için telefon hatlar› buradan kontrol ediliyor.” ‹ZGAZ’›n mevcut sisteminde 34 tane bölge regülatörü kontrol edilmektedir. Ayr›ca toplam 24 adet olan vana odalar› birer adet atlanarak 12 adet aktuatörlü vana gurubu olup SCADA merkezinden kontrol edilmektedir. 14 noktada da katodik koruma ölçümleri yap›lmaktad›r.
fiekil 2. Bölge regülatörlerinde kontrol edilen parametreler
Bölge regülatörlerinde kontrol edilen parametreler: • Girifl bas›nc›, • 1 ve 2. hatlar›n filtre v fark manometrelerin t›kan›kl›k durumu, • 1 ve 2. hatlar›n Slam-shut vanas›n›n aç›k/kapal› pozisyonlar›, • Ç›k›fl bas›nc›, • Ç›k›fl s›cakl›¤›, • ‹stasyon tüketim de¤erleri,
|70|
fiekil 3. Sanayi tipi istasyonlarda kontrol edilen parametreler
INGAS 05 - 114
• Gaz kabin kap›s›n›n aç›k/kapal› durumu,
• Elektrik kabin kap›s›n›n aç›k/kapal› durumu, • Telefon hatt› ba¤lant›s› (diyalog ar›zalar›), • RTU’nun batarya seviyeleri.
Sanayi tipi istasyonlarda kontrol edilen parametreler: • Girifl bas›nc›,
• 1 ve 2. hatlar›n filtre v fark manometrelerin t›kan›kl›k durumu, • 1 ve 2. hatlar›n Slam-shut vanas›n›n aç›k/kapal› pozisyonlar›, • Ç›k›fl bas›nc›,
• Ç›k›fl s›cakl›¤›,
• ‹stasyon tüketim de¤erleri,
• Gaz kabin kap›s›n›n aç›k/kapal› durumu,
• Elektrik kabin kap›s›n›n aç›k/kapal› durumu, • Telefon hatt› ba¤lant›s› (diyalog ar›zalar›), • RTU’nun batarya seviyeleri.
Katodik koruma sisteminde kontrol edilen parametreler: • Katodik koruma (T/R) istasyonlar›ndaki amper ve voltaj de¤erleri, • Katodik koruma ölçüm noktalar›ndaki de¤erler, • Katodik koruma eflik alarm de¤erleri,
• Enerji hatt› ba¤lant›s› (elektrik flebeke ar›zalar›), • Telefon hatt› ba¤lant›s› (diyalog ar›zalar›).
fiekil 4. Katodik koruma sisteminde kontrol edilen parametreler
|71|
INGAS 05 - 114
Aktümülatörlü vana odalar›nda kontrol ve kumanda edilen parametreler: • • • •
Motorize vanalar açma/kapama ifllemi, Vana odalar›ndaki su seviyesi, Motorize vanalar›n aç›k/kapal› pozisyonlar›, Katodik koruma de¤eri.
fiekil 5. Aktüatörlü vana odalar›nda kontrol ve kumanda edilen parametreler
fiekil 6. Fay hatt› geçifli
|72|
INGAS 05 - 114
‹lave fiebekenin Özellikleri: Mevcut flebekeye TERRA-1 Projesi kapsam›nda yap›lmakta olan ve bir aya¤› körfezin güneyini besleyecek Gölcük çelik boru hatt› güzergah› üzerinde Kuzey Anadolu fay hatt› bulunuyor. Bu fay hatt› denizin içerisinden geçerek güney hatt›n› dik olarak kesiyor. [fiekil 2] 17 A¤ustos 1999 depreminde k›r›lan bu fay hatt›n›n k›r›lma periyodu 30 ila 350 y›l olarak hesaplan›yor. ‹malat aflamas›nda uzun vadeli özel önlemlerin al›n›yor. Projelendirme aflamas›nda altyap› firmalar› zemin etüdünü yapt›lar. Sondajlamalar yap›ld›. Topra¤›n yap›s› ve oradaki topra¤›n hareketli olup olmad›¤›na bak›ld›. Fay hatt› geçiflinde hatt›n 40 metre uzunlu¤undaki bölümü kum yatak içine al›nd›. Böylece bir deprem an›nda fay›n her iki taraf›ndaki kütleler aras›ndaki 2 metreye kadar olan kaymalar tehlikesiz hale getirilecek. Yani boru iki metreye kadar hareket edebilecek. Bu bölgede normal borular›n döflendi¤i tranfleden farkl› olarak özel bir yataklama yap›ld›. Normal boru hatlar› döflenirken alt›na on santim padding malzemesi (yani yataklama kumu) konulur. Yan taraflar›na 20’fler cm ve borunun üst k›sm›na 20 cm kum döflendikten sonra emniyet band› çekilir. Ama buradaki trafleler dokuz metre geniflli¤inde tutuldu. Ayr›ca mukavemeti art›rmak için borular›n et kal›nl›¤› da art›r›ld›. 5. Vana Odalar› Fay hatt›n›n arkas›na ve önüne birer adet vana odas› konuldu. Mesafe olarak da di¤erlerine göre daha k›sa tutuldu. Ancak ekstra önlem olarak fay hatt›n›n her iki yan›ndaki vana odalar› aktüatörlü olacak ve ayr›ca deprem sensörü ile donat›lacak. Vana odalar›n›n merkez ile haberleflmesi normal telefon hatt›na ilave olarak telsiz sistemi ile sa¤lanacak. “Haberleflme sistemi normal telefon hatlar› ola¤anüstü durumlarda altyap›n›n zarar görmesi nedeniyle devre d›fl› kalmas› ihtimali nedeniyle biz buralar› telsiz haberleflme sistemi ile yapt›k. Çünkü telsizde kablolama sistemi olmad›¤› için zarar görme ihtimali çok daha az. Merkezimizde ola¤anüstü bir durum oldu¤u zaman, örne¤in fay hatt› k›r›ld›¤› zaman merkezimizde telsizle öncesindeki ve sonras›ndaki ard›fl›k vana odas›n› buradan otomatik olarak kapat›yoruz.” Ayr›ca enerji kayna¤› olarak normal flehir flebekesine ilave olarak günefl panelleri koyulacak. Böylece vana odalar›na kumandada altyap›ya ba¤l› herhangi bir sorunun yaflanmamas› sa¤lanacak. “Burada depreme yönelik olarak günefl enerjisiyle beslenen günefl panelleri kurduk. Kendi enerjisini güneflten alacak. fiehir flebekesinden ba¤›ms›z olacak. Onun kendini otomatik olarak açmas› ve kapatmas› mümkün olabilecektir.
fiekil 7. Fay hatt› geçifli üstten görünüfl.
|73|
INGAS 05 - 115
Do¤algaz fiebeke Faaliyetleri Nas›l Yap›land›r›lmal› ve Yaflanan Sorunlar Mak. Y. Müh. Cansal COfiKUN Teknik fief / Technical Chief, ‹GDAfi,
[email protected]
Özet Günümüz toplumunda insanlar›n büyük kentlere göç etmesiyle birlikte, flehirlerin nüfusu h›zla artmaya bafllam›fl, artan nüfusa paralel olarak, insanlar›n rahat ve konforlu bir yaflam sürmeleri için gerekli olan ›s›, ›fl›k ve enerji gibi ihtiyaçlar› da h›zla artm›flt›r. ‹htiyaca cevap vermesi için insanlar›n hizmetine sunulan ve hizmet sektörünü en önde gelenleri ve en büyük örnekleri olan da¤›t›m flebekeleri, çok genifl alanlara da¤›lm›fl, hantallaflm›fl, iflletimi, kontrol ve denetimi zorlaflm›fl, milyonlarca insana hizmet sunman›n getirdi¤i birtak›m olumsuzluklarla iç içe kalm›fllard›r. Hiç flüphe yok ki, da¤›t›m flebekeleri içerisinde do¤algaz da¤›t›m flebekeleri, oldukça farkl› bir konuma sahiptirler. Bu fakl›l›klar› da¤›t›m›n› gerçeklefltirdi¤i gaz›n, yan›c› patlay›c› mahiyette olmas›ndan, emniyet ve kesintisizlik ilkesinin daha üst düzeyde olmas›ndan, kullan›lan malzeme ve ekipmanlar›n farkl›l›¤›ndan kaynaklanmaktad›r. Elbette ki bu denli riskli olan gaz› insanlar›n yaflam alanlar›na ve hizmetlerine tafl›mak, hatta onlar›n evlerine odalar›na ulaflt›rmak, son derece ciddi ve disiplinli, bütün ihtimallerin de¤erlendirildi¤i, en üst düzey malzeme, en teknolojik ekipman ve de hepsinden önemlisi, e¤itimli, tecrübeli ve kalifiye ekiplerden oluflan bir sistem ve hizmetler bütünlü¤ü içinde yürütülen flebeke faaliyetleri ile mümkün olmaktad›r. Bu çal›flmamda do¤algaz flebekesinin inflas› ile bafllay›p, hatlarda kalan en son molekül gaza kadar devem eden flebeke hizmetlerinin önemi, neleri kapsad›¤› ne flekilde yap›land›r›lmas› gerekti¤i, nelere dikkat edilmesi gerekti¤i gibi konular incelenmifl, konunun önemini de vurgulamak için flebeke faaliyetleri esnas›nda yaflanan problemler ele al›nm›flt›r.
|75|
INGAS 05 - 115
How to Structure Natural Gas Network Activities and Related Problems Abstract In today’s society, the population of cities is increasing rapidly, which increases the need for heating, lightning and energy for an easier and more comfortable life. One of the largest and most important components of the service sector, distribution networks that were structured to meet these needs extend across large areas. Through time, as a result of providing continuous service to millions of people, these networks become slow to function and difficult to operate, control and maintain. There is no doubt that natural gas distribution networks occupy a different position among other distribution networks. The reasons for this difference are that, first of all, natural gas is an explosive, flammable fuel, secondly, principles of safety and continuity is of utmost priority and lastly the materials and the equipments used are different. As a quite risky task, carrying natural gas into people’s living spaces requires a serious working discipline, a thorough understanding of all the possibilities involved, the use of state-of-the-art technology and most importantly, a trained, experienced and qualified team to operate network activities through integrity of system and services. This study examines the importance of network services starting from the structure of natural gas distribution networks to the last molecule gas that remains in pipelines. What these services include are also investigated in the study.
1. Girifl Do¤algaz flebeke faaliyeti, do¤algaz›n iletim hatlar›ndan teslim al›nmas› ile bafllayan, yerleflim bölgelerine tafl›nmas›, cadde ve sokaklara da¤›t›lmas›, tüketicilere ulaflt›r›lmas› ile devam eden do¤algaz›n tafl›ma, da¤›tma ve tüketim zincirini oluflturan bütün aflamalar›nda yürütülen faaliyetler bütünüdür. Bu anlamda flebeke inflas› ile bafllar, en son molekül gaz›n yanmas› ile biter. K›saca ifade edilirse, kesintisiz ve güvenli gaz arz›n› sa¤lamakt›r.
2.1. fiebeke Faaliyetleri Giriflte de belirtildi¤i gibi do¤algaz faaliyeti bir faaliyetler bütünüdür. Bu nedenle onlarca faaliyeti içine al›r. Bunlardan bir k›sm›; • ‹hbarlar› de¤erlendirme, • Gaz yang›nlar›na müdahale etme, • Kontrolsüz gaz ç›k›fllar›na müdahale etme,
|76|
INGAS 05 - 115
• Tadilat nedeniyle gaz kesme, açma ve gaz boflaltma ifllemleri,
• Gömülü vana kontrolü, temizli¤i, sürekli müdahaleye haz›r tutulmas›, • Çelik ve P.E. hat kontrolleri,
• Müflteri talep ve flikayetleri ile saha etütlerini mahallinde yapma, • Servis regülatörü montaj›, bak›m ve kontrolleri,
• Bölge ve müflteri istasyonlar› ar›za ve kaçak için ilk müdahale ifllemlerini yapma, • Bölge ve Müflteri Regülatörü periyodik kontrol, bak›m ve onar›mlar›n› yapma, • Do¤algaz kokuland›rma ünitesinin bak›m, onar›m› ve koku enjektesini yapma, • Kaz› kontrollerini ve gerekirse nezaretini yapma, • ‹ç tesisatta kaçak arama,
• Tafl›ma ve Da¤›t›m hatt›nda kaçak arama, • Polietilen kaynak ifllemlerini yapma,
• Bölge ve Müflteri Regülatörü filtresi de¤ifltirme,
• Tüm Rotary tip sayaçlar›n ya¤lamas›n› yapma filtresini de¤ifltirme,
• Tüm hasar onar›mlar›n› yapma (P.E., Regülatör, Kutu, Ces 200 Dirsek v.s.),
• Vana odalar›n›n periyodik kontrol, bak›m ve onar›m›n› yapma, sürekli müdahaleye uygun tutma, • Servis kutusu deplase, kapasite art›r›m›, iptali ifllemlerini yapma,
• Devreye alma öncesi çelik ve P.E. için ön kontrol ifllemlerini yapma, • Tüm devreye alma(gazlama) çal›flmalar›n› yapma. 2.3. fiebeke Faaliyetlerinin Yap›land›r›lmas› 2.3.1. ‹deal Bir fiebeke Yap›lanmas› Nas›l Olmal›? ‹deal flebeke yap›lanmas› ve hizmeti en az flu unsurlar› sürekli yerine getirmelidir. 2.3.1.1. Emniyet Do¤algaz›n yan›c› ve patlay›c› özellikte olmas›, do¤algaz flebekesine farkl› bir özellik katmaktad›r. Gaz›n bu özelli¤i, yürütülen tüm faaliyetlerde, verilen hizmetlerde ve kullan›lan bütün malzeme ve ekipmanlarda emniyet unsurunu en üst düzeyde tutmay› ve bu durumu sürekli k›lmay› gerektirmektedir. ‹deal bir yap›lanma, gerek personel, gerek kullan›c› gerekse de kamu güvenli¤i için emniyet ilkesi çerçevesinde yap›lmal›, önce emniyet ilkesi ile ödünsüz bir flekilde faaliyetler yürütülmelidir. 2.3.1.2. Kesintisizlik Do¤algaz›n ihtiyaç olmas›n›n yan›nda konfor özelli¤ini de düflündü¤ümüzde kesintisizlik ilkesi de büyük öneme sahip olmakta, hem müflteri memnuniyeti hem de kesintiler sonras› oluflan ifl ve gelir kayb›, konuyu daha da önemli boyuta tafl›maktad›r. fiebeke yap›lan-
|77|
INGAS 05 - 115
mas› ve hizmetleri müflterilerin, gerek evsel kullan›mda gerekse sanayide, kullan›m sonras› oluflan konfor flartlar›n›, yaflam biçimi de¤iflimini, üretim flartlar›ndaki de¤iflimi desteklemeli, olumsuz etkilenme yada kesintiye u¤rama ihtimallerini minimize etmelidir. 2.3.1.3. Tan›t›m ve Pazarlama Bir di¤er nokta ise, iyi bir flebeke hizmetiyle do¤algaz›n potansiyel müflterilere çok daha iyi, do¤ru bir flekilde anlat›lmas›, gaz›n san›ld›¤›n›n aksine emniyetli oldu¤u gerçe¤inin anlat›labilmesidir. Buda do¤algaz› kamuoyu nazar›nda hiçbir tan›t›m ve reklâmla sa¤lanamayacak bir flekilde, gerek verilen hizmetler ve kontroller gerekse de mahiyeti aç›s›ndan güvenilir bir konuma tafl›yacakt›r. Akside telafisi imkans›z olaylara, prestij ve güven kayg›na sebep olacak. B›rak›n yeni müflteriyi mevcutlar›nda dahi geri dönüfllere sebep olacakt›r. Bu nedenle flebeke yap›s› ve hizmetleri tan›t›m ve pazarlama faaliyetlerinin en büyük destekleyicisi, emniyet ve güvenin kan›t› olmal›d›r. 2.3.2. Yap›lanmada Dikkat Edilecek Hususlar • fiebeke hizmet birim yada birimleri, hizmeti hizmet verilecek noktaya yaklaflt›racak flekilde seçilmelidir. • fiebeke hizmet birim yada birimleri mümkün oldu¤unca hizmet sahas›n›n merkezinde yer almal›d›r. • fiebeke hizmet bina yada binalar› tabi afetlerden etkilenmeyecek yap› ve konumda olmal›d›r. 2.3.2.1. fiebeke Hizmet Birimleri Yerleflimi • fiebeke hizmet birim yada birimleri, hizmeti hizmet verilecek noktaya yaklaflt›racak flekilde seçilmelidir • fiebeke hizmet birim yada birimleri mümkün oldu¤unca hizmet sahas›n›n merkezinde yer almal›d›r. • fiebeke hizmet bina yada binalar› tabi afetlerden etkilenmeyecek yap› ve konumda olmal›d›r. 2.3.2.2. fiebeke Hizmet Alan› Seçimi • Hizmet alan› ulafl›m, h›zl› müdahale, topografik yap›, abone ve yat›r›m yo¤unlu¤u, flebeke enstrüman say›s›, ilave yat›r›m potansiyeli gibi kriterler göz önünde bulundurularak belirlenmelidir. • fiebeke hizmet alan›, yeni yat›r›mlar ve devreye almalar sonucu oluflacak büyümeyi tolere edecek esneklikte olmal›d›r. 2.3.2.3. Ekip Oluflumu • fiebeke ekipleri her türlü faaliyeti gerçeklefltirecek yap› ve esneklikte olmal›d›r. Gerekti¤inde mobilize olabilmelidir. • fiebeke ekipleri h›zl› ve emniyetli müdahale edebilme yetene¤inde olmal›d›r. • fiebeke ekipleri faaliyetlerin gerektirdi¤i her türlü araç, gereç ve donan›ma sahip olmal›, bunlar›n her flart ve durumda çal›fl›rl›¤› garanti alt›nda tutulmal›d›r. • fiebeke çal›flma düzeni içerisinde en az bir ekip 24 saat vardiya düzeninde çal›flmal›d›r.
|78|
INGAS 05 - 115
• fiebeke büyüklüklerine göre yeter say›da ekip oluflturulmal›, bu ekipler içerisinde mutlaka bak›m-onar›m, acil müdahale ve acil kaz› ekipleri yer almal›d›r. • Ekip personeli e¤itimli, tecrübeli, so¤ukkanl› ve öz güvenli olmal›d›r. Belirli periyotlarda bu e¤itim ve hat›rlatmalar tekrarlanmal›d›r. • fiebeke ekip yap›lanmas› olas› krizler ve afetlere müdahale edebilecek flekilde olmal›d›r. 2.3.2.4. fiebeke Dizayn› ve ‹malat›
• fiebeke yap›s› dal flebeke olarak dizayn edilmeli, ar›zi durumlar hesaba kat›larak istasyonlar aras› ba¤lant›lar olmal›d›r. Bu durum özellikle altyap›n›n dinamik oldu¤u, koordineli ve bilinçli bir çal›flman›n yap›lmad›¤›, izinsiz kaz›lar›n s›kl›kla yafland›¤› yerleflimler için hayati öneme sahiptir. • fiebeke enstrüman yerleri, olas› afetler, acil müdahale, d›fl müdahale, ar›za, bak›m, ulafl›m, imar durumundaki de¤iflim gibi ihtimaller göz önünde bulundurularak mümkün mertebe yerleflimden uzak alanlarda seçilmelidir. • fiebeke gaz ak›fl›n› kontrol eden, çelik ve PE vana yer tespitleri, abone miktar›, boru uzunlu¤u, boru hacmi, gaz boflaltma süresi gibi kriterler göz önünde bulundurularak yap›lmal›, say›lar› optimum noktada olmal›d›r. • Bütün hat imalatlar›, enstrüman montajlar› ve testler kontrol alt›nda yap›lmal›, flartname ve standartlara uygunlu¤u denetlenmelidir.
2.3.2.5. fiebeke Enstrüman-Malzeme Seçimi • fiebek yap›s› ola¤an üstü durumlardan en az etkilenecek yap›, esneklik ve enstrümanla donat›lmal›d›r.
• fiebeke enstrüman say›s› optimum noktada olmal›, özelli¤i ihtiyaca uygun olmal›, olumsuz flartlardan özellikle s›cakl›k de¤iflimlerinden etkilenmemeli, yerleri müdahaleye bak›m-onar›ma uygun olmal›, afetlerden ve d›fl müdahalelerden etkilenmeyecek konumda olmal›, en az bak›m ve tamirat gerektirecek, basit yap›da olmal›. • fiebeke de kullan›lan bütün gaz enstrümanlar›, malzemeleri, araç ve gereçleri mutlaka en az›ndan standartlara uygun olmal›, kalite kontrolden geçirilmeli. Bu malzemelerin mutlaka yo¤unluk ve ar›za ihtimaline göre asgari stoklar› belirlenmeli gününden evvel her durumda haz›r yedek malzeme veya yedek parça olarak bulundurulmal›d›r.
2.3.2.6. fiebeke Destek Birimleri • fiebeke haberleflmesi her durum ve flartta ifller konumda olabilecek yap›da oluflturulmal›d›r. • fiebeke otomasyonunu sa¤layan SCADA sistemi oluflturulmal›d›r.
• fiebeke flartlar› ve acil durum ihtimallerine göre otomatik ve uzaktan kontrollü vana ve tahliye üniteleri tesis edilmelidir.
• Her flartta çal›fl›r durumda olan kokuland›rma sistemine sahip olmal›, homojen ve kesintisiz bir kokuland›rma sa¤lanmal›d›r. • Tam ve eksiksiz altyap› bilgi sistemi oluflturulmal›, sürekli güncelli¤i sa¤lanmal›d›r.
|79|
INGAS 05 - 115
2.3.2.7. Planlama ve Dokümantasyon • Bütün flebeke faaliyetleri kay›t alt›nda tutulmal›, gerekli raporlamalarla sürekli iyilefltirme sa¤lanmal›d›r. • Olas› acil durumlar için ifller bir acil eylem plan› oluflturulmal›, geliflmelere göre sürekli güncellenmelidir. • fiebeke faaliyetlerinin daha düzenli, eksiksiz ve hatas›z yürütülebilmesi için gerekli talimat, form ve prosedürler öncelikli olarak oluflturulmal›d›r. • Bütün flebeke faaliyetleri planlanmal›, gerekli bak›m ve kontrol periyotlar› belirlenmeli, flebek doneleri sürekli kontrol alt›nda tutulmal›d›r. 2.3.2.8. Teknik Emniyet fiebeke çal›flanlar› aras›nda teknik emniyet bilinci ve al›flkanl›¤› oluflturulmal›, bütün çal›flma ve faaliyetlerde en üst düzey teknik emniyet kurallar› uygulanmal› onun getirdi¤i, araç gereç ve kiflisel koruyucularla ifllemler yürütülmelidir. 2.3.3. Yap›lanmada e¤itimin önemi fiebeke donan›m›n›z, yap›lanman›z çok mükemmel ve kusursuz dahi olsa, bu yap›y› iflletecek olan flebeke personeliniz, yetersiz ve etkisiz olursa hiç flüphe yok ki iyi bir flebeke hizmeti verilemez, emniyetli flebeke yap›s› oluflturulamaz. ‹flte bu yüzden flebeke personeli e¤itimi ve tecrübesi çok önemli en ciddi ele al›nmas› gereken konulardan birisidir. Afla¤›da çok genel hatlar›yla flebeke birimlerini oluflturan flebeke personellerinin bilmesi gereken asgari konular yer almaktad›r. fiebeke personelinin bilmesi gereken konular: • • • • • • • • • • • • • •
Do¤algazla ilgili bütün temel özellikler, yanma ve patlama flartlar›, Bütün gaz ç›k›fllar›na müdahale teknik ve uygulamalar›, Bütün flebeke enstrümanlar› temel özellikleri, çal›flma, müdahale bilgi ve teknikleri, Bütün flebeke enstrümanlar› bak›m-onar›m bilgisi, Reglaj ve regülatör bilgisi, Elektrofüzyon kaynak tekni¤i bilgisi, Mekanik tesisat bilgisi, Temel yang›na müdahale ve ilk yard›m bilgisi, Teknik emniyet kural, uygulama malzeme kullan›m bilgisi, Temel SCADA bilgisi, Çelik ve PE hat devreye alma bilgisi, PC kullan›m bilgisi, Gaz kaça¤› tespit cihaz› kullan›m ve kaçak arama bilgisi, Temel hat imalat› ve standartlar› bilgisi,
|80|
INGAS 05 - 115
• Temel harita ve altyap› bilgi sistemi bilgisi, • Temel iç tesisat, sanayi tesisat›, sayaçlar ve gaz yak›c›lar› bilgisi, • Temel haberleflme bilgisi, • ‹yi düzeyde araç kullan›m bilgisi, • 100 den fazla malzemenin fonksiyon ve kullan›m bilgisi, • 100 den fazla tak›m teçhizat, ekipman ve makine kullan›m bilgisi. 3. fiebeke Faaliyetleri Esnas›nda Yaflanan Sorunlar Özellikle ülkemiz gibi, özelde ‹stanbul gibi altyap› hareketlili¤inin sürekli canl› oldu¤u, altyap› çal›flmalar›nda koordinasyon eksikli¤inin yafland›¤›, toplumda kurum ve kurulufllarda, do¤algaz tüketicilerinde henüz do¤algaz bilincinin oluflmad›¤› durumlarda, flüphesiz ki do¤algaz flebeke faaliyetlerini yürütmek oldukça zor, riskli ve sorunlarla iç-içe bir hal almaktad›r. fiebeke problemleri • Afl›r› ihbar yo¤unlu¤u, • Çelik, PE hat hasarlar›, • fiebeke enstrüman hasarlar›, • ‹zinsiz kaz›lar, • Sürekli de¤iflen flehir altyap›s›, • Alt yap› çal›flmalar›nda koordinasyonsuzluk, • Hat-enstrüman deplaseleri, • Kirlilik, • Buzlanma, • Afl›r› korozyon, • Vana odalar› su izolasyonu, • Kullan›c› bilinçsizli¤i, • ‹malat ve/veya malzeme hatalar›, • Yo¤un trafik, • Malzeme ve ekipmanda d›fla ba¤›ml›l›k. Bu sorunlar içerisinde risk durumu en yüksek olan, ço¤u kontrolsüz gaz ç›k›fl› ile sonuçlanan ola¤an d›fl› olarak nitelendirdi¤imiz hasar durumlar› oldukça fazla yaflanmaktad›r. Çal›flmam›n bu k›sm›nda bu hasarlar ele al›nacakt›r.
|81|
INGAS 05 - 115
4. Do¤algaz fiebeke Hasarlar› 4.1. Bölge Regülâtör Hasarlar›
Resim 3.1.1 Araç çarpmas› sonucu BR hasarlar›
Resim 3.1.2 Deprem y›k›nt›s› ile BR hasarlar›
4.2. Çelik Hat Hasarlar›
Resim 3.2.1 ‹SK‹ su jeti ile 20 bar çelik hat hasar›
|82|
Resim 3.2.2 ‹fl makinesi ile 20 bar Çelik hatt›n delinmesi
INGAS 05 - 115
4.3. PE Hat Hasarlar›
Resim 4.3.1 ‹zinsiz Kaz› esnas›nda ‹fl Makinesi ile PE Hatt›n Delinmesi ve kopart›lmas›
Resim 4.3.2 Servis Kutusu Yang›n› Sonucu Servis Hatt›n›n Delinmesi
Resim 4.3.3 Elektrik Ark› Sonucu Servis Hatt›n›n Delinmesi
Resim 4.3.4 Kaz› Noktas› Temizli¤i Esnas›nda Donat›l› Beton Demiri ile PE Hatt›n Delinmesi
|83|
INGAS 05 - 115
Resim 4.3.5 Fare kemirmesi sonucu servis hatt›n›n delinmesi
Resim 4.3.6 ‹SK‹ su jeti ile PE hatt›n delinmesi
Resim 4.3.7 Malzeme imalat›ndan kaynakl› hasar
|84|
INGAS 05 - 115
4.4. Servis Kutusu Hasarlar›
Resim 4.4.1 Gaz kaça¤› sonucu servis kutusu yang›n›
Resim 4.4.2 Araç çarpmas› sonucu servis kutusu hasarlar›
4.5. Malzeme Hasarlar›
Resim 4.5.1 Gömülü tip servis kutusu dirsek çatla¤›
|85|
INGAS 05 - 115
Resim 4.5.2 Afl›r› korozyon sonucu servis regülatörünün delinmesi
Resim 4.5.3 ‹malat hatas› sonucu regülatör girifl rakorunun gövdeden ayr›lmas›
Resim 4.5.4 Kas›nt› sonucu regülatör ç›k›fl rakor ba¤lant›s›n›n kopmas›
|86|
INGAS 05 - 115
4.6. Yang›n ve Patlamalar
Resim 4.6.1 Araç kundaklamas› ile bafllayan servis kutusu yang›n›
Resim 4.6.2 Abone ihmali sonucu oluflan gaz patlamas› ve yang›n›
Resim 4.6.3 Bina içi tesisattan s›zan gaz sonucu patlama
|87|
INGAS 05 - 115
Sonuç fiebeke yap›lanmas› ve hizmetleri ne kadar kaliteli olursa olsun, hiç unutulmamal›d›r ki, birço¤u d›fl ve kontrolsüz etkenlere ba¤l›, sorunlar, kaza ve hasarlar yaflanacakt›r. Bu noktada önemli olan sa¤l›kl› bir flekilde bunlar› önceden kestirebilmek, hesaba katmak ve buna göre, personelden ekipmana, malzemeden eylem planlar›na haz›rl›kl› olmak, oluflum ihtimali ve say›s›n› azaltmakt›r. Bu da ancak sa¤l›kl› yap›lanman›n yan›nda profesyonel ve deneyimli ekiple sa¤lanacakt›r.
Kaynaklar 1. Coflkun, C., “Temel Do¤algaz E¤itimi Notlar›”, 1998, ‹stanbul 2. Coflkun, C., “SCADA Sistemi ve ‹GDAfi uygulamas› “ Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Ün. Fen Bil. Ens., 2000 Sakarya 3. Coflkun, C., “Do¤algaz Da¤›t›m Hatt› Dizayn Esaslar›”, 2002, ‹stanbul 4. “fiebeke Aktiviteleri”, ‹GDAfi Yay›nlar›, 1999, ‹stanbul 5. Muhlbauer,W.K., “Pipeline Risk-Management Manuel” Gulf Profeesional Publishing, 1999, Houston-USA 6. Mohitpour, M., Golshan, H., Murray, A., Pipeline Design Construction, ASME Pres, 2000
|88|
INGAS 05 - 117
Do¤algaz Da¤›t›m Hatlar› ve ‹flletmecili¤inde Kaynak Kontrolünün Önemi Met. Y. Müh. Zülküf TURHAN Kaynak Kontrol fiefi / Welding Control Chief, ‹GDAfi,
[email protected]
Met. Y. Müh. Ersan ÇEVL‹K Proje Yönetmeni / Project Manager, ‹GDAfi-UGETAM,
[email protected]
Dr. Veysel TÜRKEL Proje Yönetmeni / Project Manager, ‹GDAfi-UGETAM,
[email protected] Özet Do¤algaz da¤›t›m hatlar› ve iflletmecili¤inde boru montaj ifllemleri genellikle kaynakl› ba¤lant›lar ile yap›l›r. Boru hatt› kaynaklar›, iç tesisat ve sanayi kaynaklar›, bölge bas›nç düflürme istasyonu kaynaklar› ve hot-tap fitting kaynaklar› bunlardan baz›lar›d›r. Bu kaynaklar›n kaliteli olmas›n› sa¤layabilmenin yolu, konu ile ilgili uluslararas› standartlar› uygulamaktan geçer. Kaynak kalitesini etkileyen faktörler, do¤algaz iflletmecili¤inde zorunlu olan kalite güvence sistemini oluflturmak için kontrol alt›na al›nmas› gerekir. Kalite kontrol ile hatalar›n tan›nmas› ve giderilmesi, hatadan dolay› meydana gelebilecek hasarlar› ve masraflar› azalt›r. Bu çal›flmada do¤algaz iflletmecili¤inde kaynak tekni¤inin uygulama alanlar›, en çok karfl›lafl›lan hata türleri, hatalar›n oluflma nedenleri ve hatalar›n giderilmemesi durumunda iflletme esnas›nda oluflabilecek tehlikeler ele al›nm›flt›r.
|89|
INGAS 05 - 117
Importance of Weld Control at Natural Gas Distribution Pipelines and Service Abstract
Pipeline assembly operations in natural gas distribution pipelines are usually done with welded joints. These include pipeline weldings, domestic and industrial installation weldings, district and consumer RMS weldings and hot-tap fitting weldings. International standards should be applied to ensure the quality of these weldings. The factors that effect the quality of welding should be controlled to establish a quality assurance system which is obligatory in natural gas operations. The identification and removal of defects through quality control decreases the costs and damages that may occur as a result of defects. This study examines the fields of welding applications in natural gas operations, the most recurrent defect types, reasons that cause these defects and hazards that may arise during operations if defects are not removed.
1. Girifl Do¤algaz uygulamalar›ndaki kaynaklarda uluslararas› standartlar uygulan›r. API 1104 ve ASME 31.8 standartlar› uygulan›r. API 1104’e göre kaynak yöntem testi yap›larak kaynak prosedürü haz›rlan›r.Kaynak prosedüründe kullan›lan malzemeye göre uygun dolgu malzemesi seçimi,kaynak yöntemi, ak›m, voltaj, kutuplama,paso say›s›, ön ›s›tma gibi bilgiler belirtilir. Kayna¤›n geometrisine göre uygun tahribats›z muayene yöntemi seçilerek standarttaki kabul kriterlerine göre de¤erlendirilir. Kayna¤›n uygulama esnas›ndaki ve daha sonraki tahribats›z muayenede denetim eleman›na özel bir görev ve sorumluluk düflmektedir.
2. Do¤algaz ‹flletmecili¤inde Kaynak Uygulamalar› 2.1. Do¤algaz Çelik fiebeke Kaynaklar› Do¤algaz çelik boru hatlar›nda RMS ten sonra bas›nç 10–20 bar aras›na düfler. API 5L standard›nda üretilen boru kullan›l›r. Elektrik ark kayna¤› yöntemi uygulan›r. API 1104’e göre kaynak yöntem testi yap›larak kaynak prosedürü haz›rlan›r. Yine API 1104’e göre kaynakç› testi yap›l›r. Kaynakç› testinde bu standard›n istedi¤i mekanik deneyler ve tahribats›z muayeneler yap›l›r. Borular API 1104’te belirtilen kaynak a¤z› flekline göre montajlan›r. Borunun kendi kaynak dikifline (spiral veya boyuna) dikkat edilmelidir. Boru dikiflleri malzeme et kal›nl›¤›-
|90|
INGAS 05 - 117
n›n en az 10 kat› kadar bir mesafeye kayd›r›lacak flekilde pozisyonland›r›lmaktad›r. A¤›z ayar›n›n bozulmamas› ve tam olarak eksenleflmesi için kelepçe ile sabitlefltirilmektedir.
30°±5°
Kaynak a¤›z› 1.6 mm
Ad›m yüksekli¤i
A¤›z aral›¤› ( a )
fiekil 1. Boru – boru al›n kayna¤› montaj detay›
Kaynaklar s›navlarda baflar›l› olan kaynakç›lar taraf›ndan yap›lmaktad›r. Küçük çapl› borular tek kaynakç› taraf›ndan yap›lmakta büyük çaplar iki kaynakç› taraf›ndan gerilme ve genleflmelerin önlenmesine uygun pozisyonda yap›lmaktad›r. Genellikle selülozik elektrotlar kullan›l›r. Selülozik elektrodun yukar›dan afla¤› (PG) kaynak yap›labilme özelli¤i vard›r ve kaynak yapma süresi k›sald›¤› için tercih edilir. Ayr›ca di¤er elektrotlara göre nüfuziyet derinli¤i fazlad›r. Kök paso (-) kutupta afla¤›dan yukar› (PF) (di¤er pasolarda s›cak, dolgu, kapak paso) ise (+) kutupta yukar›dan afla¤› pozisyonda kaynak yap›l›r. Kaynak ve Montaj, kaynak uzman› veya kaynak teknisyeni gözetiminde yap›lmas› gereklidir [7].
Kapak bindirmesi
2mm
Kapak
Kapak Yüksekli¤i 1,6 mm Dolgu S›cak Paso Kök Paso
Kök Sarkmas› 3mm
fiekil 2. Tamamlanm›fl Kaynak Kesiti
Kaynaklar tamamland›ktan sonra %100 oran›nda radyografik filmi çekilir ve kaynaklar en az Radyografik muayene Seviye II sertifikas›na sahip bir kifli taraf›ndan API 1104 kabul–ret kriterlerine göre de¤erlendirilir. 2.2. ‹ç Tesisat Sanayi ve Bas›nç Düflürme ‹stasyonlar› Kaynaklar› Endüstriyel tesislerde yap›lacak do¤algaz tesisatlar›nda ve bas›nç düflürme istasyonlar›nda örtülü elektrotla elektrik ark kayna¤›, gaz alt› ( MAG ), T‹G kayna¤› kullan›lmaktad›r. Elektrot olarak selülozik ve bazik elektrotlar kullan›lmaktad›r. Bazik elektrotlar kurutularak kullan›lmas›na dikkat edilir (350°C - 400°C). Rutil elektrot düflük nüfuziyetten dola-
|91|
INGAS 05 - 117
450
2,5
Kaynak ifllemleri, ancak sertifikal› (LOYD, TÜV lisansl› firma veya Teknik Üniversitelerden al›nm›fl) kaynakç›lar taraf›ndan yap›labilir. Sertifika s›navlar› TS 6868-1’ e veya EN287-1’ e uygun olmal›d›r. Boru et kal›nl›¤› 3 ile 4 mm aras›nda ise ifllem 3 pasoda yap›l›r; Kök, S›cak, Kapak. Malzeme et kal›nl›¤› 4 mm’yi geçen borularda kaynak ifllemi en az; Kök, S›cak, Dolgu, Kapak olarak 4 paso halinde yap›lmal›d›r.
45 0
y› kullan›lmamaktad›r. Elektrik ark kayna¤›nda API 1104’e göre kaynak a¤z› haz›rlan›r. TIG kayna¤›nda ise kaynak a¤z› aral›¤› daha genifl b›rak›l›r.
1,5
1- Kaynak minimum 2 pasoda yap›lmal›d›r. 2- Ölçüler mm’dir
fiekil 3. Kurta¤z› kaynak detay›
‹ç tesisat sanayi ve bas›nç düflürme istasyonlar›nda kurt a¤z› olarak tabir edilen bir montaj flekli vard›r. Bunu k›saca özetlemek gerekirse; Kurta¤z› kayna¤› büyük çapta borudan küçük çapta branflman al›nd›¤›nda standart “TEE” mevcut olmad›¤› flartlarda manometre ba¤lant›lar›nda v.b. flartlarda gerçeklefltirilir. Kurta¤z› yap›lacak malzemenin iç çap›na eflit derecede matkap ucu ile branflman al›nacak bölge delinir. Afla¤›da detay› verilen flekilde montaj gerçeklefltirilir. Kaynak ifllemi tamamland›ktan sonra kaynaklar›n radyografik filmi çekilir ve Level II belgeli bir uzman taraf›ndan Kaynak izometrisine göre de¤erlendirilir. 2.3. Hot-tap Fitting Kaynaklar› Gaz ak›fl›n› durdurmadan, deplase veya branflman hat al›nmas› gerekti¤inde, fittingleri borular›n üzerine kaynaklama zorunlulu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Oldukça riskli olan bu ifllemin konusunda tecrübeli personel taraf›ndan yap›lmas› gerekmektedir. Fittinglerin kaynaklanmas› için API 1104 ve API 1107’e ve üretici firman›n tavsiyesine uygun olarak boru cinsi, boru bölgesi, boru çevresi ve üzerindeki nem ile s›cakl›¤›, boru hatt› bas›nc› ve debisi gibi faktörleri göz önünde bulundurarak, kaynak prosedürleri haz›rlan›r. Malzemenin mekanik ve kimyasal özelliklerine uygun olarak elektrot seçimi ve kaynakç› testleri yap›l›r. Bütün bunlardan olumlu sonuç al›nd›¤›nda kaynak alan› çevresinde güvenli bir çal›flma alan› sa¤lanarak kaynak yap›lmas›na müsaade edilir [6]. 2.3.1. Fittinglerin Kaynak Detaylar› Fittingler kullan›m amaçlar›na göre varil, semer, küresel ve nipple tip olmak üzere dört çeflittir. C – detay›: fitting boyuna iki parçan›n birlefltirme yan kaynaklar› A – detay›: fitting - gazl› boru çevre kaynaklar›
|92|
INGAS 05 - 117
2.3.2. Kaynaklar›n Yap›l›fl› Fitting kayna¤› yap›lacak bölgenin izolasyonu soyulduktan sonra metalik parlakl›¤› elde edilene kadar f›rçalan›r. Fittingin montaj›ndan önce kaynak yap›lacak bölgenin, korozyondan ve afl›nmadan dolay› oluflabilecek et kal›nl›¤› düflmesini tespit etmek ve üretimden kaynaklanan laminasyon hatalar›n› belirlemek amac›yla çift kristalli prob kullan›larak ultrasonik kontrol yap›l›r. Büyük çaplarda düflük hidrojen içeren bazik elektrotlar ( AWS –E-XX18 ) ve selülozik elektrotlar ( AWS –E-XX10) olmak üzere hot - tap kaynaklar›nda iki tip kaynak elektrot kullan›lmaktad›r. Bazik elektrotlar orijinal kutular› içinde muhafaza edilmeli ve kullan›lmadan önce nemden ar›nd›rmak için ›s›tma f›r›nlar›nda bekletilmelidir. Bu elektrotlar sayesinde kaynak çatlaklar› ve hidrojen k›r›lganl›klar› önlenmektedir. 36”X20” Fitting
B A
C
Plaka
1000 m
fiekil 4. Karpuz Tipi
fiekil 5. Semer Tipi Fitting
12” e kadar olan borular›n et kal›nl›klar›n›n düflük olmas› ve kaynak esnas›nda delinme riski olmas› nedeniyle ark› daha yumuflak ve nüfuziyeti daha düflük olan rutil karakterli elektrotlar tercih edilmektedir. [6]
fiekil 6. Boylamas›na Kaynak
fiekil 7. Çevre Kayna¤›
Boylamas›na Kaynaklar (C detay›): Büyük çapl› fittingler de kaynak öncesi çevre flartlar›na bakmaks›z›n kaynak bölgesi 150°C’ye kadar ›s›tma yap›lmal›d›r. Kaynakç›lar kök pasoyu atarken gazl› boruya temas etmemeye özen göstermelidirler. Yan kaynaklarda C pozisyonunda selülozik elektrodlar kullan›labilir.
|93|
INGAS 05 - 117
Çevre kaynaklar›, daha kritik kaynaklar olup fittingi boru hatt›na ba¤layan kaynaklard›r. Gaz ak›fl› s›ras›nda oluflan so¤utma etkisiyle kaynakta çatlama, fazla ›s› girdisiyle veya kaynakç›n›n elektrodu iyi kontrol edememesi sonucu boruda delinme vb. tehlikeli durumlar söz konusudur. Bu durumlara meydan vermemek için bütün önlemler al›nmal›d›r. Çevre kayna¤› boru çap› 12” ve yukar›s› durumlarda karfl›l›kl› olarak 2 kaynakç› ile yap›lmal›d›r. Kaynak ifllemi durmadan devam etmelidir.
fiekil 8. Ultrasonik ve Malzeme Parametreleri [5]
Yan ve Çevre Kaynaklar›n›n Kontrolü: Problar›n temas edece¤i kontrol yüzeyleri prob hareketine engel oluflturmayacak flekilde kontrol edilecek kaynakl› bölgeden 15-20 cm’lik k›s›mdaki boyalar›n ve çapaklar›n temizlenmesi gerekir. ASME Bölüm 5’te belirtilen normlara uygun kalibrasyon blok haz›rlanarak D.A.C e¤risi çizilir. Yan kaynaklar 45° ve 60°’lik problarla, çevre kaynaklar› ise 45° ve 70°’lik problarla %10 bindirme tekni¤iyle taranarak incelenir. 4” ve 6” borular›n kayna¤›nda ise mikro problar kullan›lmaktad›r. Ultrasonik Muayene Level II sertifikal› uzmanlar taraf›ndan yap›laml›d›r [6].
3. En S›k Rastlan›lan Kaynak Hatalar› 3.1. Yetersiz Nüfuziyet Bu hata erimenin bütün malzeme kal›nl›¤› boyunca olmamas› neticesinde meydana gelir. Yetersiz kök nüfuziyeti kaynak a¤z› yüzeylerinin her ikisinin de erimemesi sonucu oluflur. Yetersiz nüfuziyete sebep olan baz› faktörler afla¤›da verilmifltir.
fiekil 9. Yetersiz Nüfuziyetin makro ve radyografik görüntüsü[2]
|94|
INGAS 05 - 117
a) Uygun olmayan kaynak a¤z› haz›rl›¤›: A¤›z aç›s› çok küçük, Kök aral›¤› çok küçük, Kök yüzü yüksekli¤i çok büyük, Kenar kaymas› çok büyük, b) Düflük Ark gücü, Gerilim çok düflük, Ak›m fliddeti çok küçük, kaynak h›z› çok büyük, Kaynak h›z› çok büyük, Ark›n boyu çok büyük, c) Ark›n önünde akan kaynak banyosu nedeniyle birleflme hatas›, d) K›s›tl› yaklafl›labilirlik sonucu birleflme hatas›, e) Elle ark kayna¤›nda kullan›lan elektrot çap›n›n çok büyük olmas›. 3.2. Yan Cidarda ve Pasolar Aras›nda Kaynamama Kaynak metali ile esas metal veya üst üste y›¤›lan kaynak metaline ait pasolar aras›nda birleflmeyen k›s›mlar›n bulunmas› sonucunda bu hata ortaya ç›kar. Birleflme azl›¤›na genellikle cüruf, oksit kav veya di¤er demir olmayan yabanc› maddelerin varl›¤› neden olur. Bu maddeler esas metal veya ek kaynak metalinin tamamen ergimesine engel oldu¤undan yetersiz bir birleflme ortaya ç›kar.
fiekil 10. Yan cidara kaynamaman›n makro ve radyografik görüntüsü [2]
Bu hatan›n oluflmas›n›n kaynak an›nda önlenebilmesi için uygun ak›m fliddeti ve k›sa ark boyu ile çal›flmak çok önemlidir. Çok düflük ak›m fliddeti yetersiz bir birleflme oluflturmakta; buna karfl›n çok yüksek ak›m fliddeti de elektrotun çabuk ergimesi dolayas› ile ayn› olaya neden olabilmektedir. 3.3. Porozite/Gözenek Gözenekler kaynak banyosu içerisinde yükselirken kat›laflma cephesi taraf›ndan hapsedilen ve adeta kaynak metalinin içerisinde dondurulan gaz kabarc›klar›d›r. Kaynak banyosu veya ana metal içerisinde atomik düzeyde çözünmüfl olan ve kat›laflma esnas›nda çökelen gazlar. Kaynak dikiflindeki gözeneklerin çeflitli sebepleri olabilir. Önemli olanlar› flunlard›r. Gaz bilefliminin yanl›fl olmas› veya koruyucu gaz ak›fl›nda hatalar, Parçan›n yüzeyinin boya, ya¤ kir ve kaplamalar nedeniyle kirlenmifl olmas›, Segragasyonlar›n kaynaklanmas›, Çok uzun ark afl›r› derecede ›s›nm›fl çok büyük kaynak banyosu, Boflluklardaki gazlar›n genleflmesi, Yanl›fl paso düzeni-Kaynak banyosundan gaz ç›k›fl›n›n engellenmesi Kaynak s›ras›nda yetersiz temizlik parçan›n üzerindeki Oksitlerin yeterince temizlenmemesi, Uygun olmayan koruyucu gaz türü [2].
|95|
INGAS 05 - 117
fiekil 11. Gözenek makro görüntüsü
3.4. Yanma Çenti¤i/ Olu¤u Bu hata kaynaktan sonra esas malzemede ve dikiflin kenar›ndaki oyuk veya çentik biçiminde gözükür. Oluklar dikifl boyunca sürekli veya kesintili olarak devam eder. Bütün ark yöntemlerinde karfl›lafl›lan yanma oluklar›n›n esas nedenleri kaynak parametrelerinin uygun seçilmemesi ve hatal› manipülasyonlard›r. Yanma oluklar› kaynak dikifli kesitini zay›flatt›klar›ndan ve çentik etkisi yapt›klar›ndan özellikle dinamik zorlamalara maruz ba¤lant›larda varl›klar› arzu edilmez. Yanma oluklar›n›n oluflmas›n›n nedenleri flunlard›r;
fiekil 12. Yanma çenti¤inin makro ve radyografik görüntüsü [2]
Ak›m fliddetinin yüksek seçilmesi Kaynakç›n›n afl›r› h›zla çal›flmas›, elektrotun fazla zig zag hareketler yapmas›, Kaynak s›ras›nda elektrotun yanl›fl bir aç›yla tutulmas›, Esas metalin afl›r› derecede pasl› olmas›, Kök yüzü / al›n yüksekli¤inin çok küçük olmas›, Kök aral›¤›n›n çok genifl olmas›, Eksen kaç›kl›¤›n›n fazla olmas›. 3.5. Curuf Kal›nt›lar› Örtülü elektrot kayna¤› ve gazalt› kayna¤›nda iki tür kal›nt› ile karfl›lafl›l›r. Bunlar cüruf ve oksit kal›nt›lar›d›r. Kal›nt›lar gerek kaynak kesitini zay›flatmalar› ve gerekse de çatlak bafllang›c›na neden olduklar›ndan arzu edilmezler. Cüruf kal›nt›lar› kaynak metalinde bulunur ve oluflum biçimine göre de üçe ayr›l›r; Tek S›ral› cüruf kal›nt›lar›, çok s›ral› curuf kal›nt›lar›, di¤er tür cüruf kal›nt›lar›.
fiekil 13. Cüruf makro ve radyografik görüntüsü [2]
|96|
INGAS 05 - 117
Cüruf kal›nt›lar› genellikle örtülü elektrot kaynaklar›nda karfl›lafl›lan bir sorundur. Metalik olmayan ve cüruf olarak adland›r›lan malzemeler metalin kat›laflmas› esnas›nda yüzeye ç›kamamas› sonucu ve pasolar aras›nda temizlenmemesi sonucu kaynak metalinde oluflur [2]. 3.6. Kat›laflma Çatlaklar› Kat›laflma çatla¤› s›cak çatlaman›n bir çeflididir. Kat›laflma çatlaklar› di¤er tip çatlaklardan afla¤›daki karakteristik özellikleriyle kolayca ay›rt edilebilir. Sadece kaynak metali içinde görülür. Genellikle kaynak dikiflinin ortas›nda do¤ru bir çizgi olarak görülür bazen so¤uman›n flekline göre enine çatlak olarak görülebilir. Kaynak dikiflinin bitifl kraterinde dallant›l› bir flekilde olabilir. E¤er çatlaklar aç›ksa ç›plak gözle kolayl›kla görülebilir. Kat›laflman›n son safhas›nda kaynak dikiflinin büzülme gerilmelerine yetersiz bir mukavemet göstermesinden dolay› meydana gelir. fiu faktörler oluflma riskini artt›r›r. Yetersiz kaynak dikifli boyutu veya flekli, yüksek mukavemet alt›nda kaynak yapmak, malzeme özellikleri örne¤in yüksek empirüte veya kat›laflma esnas›nda çok fazla büzülme kaynak içindeki segregasyona neden olan emprüteler de kat›laflma çatla¤›n› h›zland›r›r. Kat›laflma esnas›nda metalin çok büyük bir bölümü kat›laflm›fl durumda ve baz› taneler birbirine ba¤lanm›fl iken erime noktas› düflük olan bu fazlar tane s›n›rlar›nda hala s›v› haldedirler. Bu s›rada büzülme nedeniyle gerilmeler meydana gelir.S›v› fazlar bu gerilimleri tafl›yamazlar ve bunun sonucunda y›rt›lmalar oluflur. Ço¤unlukla düflük erime noktas›na sahip Fosfor, Sülfür, Karbon gibi maddeler segragasyona neden olur.
fiekil 14- Kat›laflma Çatla¤›
3.6.1. Kaynak teknolojisi yönünden kat›laflma çatlaklar›n› önlemek için al›nacak tedbirler • Kaynak a¤z›n› kontrol ederek nüfuziyete sebep olabilecek aç›kl›klardan kaç›nmak, • Kaynak s›ras›n›n gerilimi artt›rmayaca¤›ndan emin olmak, • Kaynak dikiflinde uygunluk derinlik-genifllik oran›n› elde edebilecek kaynak parametresini ve tekni¤ini seçmek,
|97|
INGAS 05 - 117
• Segregasyon miktar›n› ve dikifl gerilimini artt›ran yüksek kaynak h›z› ve yüksek ak›mdan kaç›nmak, • Düflük ›s› girdisiyle (çizgisel pasolar ince elektrotlar) ana malzemenin kritik s›cakl›¤a ç›kan bölgesi daha küçük tutulur. 3.7. Hidrojen Çatlaklar› Hidrojen çatlaklar›na so¤uk çatlak veya sonradan ç›km›fl çatlak da denilebilir. Kristal kafesinden ayr›flan ancak iç yap› dönüflümü nedeniyle malzeme içersinden ç›kamayan hidrojenin iç gerilmeleri artt›rmas› sonucunda oluflur. Düflük alafl›ml› çeliklerde hidrojen çatla¤›n›n oluflma ihtimali kaynak metalinde HAZ bölgesinden daha fazlad›r. Hidrojen çatla¤›n› oluflturan faktörlerden baz›lar›; Kaynak metali, hidrojenin ana malzeme bileflimi, ana malzeme kal›nl›¤›, kayna¤›n maruz kald›¤› gerilim, ›s› girdisi. 3.7.1. Hidrojen çatla¤›n› önlemek için al›nacak tedbirler. Ön ›s›tma so¤uma oran›n› yavafllat›r ve sertli¤i önler. Is›tma derecesi çeli¤in kal›nl›¤›na ve Karbon eflde¤erine ba¤l› olarak de¤iflir. (örne¤in 200°C) Pasolar aras› ve kaynak sonras› ›s›tma Çatlak genelde ortam s›cakl›¤›ndan düflük s›cakl›klarda meydana gelir. Karbon eflde¤eri yüksek çeliklerde veya gerilime maruz kalan çeliklerde 250°C-300°C’ye kadar pasolar kaynat›l›rken ›s›tma yap›l›r. Son ›s›tma ise çeli¤in sertleflmesini önlemek için ›s›l ifllemdir. Kaynak metalindeki Hidrojen miktar›n› azaltmak örne¤in düflük hidrojen içeren bazik elektrot kullanmak, elektrotlar› kurutmak, çizgisel paso tekni¤i kullanarak tokluk de¤erlerini artt›rmakt›r.
fiekil 15. Kök haz bölgesinde Hidrojen Çatla¤› [9]
3.8. Konkavite Konkavite, her iki kaynak a¤z› boyunca kök pasonun tam olarak nüfuz eden ve birleflme sa¤layan fakat baz› yerlerde ana malzemeden iç yüzeyinden biraz içeride olan kaynak pasosu olarak tan›mlan›r.
fiekil 16. Konkavite [9]
3.9. (Yak›p delme) Burn Through Kök pasonun fazla tafllanmas›, S›cak pasoda yüksek ak›m de¤erlerinde çal›fl›lmas› esnas›nda kökün d›flar›ya taflmas› sonucu oluflur [1].
|98|
fiekil 17. Burn Through [9]
INGAS 05 - 117
Kaynak dikifllerinde kökte konkaviteye sebep olur. Kökte çentik etkisi yaparak kayna¤›n mukavemetini düflürür. Kök pasonun fazla tafllanmamas› ve uygun ak›m de¤erlerinde çal›fl›lmas› sa¤lanarak bu hata önlenmifl olur. 3.10. Tungsten Kal›nt›s› TIG kayna¤› yönteminde tungsten elektrotun kaynak metaline de¤mesi sonucu kaynak metalinde tungsten parças›n›n kalmas› sonucu oluflur. Kaynak metalinde korozyona ve çentik etkisine neden olabilir. 3.11. Kök Sarkmas› Kök Pasoda kaynak metalinin daha fazla y›¤›lmas› sunucu genellikle 3mm üstünde sarmas› sonucu oluflur.
4. Kaynak Hatalar›n›n Oluflturabilece¤i zararlar
fiekil 18-Yorulma mukavemeti-çevrim say›s› e¤risi
Eksen Kaç›kl›¤› (Hi-low): Eksen kaç›kl›¤› hatas› içeren bir numuneye Yorulma dayan›m› testi yap›ld›¤›nda yorulma ömrünü ciddi bir flekilde düflürdü¤ü tesbit edilmifltir. Eksen kaç›kl›¤›ndan dolay› yetersiz nüfuziyet ve ergime olur. Bunlar›nda mekanik,termal yorulma veya gerilmeli korozyon çatlamas›na neden olaca¤› kabul edilir [1].
fiekil 19-Çekme mukavemeti –Hata Derinli¤i grafi¤i
Yetersiz Nüfuziyet: Yetersiz Nüfuziyet içeren bir numune çekme testine tabi tutuldu¤unda hatan›n derinli¤ine ba¤l› olarak çekme mukavemetinin düfltü¤ü görülmektedir. Yorulma dayan›m›nda ise % 40 yetersiz nüfuziyet % 64 oran›nda yorulma dayan›m›n› azalt›r. Merkezinde yetersiz nüfuziyet hatas› olan ve normal yorulma ömrü 150.000 çevrim olan bir numune yorulma testinde 41.600 çevrimde k›r›lm›flt›r.
fiekil 20-Boru dikiflinde yetersiz nüfuziyetin neden oldu¤u hasar [9]
|99|
INGAS 05 - 117
Yetersiz nüfuziyet boru hatlar›nda hasara neden olan en kritik hatalardand›r. Mekanik, termal yorulma ve gerilmeli korozyon hasar›na neden olur [1]. Gözenek: Al›n kayna¤›na yap›lan statik çekme, e¤me ve darbe testleri kesit alan›n› %5 düflüren gözeneklerin mukavemet, süneklik ve tokluk de¤erlerini fazla etkilemedi¤ini ortaya ç›karm›flt›r. Köfle kaynaklar›nda etkisi daha fazlad›r, bunlarda çekme mukavemetini %30 - %60 oran›nda azalt›r. Standart limitlerin üzerindeki gözenek toplulu¤u iflletme esnas›nda hasarlara neden olabilir [1]. Konkavite: Ciddi bir konkavite kök pasoda çatla¤a yol açar.%10-20 aras›nda yorulma ömrünü azalt›r.servis koflullar›na ,malzeme ve ba¤lant› boyutlar›na göre tolere edilebilir.Buna ra¤men hasara neden olan bir çok uygulama vard›r [1]. Cüruf Kal›nt›s›: Yorulma mukavemetini %12 düflürür gözenekle ayn› etkisi vard›r. Et kal›nl›¤›na göre mukavemeti yeterince düflürecek kadar yeterli büyüklükteyse hasara neden olur [1]. Yanma Çenti¤i: %10–30 oranlar›nda yorulma mukavemetini düflürür. Sersvis koflullar›nda keskin bir çentik gibi hareket eder çatlak ve hasara neden olur. Et kal›nl›¤›n›n %5 derinli¤ine kadar izin verilir [1].
FATIGUE STRENGTH fmax PS1 AT 2X106(fmin/fmax 0)
Kapak Yüksekli¤i: Kayna¤›n di¤er önem arz eden bir yeri de kapak pasonun yüksekli¤idir. Yükseklik aç›s› yorulma dayan›m›n› etkileyen öncelikli parametredir. Kapak pasonun köflesindeki gerilim konsantrasyonuyla alakal›d›r. Yüksekli¤in aç›s› düfltükçe yorulma mukavemeti düfler. Çatlama riski artar [1]. 40.000 36.000
FRACTURE
32.000 28.000 24.000 20.000 16.000 12.000 8.000 4.000 100
120
140
160
180
REINFORGEMENT ANGLE 0
fiekil 21-Yorulma Mukavemeti –Kapak paso aç›s› diyagram›[1]
|100|
INGAS 05 - 117
5. Kaynak Kalitesinin Denetimi ve Kaynak Hasarlar›n›n Etkisi Kalitenin denetlenmesi veya kontrolü amac›yla yap›lan her çal›flman›n bir referansa, standarda veya koda ba¤l› kalma zorunlulu¤u vard›r. Denetimin en iyi tan›m› kalite sisteminin veya bölümlerinin verimsizliklerinin sistematik ve ba¤›ms›z bir flekilde belirlenmesidir. Kaynak kalitesinin gerçeklefltirilmesinde denetimlerin baflar›s›, büyük ölçüde konuyla ilgili tüm bölümler aras›ndaki ortak çal›flmaya ba¤l›d›r [2].
Tablo 1. IIW’ nin IX çal›flmas›nda yüksek bas›nçl› kaplarda kalite kontrol ve denetim aktiviteleri Planlar›n ve hesaplar›n belirlinmesi Al›nan malzemelerin kontrolü Kullan›lan Malzemelerin kontrolü Kaynak prosedürlerinin s›n›fland›r›lmas› ve kontrolü Kayna¤› gerçeklefltirilen personelin kontrolü Kaynak öncesi haz›rl›klar›n kontrolü Kaynak esnas›nda kontrol Kaynaktan sonraki kontrol Is›l ifllemlerin kontrolü Son testler
Kaynak Tekni¤i Personeli: Her iflletme, uzman personel (kaynak denetim ve kaynak personeli) bulundurmal›d›r. ‹flletmeye ait kaynak denetim personeli e¤itimi ve deneyimi belgelenebilir bir uzman flah›st›r. Kaynak Denetim Personeli: ‹malata ve uygulanan kurallara ba¤l› düzenlemelere göre kaynak denetim personeli afla¤›daki gibi s›n›fland›r›l›r: • Kaynak Mühendisi, • Kaynak Teknikeri, • Kaynak Uzman›, • Di¤er kaynak denetim personeli ( ustabafl›, usta, iflletme mühendisi). ‹flletme Donan›m›: ‹flletmeler kaynak ifllerinin usulüne uygun ve tekrarlanabilir sonuçlar al›narak yap›labilece¤i donan›ma sahip olmal›d›r [2]. 5.1. Kalite Güvenilirli¤inde Sorumluluk Da¤›l›m› Kalite güvenilirli¤inin temelini oluflturan kalitenin en iyi kontrolü ürün veya üretime yak›n olan kifliler taraf›ndan yap›l›r. Böylelikle kötü tasar›m ve üretimden kaynaklanacak hatalar›n sorumlulu¤u da tasar›m› yapan ve üretene yüklenmifltir. Buna göre kalitenin elde edilmesinde ve güvenirlili¤inde birinci planda sat›n alan veya yapt›ran kiflilerin, yöneticilerin, tasar›m› yapan kiflilerin, kaynakç› personel ve kontrol grubunun sorumluluklar› vard›r.
|101|
INGAS 05 - 117
5.1.1. Yöneticilerin Sorumlulu¤u Mühendislikte oluflan hatalar›n ve yanl›fll›klar›n ana kayna¤›n›n insan olmay›p, genellikle kötü yönetimden olabilece¤i kabul edilmektedir. Yöneticilerin ana fonksiyonu oluflan hatalar›n nedenlerini aramak, çözümü ve tekrarlanmamas› için belirli personeli görevlendirmek olmal›d›r. Bir çok say›da kalite güvenirli¤i yöneticisinin ortak kararlar› do¤rultusunda s›n›fland›r›lan hatalar›n temelini oluflturan durumlar› flunlard›r [2]. a) Plan Eksikli¤i, b) Kapasitenin üstünde çal›flmak, c) Üretimin kalite üzerinde etkin olmamas›, d) Kalite ile ilgili personel aras›ndaki düzensizlik, e) Proses kullan›m› esnas›nda ara muayenelerin yetersizli¤i, f) Kötü donan›mlar, g) Spesifikasyonlar›n iyi haz›rlanmamas› ve anlafl›lamamas›, h) Kalite güvenirli¤i için gerekli olan kriterlerin eksikli¤i, i) Kalite maliyetinin yüksek olaca¤›na inanmak.
5.2. Kaynak Hatalar›n›n Boru Hatt› Kazalar›ndaki Yeri
Ülkemizde Do¤algaz sektörü yeni oldu¤u için henüz kazalarla ilgili istatistiki veriler bulunmamaktad›r. Bu yüzden kazalar›n can ve mal kayb›n›n boyutunu göstermek için Do¤algazda eski olan Amerika’dan baz› veriler al›nm›flt›r. 1998 y›l› itibariyle Amerika’da 59 Tablo 2. Do¤algaz Boru Hatlar›nda 1/1/2002-12/31/2003 tarihleri aras›nda Meydana Gelen Kazalar ve nedenleri (ABD) [4] Kaza Say›lar›
Toplam Kazalar
Hasar Hasar Maliyeti Toplam Oran›
Kaz›
40
14,7
$ 8,987,722
Do¤al Göçler
13
4,8
12
Ölüm
Yaralanma
12,0
0
0
$ 2,646,447
3,5
0
0
4,4
$ 2,062,535
2,8
0
0
45
16,5
$ 30,681,741
41,0
0
0
Ekipman Hatas›
42
15,4
$ 2,761,068
3.7
0
0
Korozyon
69
25,4
$ 17,775,629
23,8
0
0
‹fllemler
14
5,1
$ 817,208
1,1
0
4
Di¤er
37
13,6
$9,059,891
12,1
1
1
1
5
Kaza Nedeni
Di¤er D›fl Etkenler Malzeme veya Kaynak Hatas›
Toplam
|102|
272
$ 74,792,161
INGAS 05 - 117
fiekil 22. Boru Hasar›
fiekil 23. Sünek K›r›lma
Milyon ev ve ‹flyeri gaz kullanmaktad›r. 1,2 milyon milden fazla boru hatt› yap›lm›flt›r. 232 tane kaza olmufl ve bunlarda 17 tanesi ölümle sonuçlanm›flt›r. Fakat kanunen 50.000 $’›n üzerindeki hasarlar rapor edilmektedir (Amerikan Gaz Birli¤i) [8]. Yine Bir baflka kayna¤a göre ise son 10 y›lda 226 ölümle sonuçlanan 700 Milyon dolar hasar bedeli olan 2241 boru hatt› kazas› meydana gelmifltir [3].
6. Sonuçlar Ülkemizde do¤algaz sektöründe kaynak uygulamalar›yla ilgili ileride oluflabilecek problemlerin önlenmesi için afla¤›dakilerin yap›lmas› gerekmektedir. Kaynak Yöntem Testi (WPQR) yap›larak Kaynak Prosedürü Haz›rlanmal› (WPS) ve kaynaklar bunlara uygun yap›lmal›d›r. E¤itimli ve Sertifikal› Kaynakç› Say›s› artt›r›lmal› böylece kaynakç› maliyetleri de azalacakt›r. Do¤algaz da¤›t›m firmalar› ve Müflavir firmalar› tecrübeli Kaynak Mühendisi ve Sertifikal› Kontrol Mühendisleri, teknikerleri çal›flt›rmal›, yeni mezun mühendisler sertifikay› ald›ktan ve tecrübeli bir uzman›n yan›nda deneyim kazand›ktan sonra sorumluluk sahibi olmal›d›r. Kalitesi belgeli malzeme, ekipman ve eleman kullan›lmal›. Müflavir Firmalar ve Do¤algaz ‹flletmeleri EPDK taraf›ndan denetlenerek denetim mekanizmas› oluflturulmal›d›r. Böylece farkl› uygulamalar da ortadan kalkacakt›r. Tahribats›z Muayene Yöntemleri standartlara uygun flekilde yap›lmal› ve arflivlenmelidir. Kontrolsüz Kaynak Yap›lmas›na müsaade edilmemelidir (kayna¤›n hangi koflullarda yap›ld›¤›, hangi elektrotlar›n kullan›ld›¤›, kaynak dikifllerinin çak›fl›p çak›flmad›¤›, ön ›s›tma gibi koflullar yerinde kontrol edilmelidir). Kalitenin maliyeti artt›raca¤› düflüncesinden vazgeçilmelidir.
Kaynaklar 1. Thielsch, H., 1977, “Defects and Failures in Pressure Vessels and Piping”, Malabar, Florida 2. Turhan, Z., “Kaynakl› Konstruksiyonlarda Kalite Güvence Sisteminin ve Tahribats›z Muayenenin Etkisi ‹.T.Ü ‹stanbul 2001 3. http://www.branchlawfirm.com/pipeline.asp 4. http://www.corrosion-doctors.org/Pipeline/Pipeline-failures.htm
|103|
INGAS 05 - 117
5. Dijkstra, F. H., Pörtgen, N., “Ultrasonic ‹nspection of Pipeline Split-Tee” Netherland 6. Turhan Z., Elhan S., HACIO⁄LU R, “‹GDAfi Canl› Boru Hatlar›nda Hot-tap Fitting Kaynaklar›”Kaynak Teknolojisi III.Ulusal Kongresi ‹stanbul 2001 7. HACIO⁄LU R, “‹gdafl Do¤algaz Çelik Boru Hatlar›” ‹stanbul 2004 8. “What Causes Pipeline Accidents” American Gas Association 2000 9. AGGENT C,PROSSER K, “Macaw’s Pipeline Defects”
30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslaras› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu 1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training
OTURUM II / SESSION II UYGULAMALI DO⁄ALGAZ E⁄‹T‹MLER‹ APPLIED NATURAL GAS TRAINING
Baflkan/Session Chair
Prof. Ümit Do¤ay ARINÇ
Murahhas Üye, (UGETAM) / Executive Board Member ‹GDAfi
INGAS 05 - 121
Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itimi Mevlüt KARA
Genel Müdür Yard. / Assistant General Manager, Çorum Gaz,
[email protected]
Özet Do¤algaz, Türkiye’nin son 15–20 y›l›na damgas›n› vuran bir enerji kayna¤› alternatifi olmufltur. Ülkemizde do¤algaz sadece bu yönüyle tart›fl›lmam›fl ayn› zamanda bu sektörün en üst noktas›nda bulunan bürokratik makamlarda da sars›nt›lara neden olmufltur. Bafllang›çta çok da fazla önemsenmeyen hatta lüks olarak kabul edilen bu kaynak, günümüzde; vazgeçilmezler aras›ndaki yerini alm›flt›r. Öyle ki; do¤algaz›n bulundu¤u illerdeki emlak fiyatlar› bile do¤algaz›n varl›¤› ya da yoklu¤una göre de¤iflmektedir. Kullan›m h›z› ola¤anüstü bir ivme ile artan bu kaynakla ilgili iflletmecilik anlay›fl›n›n da bu h›za paralel olarak geliflmesi gereklidir. Bu anlay›fl›n geliflmesi EPDK’dan lisans›n al›n›p yat›r›m için ilk kazman›n vuruldu¤u an bafllayan bir süreç olmal› ve flirket ayakta kald›¤› sürece devam ettirilmelidir. Yani; projelendirme, malzeme tedariki, yat›r›m, devreye alma, flebeke faaliyetleri ve ilgili di¤er aktiviteler, bir zincir olarak de¤erlendirebilece¤imiz iflletmecili¤in birer halkas› olarak görülmeli ve flu husus hat›rdan ç›kar›lmamal›d›r: Bir zincir en zay›f halkas› kadar güçlüdür. Bu nedenle do¤algaz flirketi yöneticileri; projelendirme aflamas›ndan itibaren gaz›n son kullan›c›ya ulaflt›r›lmas›na kadar olan bütün faaliyetleri, ulusal ve uluslar aras› normlara göre icra etmek durumundad›rlar. Bunu sa¤laman›n kesin ve tek yolu da e¤itimli personele sahip olmaktan geçer. Ayr›ca kullan›lan malzeme ve ekipmanlar›n kalitesi de güvenli bir altyap› oluflturman›n en önemli flartlar›ndand›r. Bu flartlar›n sa¤lanmas› öyle san›ld›¤› gibi zor ve pahal› de¤ildir, flirketlerimiz ve sektörümüz için art› de¤erlerdir. Gelece¤imiz için de¤erli miras haz›rlamak ya da mirasyedi olarak an›lmak, bu flartlar› ne ölçüde yerine getirece¤imize ba¤l›d›r.
|109|
INGAS 05 - 121
Natural Gas Operating and Technical Education Abstract
Natural gas has been an important energy source for the last 15–20 years in Turkey. It has been discussed a lot not only as an energy source but also it stirred some arguments at high bureaucratic levels. As a new energy source, natural gas was not considered important at first, in fact, it was seen as more of a luxury. But through time, it has become indispensable. The use of natural gas increased rapidly which makes a better understanding of natural gas utility management necessary. The process of natural gas utility management should start with getting a license from the Energy Market Regulatory Authority and it should be remembered that the natural gas chain is as strong as its weakest link.Therefore, the executives of gas companies should make sure that an investment program, from its beginning to the end-user, should be in accordance with international standards and should be based on high quality and a good understanding of safety. One important requirement to be met to achieve this is an experienced and welltrained staff. And along with this, the quality of materials and equipments used are essential to constructing a reliable infrastructure. When we have all of these put in order, we will have good legacy to leave behind. Otherwise we will be nothing but squanderers.
1. Girifl Do¤algaz, ülkemizde oldukça yeni say›labilecek bir geçmifle sahiptir. Buna ra¤men, ilk önce lokal baz› tesislerde kullan›lan do¤algaz bu gün milyarlarca metreküplük (~22 milyar m3) bir kullan›m hacmine ulaflm›flt›r. Önümüzdeki birkaç y›l içinde bu hacmin de en az ikiye katlanaca¤› öngörülmektedir. Do¤algaz›n ülkemizdeki yenili¤ine paralel olarak gaz da¤›t›m flirketlerinin, e¤itimli ve teknik yetene¤e sahip personel yetifltirme zorunlulu¤u vard›r. Ancak sadece tecrübeli ve e¤itimli personele sahip olmak güvenli¤in sa¤lanmas› için yeterli de¤ildir. Gaz flirketlerine d›fl hizmet veren kurum elemanlar›n›n, dönüflüm ifli yapacak olanlar›n (özellikle tesisatç› ustalar›n) ve hatta gaz flirketi müflterilerinin de bu hususta dikkate al›nmas› önem tafl›maktad›r. Yak›n bir gelecekte Türkiye’nin altm›fltan fazla iline, 21. yüzy›l›n enerjisi olarak tan›mlanan mucize enerji do¤algaz ulaflm›fl olacakt›r.
|110|
INGAS 05 - 121
Yak›n gelecekte Türkiye’deki altm›fltan fazla flehir merkezine, 21. yüzy›l›n enerji kayna¤› olarak nitelenen do¤algaz ulaflm›fl olacakt›r. Bu h›zl› büyümedeki en önemli etken do¤algaz›n; ekonomik, çevre dostu, kaliteli ve bu özellikleriyle alternatifi olmayan bir yak›t olmas›ndand›r. Özellikle hava kirlili¤inin tehlikeli boyutlara ulaflt›¤› illerde bu alternatifsizlik çok daha belirgindir. Do¤algaz›n son kullan›c›ya ulaflmas›ndan önce; muhtemel risklerin en aza indirilmesi, kalitenin art›r›lmas› ve faaliyetlerin iyilefltirilmesi bir do¤algaz flirketinin baflta gelen amaçlar›ndan olan müflteri kazan›m h›z› ile ilgili sürecin k›salmas›n› sa¤layacakt›r. Do¤algaz sektöründeki bu h›zl› büyümenin, iflleyifli aksatmayacak nitelikte personel ihtiyac› da do¤uraca¤› aflikârd›r. Bu ihtiyac›n 15.000’ den fazla olaca¤› hesap edilmifltir. Yüksek güvenlik anlay›fl› isteyen ve en yeni teknolojilerin kullan›ld›¤› sektörde bu niteliklere sahip personel bulundurulmas› bir zorunluluktur. Do¤algaz iflletmecili¤i en genel tan›m›yla, gaz flirketinin müflteriye söz verdi¤i debi ve bas›nçtaki do¤algaz›; kesintisiz ve emniyetli bir flekilde sunmas› için yapmas› gerekli faaliyetlerin tümüdür. Ancak iflletmecilik; yat›r›m› tamamlay›p uygun debi ve bas›nçta regülatör montaj›yla bitmemektedir. Belki de en önemli safhas› bafllamaktad›r. K›saca bu flekilde tan›mlad›¤›m›z iflletmecilik faaliyetlerinin sadece flebeke ile ilgili k›sm› da yaklafl›k 150 ana bafll›ktan oluflmaktad›r. Bu bafll›klardan sadece biri olan “‹hbar De¤erlendirme” ifllemleri de bir o kadar alt bafll›¤a ayr›lmaktad›r. Yani bir gaz flirketinin acil servisine, genel ifadelerle gelen bir ihbar›n sonucu, yaklafl›k 150 ihtimallidir. Bu ihtimaller içersinde yang›n, flebeke hasar›, gaz kaça¤› ve –özellikle k›fl mevsiminde- zehirlenme gibi do¤rudan vatandafl›n can ve mal emniyetini ilgilendiren ihbarlar önemli bir yer tutmaktad›r. Bunlar›n kayna¤›nda da yat›r›m malzemelerinin seçim kriterlerinden tutun da iç tesisatta uygulanan iflçili¤e kadar olan sebepler yer almaktad›r. Buradan ç›karaca¤›m›z sonuç fludur: Do¤algaz iflletmecili¤i; ihale süreciyle bafllay›p, yat›r›m sürecini de içine alan ve flirket yaflad›¤› sürece devam eden bir faaliyettir. Do¤algaz›n yeni girdi¤i flehirlerde do¤algaz iflletmecili¤i çok daha önemle üzerinde durulmas› gereken bir husustur. EPDK taraf›ndan flartlar› haz›rlanarak yap›m› ve iflletmesi ihale edilen flehirlerde, bu ifle talip olan flirketler, teklif edecekleri birim fiyat› belirlerken (yat›r›m bedeli yan›nda) iflin belki de en önemli aya¤› olan e¤itimli teknik personel yönünü de hesaba katmal›d›rlar. Personel ya da modern ifadesiyle insan kayna¤›na yap›lacak yat›r›m bir ayr›nt› olarak görülmemelidir. Bilakis bir yat›r›m malzemesi harcamas› gibi, bir iflletme malzemesi harcamas› gibi ana harcama kalemi olarak de¤erlendirilmelidir. Aksi halde ya flirket bütçeleri aç›k verecek ya da bu a盤› engellemek için bu harcamadan vazgeçilecektir. Bu gider kalemini de alt bafll›klara ay›rmak gerekir. Ana bafll›k personelin özlük haklar› ile ilgili olacakt›r. Fakat alt bafll›klar›n en önemlisi de personelin e¤itim harcamalar› ile ilgili olmal›d›r. Personelin görev tarifinde kendisine yüklenen faaliyetleri yerine getirebilmesi, baflka bir deyiflle daha önce tarif edilen iflletmecili¤i gerekti¤i gibi yapabilmesi için teorik ve pratik e¤itim verilmesi flartt›r. Niçin en fazla do¤algaz sektörü e¤itim üzerinde durmaktad›r? Bunun için birkaç sebep say›labilir: 1. Do¤algaz Ülkemiz’e yeni girmifl bir altyap› tesisidir. Baflta ifade edildi¤i gibi Türkiye Do¤algaz sektörü 20’li yafllar›ndad›r. Bu sürenin de önemli bir bölümü emekleme
|111|
INGAS 05 - 121
dönemi olarak yaflanm›flt›r. Bu göz önünde tutuldu¤unda çok daha genç bir sistemle karfl› karfl›ya oldu¤umuzu görürüz. Hâlbuki di¤er altyap›lar›n en genci 60 -70 yafl›nda, hatta 100 – 150 y›ll›k altyap› kurumlar› vard›r. Bundan dolay› bu kurumlar yetiflmifl eleman s›k›nt›s› yaflamayacaklard›r. 2. Do¤algaz d›fl›ndaki di¤er altyap› tesislerinde oluflacak risk önemli oranda maddi kay›pla s›n›rl›d›r. Bir su tesisinde meydan gelecek bir ar›zan›n tehlike riski yoktur, olsa olsa su kayn›ndan söz edilebilir. Bir telekomünikasyon veya elektrik flebekesi hasar› için de benzer sonuçlar söz konusudur. Bu tesislerdeki bir hasar›n en önemli sonucu vatandafllar›n bir süre hizmet alamamas›d›r. Oysa do¤algaz tesisindeki bir hasar, verilen hizmetin aksamas› yan›nda güvenlik problemini de beraberinde tafl›maktad›r. Elbette ki kendi içinde her hasar / ar›za bir risk tafl›r. Ancak bu risklerin en aza indirilmesi için kullan›lacak ekip/donan›m ve yöntem, do¤algaz iflletmecili¤inde di¤er altyap›lara göre çok farkl›, riskli ve maliyetlidir. 3. Di¤er altyap› kurumlar› ulusal boyuttaki kurumlard›r. Bu yüzden eleman temininde güçlük çekmezler. Asl›nda do¤algazda iflletme mant›¤›, yat›r›mla beraber düflünülmelidir. Yat›r›mdaki iflçili¤in ve kullan›lacak malzemenin kalitesi do¤rudan iflletmenin hizmet kalitesine yans›yacakt›r. ‹flin sadece o anki ekonomik boyutunu dikkate alarak; gerek iflçilik kalitesinden gerekse malzeme kalitesinden verilen ödün, daha bafllamadan iflletmenin ömrünün k›salt›lmas› demektir. Bu anlay›fl sadece iflletmenin ömrünün azalmas›na da sebep olmaz, ayn› zamanda gerek flirket çal›flanlar›n›n gerekse müflterilerin can ve mal emniyetinin riske at›lmas› demektir. fiirketlerin kamuoyunda olumlu bir imaj edinmeleri y›llar alabilmektedir. Yaflanacak küçük bir olumsuzluk, uzun y›llar sonunda elde edilen bu olumlu etkiyi saniyeler içinde yok edebilir. Bazen bunun eski haline getirilmesi hiçbir ekonomik de¤erle ve hiçbir zaman mümkün olmayabilir. Bu nedenle yat›r›m dönemlerindeki optimum tarz, flirketin iflletim tesislerinin ömürleri boyunca yaflayabilece¤i muhtemel olumsuzluklar› ortadan kald›racakt›r. Do¤algaz iflletmecili¤inin en önemli k›sm› flüphesiz iflletim tesislerinin devreye al›nmas›ndan sonra bafllayan aflamad›r. Bu aflamaya kadar, -belirlenen bir yönteme göre- flebeke projelendirilmifl, malzeme seçimi yap›lm›fl, yat›r›ma bafllanm›fl ve tamamlanm›flt›r. Deyim yerindeyse bir araç üretilmifl, trafi¤e kapal› alanda ambulans ve itfaiye gibi tüm tedbirler al›narak test sürüflü yap›lm›fl ve ard›ndan sürekli çal›flt›r›lmak üzere iflletmecilere devredilmifltir. Dolay›s›yla bu arac›n kazas›z belas›z hedefine ulaflmas› için her an ayn› yüksek dikkatin gösterilmesi gerekmektedir. Kaza olmamas› için kaptan elbette dikkatli olmak zorundad›r, fakat bu yeterli de¤ildir. Bunun yan›nda arac›n da güvenilir olmas›, garanti belgeleri ve muhtemel ar›zalar›n nas›l giderilece¤ini anlatan kullan›m k›lavuzlar›n›n da olmas› gereklidir. Arac›n güvenli oldu¤undan emin olabilmemiz için ise arac›n markas›n›n, sat›n ald›¤›m›z bayisinin, servisinin hatta yak›t al›nan istasyonun bile önemli oldu¤u inkar edilemez bir gerçektir. Tabi ki yoldaki di¤er araçlar› da hesaba katmal›y›z. Bir do¤algaz flirketini de t›pk› bir araç gibi düflünebiliriz. Ehliyetli elemanlar ve gerekti¤inde baflvuracaklar› prosedür ve talimatlar, kaliteli yat›r›m malzemeleri ve ihtiyaç duyul-
|112|
INGAS 05 - 121
du¤unda servis al›nabilecek noktalar, kaliteli iflçilik, e¤itilmifl iç tesisatç›lar ve hatta bilinçlendirilmifl müflteriler… Bir flirketin belirledi¤i hedeflere istedi¤i flartlarda ulaflabilmesi için gerekli asgari unsurlara afla¤›da k›saca de¤inilmifltir:
2. ‹nsan Kayna¤› ‹yi yetiflmifl / yetifltirilmifl bir personel, bir iflletmenin en de¤erli varl›¤› ve hayatiyetini verimli bir flekilde devam ettirmesi için gerekli en önemli unsurdur. Personel e¤itimine, parçalardan bir bütün oluflturma mant›¤›yla bak›lmamal›d›r. Bilakis durmaks›z›n çal›flan ve belli aral›klarla bak›ma ve yenilenmeye ihtiyaç duyan bir düzenek olarak düflünülmelidir. Dolay›s›yla yeni istihdam edilen bir personele belirlenen belli bafll›ktaki e¤itimleri verip unutmak büyük bir hata olur. Ebetteki bu personel sahaya sürülmeden önce belli e¤itimlerden geçirilecektir. Ancak iflletmenin özelli¤ine göre bu e¤itimler belli aral›klarla tekrarlanmal› ve yeni teknolojiler takip edilerek tüm çal›flanlar bunlardan haberdar edilmelidir. ‹fl bafl› e¤itimleri önemlidir. Ancak iflletmedeki aktivitelerin tümü bir dönem içersinde yaflanmaktad›r. Hatta 2–3 y›lda bir kez yap›lan faaliyetler de bulunmaktad›r. Y›llarca ifa edilmesi gerekmeyen bir ifllemin bir ar›za sonucu yap›lmas› gerekti¤inde e¤itim almam›fl bir personel yetersiz kalacak belki de normal flartlarda çok s›n›rl› etkisi olacak problem büyüyecektir. Bu yüzden; amac›, sadece personelin e¤itimi olan programlar haz›rlanmal›d›r. Bu sayede, “dikkat” in en önemli unsurlardan biri oldu¤u sektörümüzde, personelin bu özelli¤i gelifltirilecek ve harcanan bu zaman›n karfl›l›¤› fazlas›yla al›nacakt›r
3. Prosedür, Talimat ve Formlar Ülkemizdeki kurumlar›n en az önem verdikleri hususlar›n bafl›nda belki de faaliyetleriyle ilgili prosedür haz›rlama ifli gelir. Oysaki kurum olman›n en önemli göstergelerinden biri prosedürlerin varl›¤› ve uygulamas›d›r. Son y›llarda gerek iflletmelerin iflin önemini fark etmeleri ve gerekse rekabet etme gere¤i bu konudaki eksikli¤i önemli ölçüde giderme yolundad›r. Bu eksikli¤in giderilmesiyle kifliye ba¤l›, her personelin kendi do¤rusuna göre yapt›¤› uygulamalar ortadan kalkacak, ayn› ifllemin ayn› yöntemlerle yap›lmas› ve ayn› do¤ru sonucun al›nmas› sa¤lanm›fl olacakt›r. Bu da personelin hata yapma ihtimalini azaltacak ve iflletmenin müflteriler nezdinde ki imaj›na olumlu katk› sa¤layacakt›r.
4. Araç-Gereç ve Ekipmanlar Gerek ulafl›m amac›yla kullan›lan vas›talar gerekse di¤er gereç ve ekipmanlar iflletmenin tamamlay›c› unsurlar›d›rlar. Do¤algaz sektöründe kullan›lan bu tür araçlar di¤er ifl kollar›na göre daha özellikli ve ileri teknoloji ürünü olan araçlard›r. Bu tür araçlara sahip olmak önemlidir ve gereklidir. Ancak sadece bu yetmez, bunlar› verimli bir flekilde kullanacak ve gerçekten bu araçlardan elde etti¤i sonucu do¤ru yorumlayacak personele de sahip olunmas› gerekir.
|113|
INGAS 05 - 121
5. D›fl Müflterilerin Bilinçlendirilmesi 5.1. Taahhüt Firmalar› Bu firmalar› iki gruba ay›rabiliriz: Birincisi yat›r›m döneminde gaz flirketinin denetiminde yat›r›m faaliyetini yürüten firmalard›r. Bu firmalar her ne kadar EPDK’dan lisans alm›fl bir kontrollük teflkilat› denetiminde çal›fl›yor da olsalar baz› hususlar› gözden kaç›rmalar› ihtimal dâhilindedir. Yine hem EPDK lisansl› firman›n hem de müteahhit firman›n do¤algaz altyap›s› konusunda tecrübesiz olmalar› da yat›r›m›n kalitesini olumsuz etkileyecek unsurlardand›r. Ayr›ca her sektörde olabilen art niyetli kimselerin burada da olabilece¤i göz ard› edilmemelidir. Bu nedenle bu firmalar›n do¤algaz konusunda bilinçlendirilmeleri, yap›lacak yanl›fl uygulamalar›n sonuçlar›n›n anlat›lmas› önemlidir. Ancak bu flartlarda sa¤l›kl› bir iflletme altyap›s› tesis edilebilir. ‹kinci grup taahhüt firmalar› da bina içi tesisat yapan firmalard›r. ‹flletmenin en büyük ihbar yükü daire içi ile ilgili tesisat problemlerinden oluflmaktad›r. Taahhütçü firmalar›n teknik flartnameleri eksiksiz uygulamalar› ve denetim konusunda hassas davran›lmas› bu yükü önemli oranda azaltaca¤› gibi olas› tehlikeleri de bertaraf edecektir. Ayr›ca tüm tedbirlere ra¤men gaz flirketlerinin al›nan ihbarlardan elde etti¤i verileri do¤ru bir flekilde analiz edip çözümler üretmesi de güvenlik aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. 5.2. Gaz Yak›c› Cihaz Üretici ve Servisleri Teknolojinin do¤algazla bulufltu¤u en verimli nokta do¤algaz cihazlar›d›r. Bu verimin kullan›c›ya da yans›mas› kaliteli servisle mümkündür. Bu üreticilerin büyük bir k›sm› sektördeki di¤er kurumlarla iflbirli¤i yapmakta ve sektöre olumlu katk›da bulunmaktad›rlar. Burada daha çok sat›fl sonras› servis önemlidir. Cihaz üreticisi firmalar servis yetkisi verdikleri kiflileri de sürekli denetim alt›nda tutmal›d›rlar. 5.3. Müflterilerin Bilinçlendirilmesi Yeni kurulan bir gaz flirketi için en önemli ve bir o kadar da zor olan konular›n bafl›nda belki de bilinçsiz kullan›c› gelmektedir. ‹hbarlar›n önemli bir k›sm› do¤algazla ilgili olmayan ihbarlard›r. Müflterilerin do¤algaz konusunda yeterli bilgiye sahip olmas› elbette zaman alacakt›r. Ancak gaz flirketinin bunun fark›nda olmas› ve buna yönelik program›n›n bulunmas› bu süreyi k›saltacakt›r. K›saca, do¤algaz sektörünün içinde yer alan tüm kifli ve kurumlar›n “MÜfiTER‹ MEMNUN‹YET‹” oluflturman›n art› bir de¤er oldu¤unun bilinciyle hareket etmeleri halinde, yukarda ifade edilen hususlar›n birço¤u kendili¤inden oluflacakt›r. Zaten bunun fark›nda olan baz› firmalar standartlar›n ve yönetmeliklerin istedi¤inin de ötesindeki farkl› hizmetlerini müflterilerine sunmaktad›rlar.
|114|
INGAS 05 - 122
Do¤algaz Sektöründe Sertifikaland›rma ve Belgelendirmenin Önemi Makine Yüksek Mühendisi,
Onur ‹NCEHASAN
‹ç Tesisat Müdürü / Head of Internal Installation Department, ‹GDAfi,
[email protected]
Makine Mühendisi,
Serdar SER‹N
Makine Mühendisi,
Kemal ERTEK
Sertifikaland›rma ve Belgelendirme fiefi / Chief of Certification and Qualification, ‹GDAfi,
[email protected] Belgelendirme Mühendisi / Qualification Engineer, ‹GDAfi,
[email protected]
Özet Her gün de¤iflerek geliflen dünyam›zda, bilim ve teknolojideki ilerlemeler, artan nüfus ve buna paralel giden ihtiyaçlar› sonucunda enerji kaynaklar›ndaki tüketim oran›n artmas› bu kaynaklar›n daha verimli, ekonomik kullan›m zorunlulu¤u getirmifltir. Yüzy›l›m›zda dünyada ›s›nma, so¤utma ve proses maksatl› enerji kaynaklar›n›n kullan›m› noktas›nda çok de¤iflken yak›t türleri kullan›lmaktad›r. Bu alternatif enerji kaynaklar›ndan biri olan do¤algaz di¤er enerji kaynaklar›na oranla daha temiz, verimli, ekonomik ve çevreci bir yak›t olmas› nedeni ile kullan›m› dünyada oldu¤u gibi son y›llarda ülkemizde de yayg›nlaflm›flt›r. Bunun sonucu olarak do¤algaz›n kaynaktan bafllay›p son kullan›c›ya ulafl›ncaya kadar geçirmifl oldu¤u evrelerin ciddi projeler olarak ele al›nmas› gere¤i do¤mufltur. Tabi buda kaliteli ve ileri teknolojiye sahip ürünleri kullanma ve bu alanda çal›flacak olan kalifiye personel ile mümkün olmaktad›r. Konuyla ile ilgili personelin yetifltirilmesi ve sertifikaland›r›lmas›, kullan›lan ürünlerin uluslararas› ve ulusal standartlara sahip olmas› ve bu ürünlerin belgelendirilmesi, bu ifllevi yerine getirecek kurumlar›n oluflmas› bu kriterlerin do¤al sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. ‹GDAfi gaz da¤›t›m flirketi olarak iflin ciddiyetini kendine görev bilerek bünyesinde ülkemizde ilk defa do¤algaz alan›nda kullan›lacak malzeme ve ekipmanlar›n kabul görmüfl standartlara göre de¤erlendirilmesini, ilgili alanda kullan›lacak teknik flartnamelerin de oluflturulmas›n› sa¤lam›flt›r. Gerek yerli imalatç›lar›n, gerekse ithalatç›lar›n piyasaya sunmufl oldu¤u ürünlerin belirlenmifl kriterlere göre uygunlu¤unu de¤erlendirilmesini sa¤lam›flt›r. Bu hizmetleri sa¤larken tüm ürünlerde emniyeti ve kalite seviyesini ön planda tutarak abonelerinin can ve mal güvenli¤inin korunmas› sa¤lanm›flt›r. ‹GDAfi do¤algaz da¤›t›m ve iflletiminde faaliyetlerini sürdürmektedir. fiu anda 1000’in üzerinde ‹GDAfi’a kay›tl› sertifikal› firman›n sertifikaland›r›lmas› ve de¤iflik üretici firmalara ait do¤algaz iç tesisatlar›nda kullan›lan 3000’e yak›n mamul ve ekipmanlar›n belgelendirme ifllemleri yap›lmaktad›r. Sonuç olarak; Do¤algaz iç tesisat proje ve imalat›n› yapacak kalifiyeli elemanlar›n yetifltirilmesi ve piyasada çal›flmas› sa¤lam›flt›r. Do¤algaz iç tesisatlar›nda kullan›lan tüm yak›c› cihaz, malzeme ve ekipmanlar›n ilgili standartlara ve yüksek kalite seviyesine uygun olmas›, neticede abonelerin daha kaliteli ve emniyetli flekilde do¤algaz kullan›lmas› sa¤lanm›fl. Kaliteli ve kontrollü bir serbest piyasan›n oluflmas›nda çaba sarf etmifltir. Çal›flmalarda kaliteli mamul kullanma bilincinin oluflturulmas› hedeflenmifltir.
|115|
INGAS 05 - 122
Importance of Certification in Natural Gas Sector Abstract The increase in the consumption of energy resources throughout the world makes it necessary to use these resources in a more effective and economic way. Various fuel types are used in the world for heating, cooling and processing. As an alternative energy source, natural gas is cleaner, more effective, economic and environment-friendly, which makes it a fuel of choice that is becoming more common every day both in the world and in Turkey. As a result of this situation, it has become necessary to consider each stage of natural gas use from source to end-user as key subjects for projects. This can be made possible by using high quality products with the most advanced technology. Employees with qualifications required to work in natural gas sector is an important factor too. Training and certifying employees, ensuring that products that are used are in compliance with national and international standards and creating institutions to undertake these responsibilities are important outcomes of these criteria. As a natural gas distribution company, IGDAS is aware of the importance of these responsibilities and that is why, for the first time in Turkey, it conducted an assessment of materials and equipments used in the natural gas sector and prepared technical specifications to be used in related fields. IGDAS ensures that the products marketed by both manufacturers and importers are in compliance with the specified criteria. The topmost priority in the quality and safety assessment of natural gas products is given to customer safety. IGDAS’s main activities are in two major areas: natural gas distribution and operation. As of today, IGDAS’s activities include the certification of more than 1000 firms registered with IGDAS and the certification of 3000 products and equipments used in natural gas internal installation systems. As a result of these, qualified employees are trained to design and manufacture natural gas internal installations and these employees work in the natural gas sector now. It was ensured that all combustion devices, materials and equipments used in natural gas internal installations are of high quality and in compliance with regarding standards, which makes it possible for customers to use natural gas in a way that is more convenient and safe. In these activities, IGDAS’s goal was to create an awareness of the importance of using quality products.
|116|
INGAS 05 - 122
1. Türkiye do¤al gaz pazar› Türkiye do¤al gaz sektörü 02.05.2001 tarihinde yürürlü¤e giren 4646 say›l› Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu ile do¤al gaz›n kaliteli, sürekli, ucuz, rekabete dayal› esaslar çerçevesinde çevreye zarar vermeyecek flekilde tüketicilerin kullan›m›na sunulmas› için, do¤al gaz piyasas›n›n serbestlefltirilerek mali aç›dan güçlü, istikrarl› ve fleffaf bir do¤al gaz piyasas›n›n oluflturulmas› ve bu piyasada ba¤›ms›z bir düzenleme ve denetimin sa¤lanmas› hedeflenmifl olup, ilgili düzenlemelerde T.C. Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu (EPDK) taraf›ndan yap›lmaktad›r. 1999 y›l›nda 5 ilimizde gaz da¤›t›m› yap›l›yorken 2004 y›l›nda 20 farkl› bölgenin do¤al gaz da¤›t›m ihalesi tamamlanm›fl, birço¤unda gaz kullan›m› bafllam›flt›r. Da¤›t›m lisans› alarak faaliyetlerini yürütecek olan firmalar EPDK taraf›ndan yay›nlanm›fl ilgili mevzuatlara uygun bir flekilde hizmetlerini sürdürmesi gerekmektedir. Da¤›t›m kuruluflunun, da¤›t›m flebekesinin mevzuatta belirlenen usul ve esaslar ile öngörülen standartlara göre planlanmas›, projelendirilmesi, infla edilmesi, geniflletilmesi ve iflletilmesinden sorumludur bulunmaktad›r. Servis hatlar› ve iç tesisat ile ilgili proje, müflavirlik, kontrol, yap›m, denetim, servis, bak›m-onar›m hizmetlerini ise sertifika sahibi firmalar›n yapmas› gerekmektedir.
2. Personel ve ürün belgelendirme
Globalleflen dünyam›zda s›n›rlar›n kalkmas›, büyüme, ticari geliflme, ilerleme ve zenginleflme sonuçlar›n› do¤urdu. Her ülke kendi bu büyük pazarda yerini almakta idi. Geliflerek de¤iflen dünyam›zda oluflan bölgesel, ekonomik veya di¤er baz› sebeplerden dolay› oluflturulan topluluklar ile pazarlarda genifllemifltir. Bu oluflan ortak pazarlarda mal veya hizmetin dolafl›m› ile ilgili yeni ihtiyaçlar ortaya ç›km›flt›r. S›n›rlar›n kalkmas›, mali ve hukuki konular›n yan› s›ra teknik mevzuatlar ve Standartlar konusunda da ilgili çal›flmalar› gerektirmifl ve topluluk içerisinde uygulanan farkl› Standard ve teknik flartlar düzenlenmifltir. Bu standartlar, seri üretiminin, kullan›m›n› kolaylaflt›rarak dev bir pazar›n oluflmas›na yol açt›. Bu endüstrilerin geliflimi ve tüketiciler için kolayl›k, emniyet ve ucuzluk anlam›na geldi. Filmcilik endüstrisinde makinelerin ve filmlerin standardizasyonu uluslararas› bir kültür ve e¤lence ortam›n›n do¤mas›na ve uluslar›n birbirlerini daha yak›ndan tan›nmas›na yol açt›. Benzer bir durum televizyon yay›nc›l›¤› için de söz konusu oldu¤unu söyleyebiliriz. Genel olarak standartlar birçok endüstrinin gelifliminde rol oynad›lar. Ürün ve hizmetin dolafl›m›nda ilgili mevzuatlar ve Standartlar do¤rultusunda yap›lacak sertifikasyon ve testler çok önem tafl›maktad›r. Ürünlerin, standartlara uygun ve güvenli oldu¤unu göstermek amac› ile yap›la test ve de¤erlendirmelerle belgelendirilerek uluslar aras› pazarda dolafl›m› sa¤lanmaktad›r. ‹lgili belgelerin kabulünün her yerde sa¤lanabilmesi için, belgelendirme usul ve esaslar›n›n kabul görmüfl kriterlere ve ilgili kriterlere göre yeterlili¤i tespit edilmifl kurum ve kurulufllar gerekmektedir. Bu kapsamada birçok ülke kendi akreditasyon kurumlar›n› kurmufl ve ilgili sahalarda akredite çal›flmalar›n› yapmaktad›r. Akreditasyon kurumlar›, kendi aralar›nda karfl›l›kl› tan›nabilirlik düzenlemeleri de yapmaktad›r. AB komisyonu, toplulukta standardizasyonun sa¤lanmas› için bafllatt›¤› çal›flmalar neticesinde gelifltirdi¤i standartlar› kullanmaktad›r. CEN (European Committee on Standardization), CENELEC (European Committee on Electro technical Standardization) ve ETSI (European Telecommunications Standards Institute) olmak üzere üç kurumun ortak gelifltirdi¤i standartlar tüm üye ülkeler taraf›ndan kabul görmüfltür. Her ülkenin kendi ulusal standart kurumu bulunmakta ve standartlar›n gelifltirilmesinde de rol almaktad›r. Uluslar
|117|
INGAS 05 - 122
aras› platformda ISO (International Organization for Standardization) ve IEC (International Electro technical Commission) dünyada genelinde ulusal standardizasyon kurulufllar› taraf›ndan oluflturulmufl bir birliktir. ISO/IEC ile CEN/CENELEC in oluflturdu¤u Standard ve k›lavuzlar›n uyumlaflt›r›lmas› çal›flmalar› da yap›lmaktad›r. Uygunluk de¤erlendirme çal›flmalar›nda Dünya Ticaret Örgütü de rol almaktad›r. K›sacas› sat›fl› yap›lacak ürünün insan can ve mal güvenli¤ini tehdit etmemesi ve çevrenin korunmas› için teknik düzenleme ve standartlar uygun olmak zorundad›r. Ürünlerin ilgili teknik düzenlemelere ve standartlara uygunlu¤unu tespit eden ve belgelendiren kurulufllar›n; bu süreçte yer alan muayene birimleri ve laboratuarlar›n, resmi otoriterlerce yap›lmakta olan denetim çal›flmalar› kapsam›ndaki test çal›flmalar›n›n; uzmanl›k gücü yeterli ve kalite sistemine sahip birimlerce yap›lmas› gerekmektedir.
3. CE uygunluk iflareti Avrupa toplulu¤u “Yeni Yaklafl›m Direktifleri” kapsam›nda, ürünlerin güvenlik ve uygunlu¤u de¤erlendirmesini ve neticede piyasa arz edilmesini sa¤lamaktad›r. ‹lgili direktifler do¤rultusunda uyulmas› gereken kurallar belirlenmifltir. AB’ne üye ülkelerdeki yetkili kurumlar, CE iflaretli ürünlerin ülkeler aras›nda dolafl›m›na ve sat›fl›na izin vermektedir. Burada CE iflareti ürünün kalite veya garanti belgesi olarak de¤erlendirilmemelidir. Ürünlerin özellik ve tafl›d›¤› risklere göre CE uygunluk de¤erlendirmeleri ilgili bakanl›k ve AB’inde resmi olarak tan›nm›fl bir onaylanm›fl kurulufl taraf›ndan incelenerek ilgili de¤erlendirmenin yap›lmas› gerekmektedir. Özellikle do¤al gaz sektörünü ilgilendiren 90/396/EEC-Gaz Yakan Cihazlar Yönetmeli¤i, 97/23/EC- Bas›nçl› Ekipmanlar Yönetmeli¤i, 92/42/EEC- Yeni S›cak Su Kazanlar›na Dair Yönetmelik, 87/404/EEC- Basit Bas›nçl› Kaplar Yönetmeli¤i, 73/23/EEC-Alçak Gerilim Cihazlar› ve ilgili harmonize standartlar› ülkemizde de uygulanmaktad›r. CE uygunluk iflaretinin kullan›m›n› zorunlu k›lan AB mevzuatlar›na uyumlu yönetmeliklerin haz›rlanmas› ve yay›nlanmas› ilgili kurumlar taraf›ndan yap›lm›flt›r. Ancak ülkemizde Onaylanm›fl Kuruluflun bulunmamas› uygulamalar aç›s›ndan s›k›nt› oluflturmaktad›r.
4. ‹GDAfi’da sertifikaland›rma ve belgelendirme çal›flmalar› Dünyada, do¤al gaz sektöründe kullan›lacak malzeme ve ekipmanlar›n teknik kriterlerinin belirlenmesi, secimi ve uygulanmas› konusunda birçok standartlar ve teknik flartnameler bulunmaktad›r. Türkiye’de geliflmekte olan do¤al gaz sektöründe standardizasyon çal›flmalar› önem arz etmektedir. Standardizasyon çal›flmalar› ile gaz da¤›m flirketleri, ürün sa¤lay›c›lar› ve son kullan›c› abonelerimiz bir çok avantajdan faydalanacakt›r. Do¤al gaz da¤›t›m ve iflletmesinde temel felsefenin emniyet ve süreklili¤i kaliteli ve ekonomik olarak sunmak oldu¤unu bilmekteyiz. Bu felsefeden yola ç›kt›¤›m›zda rekabetin sa¤lanmas› ve maliyetlerin azalmas› da sa¤lanmaktad›r.
|118|
INGAS 05 - 122
‹GDAfi, do¤al gaz da¤›t›m›nda ve özellikle iç tesisatlarda kullan›lacak teknik flartnamelerin haz›rlanmas›nda kabul görmüfl uluslar aras› ve ulusal standartlar› kullanmaktad›r. Tüm bu çal›flmalarda kazan›lan tecrübe ve birikimleri aktarmakta ve gelen problemleri de¤erlendirerek onlara çözüm sunmaktad›r. Piyasaya arz edilecek ürünlerin teknik uygulanmas› ve gelifltirilmesi konusunda da katk›lar› bulunmaktad›r. Bu çal›flmalar›nda sektör ile iflbirli¤i içerisinde bulunmaktad›r. ‹stanbul’da gaz da¤›t›m ve kullan›m› esnas›nda piyasaya sürülen ürünlerin belirlenmifl kritere uymamas›, kalitesiz olmas› ve sat›fl sonras› hizmetlerin olmamas› hem abonelerimizi ma¤dur etmifl hem de haks›z rekabete yol açm›flt›r. Bu tip oluflan olumsuzluklar›n tespiti neticesinde 1997 y›l›nda ‹GDAfi, Belgelendirme fiefli¤ini kurmufltur. Neticede hem üreticilerin hem de do¤al gaz abonelerinin olumsuz yönde etkilenmesi önlenmifltir.
5. Do¤algaz malzeme ve ekipmanlar› uygunluk de¤erlendirmesi 1997 y›l›nda ‹GDAfi Belgelendirme fiefli¤inin kurulmas› ile do¤algaz tesisatlar›nda karfl›lafl›lan standart d›fl› uygulamalar ve kar›fl›kl›klar, yo¤un çal›flma ve gösterilen gayret sayesinde, daha kaliteli ve düzenli bir sistemin bafllang›c›n› oluflturmufltur. O y›llarda at›lan temel ile günümüzde gelinen noktada. Art›k ‹GDAfi sorumluluk alan›nda do¤al gazda kullan›lacak malzeme ve ekipmanlar›n belirlenmifl kriterlere göre kabulünü gerçeklefltirmektedir. EPDK taraf›ndan haz›rlanan ve 18 Eylül 2002 tarih ve 24880 say›l› resmi gazetede yay›nlanarak yürürlü¤e giren Do¤al Gaz Piyasas› ‹ç Tesisat Yönetmeli¤i ile tüketimine yönelik olarak bina veya arsa içine yerlefltirilecek her türlü do¤al gaz cihazlar›n›n ve ilgili tesisat›n, ulusal ve/veya uluslararas› standartlara göre tesis ve kontrol edilmesine iliflkin usul ve esaslar› belirtmifltir.
6. Çal›flma sistemi Do¤al gaz iç tesisat›nda kullan›lan malzeme ve ekipmanlar 3 ana gurupta toplanabilmektedir. 1) Gaz Yakan Cihazlar 2) Armatürler ve Emniyet Ekipmanlar› 3) Özel Ürünler a. Gaz Yakan Cihazlar fiu ana kadar gaz yakan cihaz olarak ‹GDAfi ta 160 civar›nda imalatç› ve ithalatç› firman›n kayd› mevcuttur. Bu firmalar›n 1800’e yak›n de¤iflik kapasite, model ve sistemlerde ürünlerinin prosedürler çerçevesinde gerekli teknik inceleme ve kontrolleri yap›larak kabulleri yap›lm›flt›r (fiekil–1). Yine bu ürünlerin TSE, EN, ISO, IEC standartlar›na uygunluk belgelerinin vizelerinin y›ll›k güncellemeleri yap›larak, ‹GDAfi’›n Proje Onay Ve Tesisat Kontrol fiefliklerine web ortam›nda aktar›m› yap›larak gaz açma ifllemleri gerçeklefltirilmektedir. Gaz Yakan Cihazlar s›n›f› oluflturan ürünlerin bafll›calar afla¤›da belirtilmifltir.
|119|
INGAS 05 - 122
Gaz yakan cihazlar s›n›f›n› oluflturan ürünlerin bafll›calar› flunlard›r: 1. Soba, 2. Katkaloriferi, 3. Kombi, 4. Kazan, 5. Buhar Kazan›, 6. K›zg›nYa¤ Kazan›, 7. fiofben, 8. Termosifon, 9. Brülör, 10. Proses Bekleri, 11. Ekmek F›r›n›, 12. Pasta F›r›n›, 13. Hava Is›t›c›s›, 14. Radyant Cihazlar, 15. Jenaratör, 16. Klima. b. Armatür ve emniyet ekipmanlar› Do¤algaz iç tesisatlar›nda borulama sisteminden bafllayarak yak›c› cihazlara ulaflana kadar tesisat üzerinde mevcut tüm malzeme ve ekipmanlar› kapsamaktad›r. Bu tür mamullerin belgelendirme kapsam›na al›nmas› neticesinde tesisatlar›n ana omurgas›n› oluflturan malzeme ve ekipmanlar›n merdiven alt› diye tabir etti¤imiz standart d›fl› üretiminden kurtulup ulusal ve uluslar aras› standartlara yönelik üretim yapan bir piyasa oluflturulmufltur. Buda kaliteli ve güvenilir tesisatlar›n oluflmas›na neden olur.
Ürün Baflvuru Ürün Sertifikalar› ve ilgili di¤er Belgeler 1.Ürün standardlar› (TS,EN,ISO,IEC, v.b) 2.TSE Uygunluk veya TSEK, TSE ‹malat Yeterlilik Belgesi 3.TSE Laboratuvar Deney Raporu 4.TSE Hizmet Yeterlilik Belgesi 5.Ürün ile ilgili Teknik Bilgi ve Katalo¤lar, Etiket örne¤i, Numune v.b 6.Ürünün montaj ve kullan›m k›lavuzu 7.Ürün garantisi 8.Yetkili servislerin çal›flma flekli ve yöntemleri
Ürün De¤erlendirme STANDARDLAR & Di¤er Bilgiler
Ürün Kabul Yak›c›lar Kitab›
B‹LG‹LEND‹RME ve KONTROL ‹GDAfi PO/TK fiefliklerinin bilgilendirilmesi
Üretim Yeri Ziyareti & Testleri Uygulama Tesisatlarda Uygulama Yapt›rma
Abone ve Sertifikal› Firmalar›n Bilgilendirilmesi Piyasada Kabulü yap›lmam›fl ürünlerin kontrolü
fiekil 1. Ürün Belgelendirme Ak›fl› Diyagram›
|120|
Malzeme ve Ekipman Kitab›
INGAS 05 - 122
Armatür grubunda ‹GDAfi’a kay›tl› 95 imalatç› ve ithalatç› firma bulunmaktad›r. Bu firmalar›n de¤iflik ölçü, malzeme yap›s›nda 1200 adet mamul incelenmifl ve kabulü yap›lm›flt›r. Bu armatür ve emniyet ekipmanlar› flunlard›r: • Küresel Vanalar, • Do¤algaz Borusu, • Esnek Ba¤lant› Hortumlar›, • Regülatör, • Solonoid Vana, • Filtre, • Gaz Alarm Cihaz›, • Magnezyum Anot, • Çelik Baca, • ‹zolasyon Mafsal›, • Fitting, • S›zd›rmazl›k Eleman›, • Sayaç, • Deprem Vanas›, • Kompansatör. Bu ürünlerde yak›c›lar s›n›f›nda oldu¤u gibi y›ll›k vize takipleri yap›l›p web ortam›nda ilgili Proje Onay ve Tesisat Kontrol flefliklerine güncellenmifl olarak iletilmektedir. Ayr›ca yeni bir ürünün tesisatlarda uygunlu¤unu tespit etmek amac› ile imalat aflamas›nda, test, montaj ve demontaj ifllemlerinde gerekli olan inceleme ve de¤erlendirmeleri yap›ld›ktan sonra kabulleri yap›lmaktad›r. Bunun yan› s›ra uygulamalarda ürünler hakk›nda yaflanan olumsuzluklar de¤erlendirilip gerek TSE gerekse ilgili kurumlar baz›nda çözüm noktas›na gidilmektedir. c. Özel ürünler Özel imalat olan veya herhangi bir imalat standard› olmayan ürünlerin kabulü ise TSE Özel ‹nceleme sistemi ile gerçeklefltirilmektedir. Cihaz›n veya ekipman›n teknik özellikleri, flartnamelere uygunlu¤u incelendikten sonra gerek duyuldu¤u takdirde gerekli deney ve testlerin yap›labilmesi için TSE’e havale edilir. TSE den gelen sonuç raporuna göre olumlu olmas› halinde gaz verilir. ‹GDAfi Sertifikaland›rma ve Belgelendirme fiefli¤i taraf›ndan kabulü yap›lm›fl tüm ürünler internet ortam›nda firma ve abonelerinin hizmetine sunulmaktad›r. Belgelendirme flefli¤i bu faaliyetlerinin yan› s›ra teknik flartnamelerinin haz›rlanmas›na, abone ve firmalardan gelen tüm teknik sorulara çözüm bulma ve bununla birlikte uluslar aras› standartlar›n ve sistemlerin uyum çal›flmalar›n› da sürdürmektedir. Firmalar›n ve teknik personele yard›mc› olma amac› ile bu güne kadar 9 adet teknik kitab›n, ‹GDAfi Do¤algaz ‹ç Tesisat Teknik fiartnamesinin, Endüstriyel ve Büyük Tüketimli
|121|
INGAS 05 - 122
Tesislerde Do¤algaz Dönüflüm Teknik fiartnamesinin yay›m›n› gerçeklefltirmifltir. Yine do¤algaz sektöründe yeni ve do¤ru uygulamalar›n gerçekleflmesini sa¤lamak amac› ile Baca Kontrol Sisteminin, do¤algaz borular›nda korozyonu önleyici katodik koruma sisteminin oluflturulmas›n›n sa¤lanmas›, deprem güvenlik sistemlerinden olan Otomatik gaz kesme Vanalar›n›n kabul edilmesi gibi çal›flmalar›n müspet sonuçlar›n› alm›fl olarak çal›flmalar›n› sürdürmektedir. Bu hizmetini sunar iken tüm ürünlerde emniyeti ve kalite seviyesini ön planda tutarak abonelerinin can ve mal güvenliklerinin korunmas›n› sa¤lamakt›r.
7. Personel ve firma sertifikaland›rma
Geçmiflte ‹GDAfi bina içi do¤algaz tesisat dönüflüm hizmetlerini vermeye aday firmalar› belirlemifl oldu¤u standartlar do¤rultusunda de¤erlendirip Yetki Belgesi vermekte idi. Yetki Belgesi alan her firman›n ilgili kay›tlar›n› tutarak piyasada oluflabilecek olumsuzluklar› gidermekte idi. ‹lgili firmalarda çal›flacak mühendis ve tesisatç›lar›n da gerekli yeterlili¤i de kontrol edilmekte idi. Yeterli Firma, mühendis ve tesisatç›lar›n olumsuz uygulamalar›na karfl›da gerekli yapt›r›mlar› da düzenlemifl idi. EPDK taraf›ndan 25 Eylül 2002 tarih ve 24887 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanm›fl ve 2.11.2002 tarihinden geçerli olmak üzere yürürlü¤e giren Do¤al Gaz Piyasas› Sertifika Yönetmeli¤i ile do¤al gaz piyasas›nda iç tesisat ve servis hatlar› ile yap›m ve hizmet faaliyetlerini yürüten gerçek veya tüzel kiflilere sertifika verilmesi, sertifika kapsam›ndaki faaliyetlerin yürütülmesi, sertifikalar›n iptali, sona ermesi, yenilenmesi, tadili ile sertifika ve yetki belgesi sahiplerinin hak ve yükümlülüklerine iliflkin usul ve esaslar› belirlenmifltir. Bu yönetmelik ile do¤al gaz da¤›t›m flirketi, do¤al gaz iç tesisat ve dönüflüm ifllerin konusunda çal›flacak olan gerçek veya tüzel kiflilere iç tesisat ve servis hatlar› ile ilgili kurumdan alacaklar› yetki kapsam›nda ilgili mevzuata göre sertifika vermektedir. Ayr›ca sertifika verdi¤i gerçek veya tüzel kiflilerin denetimini de yapmal›d›r. Bu firmalarda do¤al gazla ilgili faaliyetlerinde çal›flacak tesisatç› kadrolar›nda 3308 say›l› Mesleki E¤itim Kanununa göre düzenlenmifl belgelere sahip ya da mesleki e¤itim veren okullar›n veya meslek yüksek okullar›n›n do¤al gaz, s›hhi tesisat, ›s›tma gibi tesisat teknolojisi bölümünden mezun olmas› gerekmektedir. Çelik boru kaynakç›s› kadrolar›nda ise akredite edilmifl kurulufllarca veya üniversitelerin kaynak teknolojisi ile ilgili birimlerince verilen kaynakç› sertifikalar›na ya da 3308 say›l› Mesleki E¤itim Kanununa göre düzenlenmifl belgelere sahip personel çal›flt›rmak zorundad›r.
8. Sonuç
Do¤al Gazda kullan›lan gaz yakan cihaz, malzeme ve ekipmanlar›n standartlar›n öngördü¤ü minimum kriterleri sa¤lad›¤›ndan emin olunmal› ve güvenilir bir kurum taraf›ndan denetlenmelidir. Piyasaya arz edilecek ürünlerin kalite seviyesinin yükseltilmesi yan› s›ra sat›fl sonras› hizmet kalitesini artt›rma çal›flmalar›na önem verilmelidir. Gerek üretim teknolojilerindeki geliflmeler, gerekse uygulamalardaki kalite seviyesinin art›fl› ile do¤al gaz›n daha güvenli ve ekonomik kullan›lmas› sa¤lanmal›d›r. Do¤al gaz sektörünün Türkiye’de h›zl› bir flekilde genifllemesi, bu alanda çal›flacak e¤itimli ve kalifiye insan gücünün yetifltirilmesine gerekli yat›r›m yap›lmal›d›r. ‹GDAfi Kaliteli ve kontrollü bir serbest piyasan›n oluflmas›nda çaba sarf etmifl. Çal›flmalarda kaliteli mamul kullanma bilincinin oluflturulmas› hedeflenmifltir.
|122|
INGAS 05 - 123
Do¤algaz Sektöründe Teknik E¤itim ve UGETAM Serkan KELEfiER
E¤itim Müdürü / Head of Training Department, ‹GDAfi-UGETAM,
[email protected]
Faruk SÜRER
E¤itim Planlama ve Uygulama fiefi / Chief of Training Planning and Application, ‹GDAfi-UGETAM,
[email protected] Özet Teknolojideki h›zl› geliflmenin bir sonucu olarak günümüzde yeni makineler kullan›ma al›nmakta, yeni üretim yöntemleri uygulanmaya bafllanmaktad›r. Bu ise ifl hayat›nda yer alan herkes için devaml› bir ö¤renme sürecini zorunlu k›lmaktad›r. Hizmet veya mal üreten her kurulufl için, vas›fs›z iflçiden üst düzey yöneticilere kadar bütün personellerin e¤itim faaliyetleri ile desteklenmesi ve gelifltirilmesi yönetimin temel sorumluluklar›ndan birisi olmufltur. Uluslararas› rekabetin gereklerinden olan kalite yönetim sistemlerinin yayg›nlaflmas›, ifl sa¤l›¤› ve iflçi güvenli¤i konular›ndaki yasal düzenlemelerin artmas› ve okul döneminde al›nan e¤itimlerin ifl hayat›n›n gerekliliklerini tam olarak karfl›layamamas› gibi hususlar çal›flanlar›n etkili, yararl› ve sürekli bir biçimde e¤itilmelerini zorunlu hale getirmifltir. Ülkemizde do¤algaz kullan›m›n›n h›zla yayg›nlafl›yor olmas›na ba¤l› olarak sektörel bazda e¤itimli, kalifiye elemana duyulan ihtiyaç da artm›flt›r. Yan›c› ve patlay›c› olan do¤algaz›n bu özellikleri sektördeki çal›flanlar›n en iyi flekilde ve periyodik olarak e¤itilmelerini zaruri hale getirmifltir. Ayr›ca, orta ve yüksek ö¤renim döneminde do¤algaz iflletmecili¤i e¤itimi almam›fl önemli say›da teknik ara eleman varl›¤› da e¤itim faaliyetlerine önem kazand›rmaktad›r. Do¤algaz konusunda iflletme, araflt›rma, gelifltirme, teknoloji kullan›m› ve bilgi birikimi aç›s›ndan uluslararas› düzeyde baflar›l›, Türkiye’de lider olan ‹GDAfi do¤algaz›n ülkemizin her yan›nda güvenle kullan›labilmesi için hizmet üretmeyi kurumsal bir hedef yapm›flt›r. Buna ba¤l› olarak ülkemizin ve çevre ülkelerin ‘Uygulamal› Do¤algaz Teknik E¤itim’ ihtiyac›n› etkin ve eksiksiz bir biçimde karfl›lamak amac›yla UGETAM (Uluslar aras› Gaz E¤itim ve Teknoloji Araflt›rma Merkezi)’› kurmufltur.
|123|
INGAS 05 - 123
Technical Education in Natural Gas Sector and UGETAM Abstract As a consequence of the unprecedented progress of technology, new machines are used today as well as new methods of production. And this brings along the necessity of continuous learning for everyone in business life. At an organization that produces services and goods, all the employees from top executives to unqualified workers should be supported with training. Contributing to the development of its employees is a key responsibility of such an organization. Because of factors like the expansion of quality management systems, which is a requirement in international competition, the increase in the number of legislations and regulations in subjects like occupational health and occupational safety and the inadequacy of formal education when one faces real-life situations at work make useful, continuous training necessary. The use of natural gas in Turkey is expanding rapidly and as a result, the need for qualified employees in the sector is increasing. This is especially true for natural gas which is an explosive and flammable fuel. People working in natural gas sector should receive periodic training in the best way possible. Also, the fact that the number of intermediary technical stuff with little or no formal education on natural gas operations is high heightens the importance of offering technical training in this field. With its world-level achievements in natural gas operations, research and development, use of technology and extensixe knowledge, IGDAS is the most prominent company in natural gas sector in Turkey. IGDAS’s organizational objective is to produce service to ensure the reliable use of natural gas all over Turkey. To achieve this objective, IGDAS established UGETAM (International Gas Training, Technology and Research Center) that will meet the need for technical training in Turkey and other countries in the region.
1. Girifl Teknolojideki h›zl› geliflmenin bir sonucu olarak günümüzde yeni makineler kullan›ma al›nmakta, yeni üretim yöntemleri uygulanmaya bafllanmaktad›r. Bu ise ifl hayat›nda yer alan herkes için devaml› bir ö¤renme sürecini zorunlu k›lmaktad›r. Hizmet veya mal üreten her kurulufl için, vas›fs›z iflçiden üst düzey yöneticilere kadar bütün personellerin e¤itim faali-
|124|
INGAS 05 - 123
yetleri ile desteklenmesi ve gelifltirilmesi yönetimin temel sorumluluklar›ndan birisi olmufltur. Uluslararas› rekabetin gereklerinden olan kalite yönetim sistemlerinin yayg›nlaflmas›, ifl sa¤l›¤› ve iflçi güvenli¤i konular›ndaki yasal düzenlemelerin artmas› ve okul döneminde al›nan e¤itimlerin ifl hayat›n›n gerekliliklerini tam olarak karfl›layamamas› gibi hususlar çal›flanlar›n etkili, yararl› ve sürekli bir biçimde e¤itilmelerini zorunlu hale getirmifltir. Do¤algaz›n yan›c› ve patlay›c› olmas› sebebiyle tafl›nmas›, depolanmas› ve kullan›m› aflamalar›nda sürekli riskler mevcuttur. Do¤ru bilgi ve güncel teknolojik ekipmanlarla donat›lm›fl, ifl ve iflçi sa¤l›¤› konular›nda yeterlili¤i gelifltirilmifl, rutin iflletmecilik faaliyetlerinin yan›nda tehlikeli durumlarda insan ve çevre için riskleri en aza indirmifl olarak sorunlara müdahale edebilecek bir insan gücüne ihtiyaç vard›r. Buna ba¤l› olarak do¤algaz piyasas› temelde hizmet üreten bir sektör olmas›na karfl›l›k yüksek oranda teknik personel istihdam etmek zorunda kalm›flt›r. Özellikle gaz da¤›t›m flirketlerinin iflletme ve yat›r›mlarla ilgilenen birimleri baflta olmak üzere, büyük miktarlarda do¤algaz kullan›m›n›n söz konusu oldu¤u iflletmelerde ve sanayi bölgelerinde mühendis, tekniker ve teknisyenlerden oluflan teknik kadrolar hayati öneme sahip roller üstlenmifllerdir. Da¤›t›m ve iflletmecilik yapan firmalar için kaliteli, kesintisiz ve güvenli do¤algaz arz› gerçeklefltirmek hedefi ancak her pozisyondaki çal›flanlar›n sürekli ve etkili bir flekilde e¤itimlerle desteklenmesi yoluyla baflar›lacakt›r. Benzer olarak do¤algaz›n üretim ve/veya ›s›nma-iklimlendirme amaçlar›yla kullan›ld›¤› endüstri kurulufllar›nda da do¤algaz›n güvenli ve verimli olarak yak›labilmesi, sistemin sorunsuzca iflletilebilmesi, ç›kacak sorunlar›n etkin bir flekilde çözülebilmesi için ilgili bütün personellerin uygulamal› e¤itimler ile yetifltirilmesine ve gelifltirilmesine ba¤l› olacakt›r.
2. Teknik ifl gücü yetifltirilmesi ve iflletmeler aç›s›ndan e¤itim 2.1. Teknik ifl gücü yetifltirilmesinde e¤itim Ülkelerin ekonomik kalk›nmas›nda teknik ifl gücünü yetifltiren e¤itim sistemi çok önemli bir konuma sahiptir. Tekniker ve teknisyenler ana hatlar›yla orta seviyede yer alan bir iflgücü olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Konumlar› itibariyle bir yandan yönetici, araflt›rmac›, mühendis di¤er yandan ustabafl› ve kalifiye iflçi aras›nda s›k› bir iliflki içerisinde olacakt›r. fiu halde her iki gruba hitap edebilmeli ve köprü görevini en iyi flekilde yürütebilmelidir. Bu durumda teorik bilgi yan›nda yeterli uygulama ve beceriye sahip olmalar› gerekmektedir. Benzer flekilde orta ve üst düzey yöneticiler ile vas›fl› veya vas›fs›z iflletme personeli aras›nda bir fonksiyon icra etmesi gereken mühendisler de teorik bilgi yan›nda iyi düzeyde uygulama bilgisine sahip olmalar› gerekecektir. ‹nsan gücünün yetifltirilmesinde s›n›ftaki e¤itimin yeterli olaca¤› düflüncesi; ifl yerlerinin ö¤renciye okul sonras›nda karfl›laflaca¤› gerçek sorunlar ve bunlar›n çözümlerinden sa¤lanacak deneyimlerin eksik kalacak olmas› sebebiyle yeterli olmayacakt›r. Sadece okul gibi dar bir çerçevede yetiflmifl bir teknik eleman, istihdam yeri olan sanayi ile k›sa sürede entegre olamaz. Sanayiye gitti¤inde daha önce hiç karfl›laflmad›¤› teçhizat ve teknolojiler karfl›s›nda kendisine güven duygusunu yitirmekte çal›flma flevki k›r›lmaktad›r. Bunun yan›nda okulun teçhizat ve donan›m olarak tek bafl›na yeterli olmas› ekonomik olarak mümkün olmayacakt›r. En zengin atölye ve laboratuarlarla donat›lm›fl bir teknik okullarda bile bir
|125|
INGAS 05 - 123
süre sonra söz konusu donan›m›n yenilenmesi için çok büyük harcamalar gerekmektedir. Bu olumsuzluklar›n ortadan kalkmas› için okul-sanayi entegrasyonu yoluyla gerçek ifl ortamlar›ndaki uygulamalar ile e¤itimlerin desteklenmesi gerekmektedir. De¤iflik branfllarda teknik ifl gücü yetifltiren bölümlerin mezunlar›n›n büyük ço¤unlu¤u okuldan, e¤itmenden, sistemden veya ö¤rencinin kendisinden kaynaklanan yetersizlikler sebebiyle günümüzün rekabetçi ifl hayat›n›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamaktan uzak olarak yetiflmektedirler. Bu durum ise; e¤itim faaliyetlerinin ifl hayat›n›n önemli bir parças› haline gelmesine sebep olmaktad›r. Bir iflletmenin varl›¤›n› sürdürebilmesi, dinamik bir süreç içerisinde meydana gelen çeflitli de¤iflikliklere, teknolojik yeniliklere ayak uydurmas›na ba¤l›d›r. Bunun için iflletmenin flimdiki ve gelecekteki görevleri ifa edecek kapasitede bulunan personelini e¤itmesi, yani bilgi ve beceriler kazand›rmas› kaç›n›lmazd›r. 2.2. E¤itimi amaçlayan bir yönetim ne yapmal›d›r? ‹flletmelerde e¤itim ifllevinin etkili bir biçimde sürdürülebilmesi ve e¤itimden beklenilen yararlar›n elde edilebilmesi için sektör ve büyüklü¤ü ne olursa olsun tüm kurulufllar›n kendilerine özgü e¤itim politikas› olmal›d›r. Kuflkusuz e¤itim politikas› örgütün genel politika ve amaçlar› do¤rultusunda biçimlendirilmelidir. ISO 9004 standard›n›n 18.1.1 ve 18.1.4 numaral› bölümlerinde organizasyon içinde her düzeydeki personelin e¤itim almas› gere¤i üzerinde durulmaktad›r. Bu e¤itimlerde üst yönetimin ihtiyac› ana prensiplere, operasyonel seviyede çal›flanlar›n ki ise firman›n kalite sistemine yönelik olarak belirtilmelidir. Bu bilgilerden hareketle flunlar› söylemek mümkündür: i. E¤itim faaliyetlerini kalite sisteminin bir gere¤i olarak ele almal› sorumlulu¤unu kabul etmelidir. Yöneticiler, e¤itimin öncelikle sürekli bir ihtiyaç ve karfl›lanmas›n›n da ciddi bir sorumlulu¤u oldu¤unu unutmamal›d›r. ii. ‹nsan gücünün rolünü dikkate almal›d›r. Eriflilebilir hedeflerin, tutarl› planlar›n haz›rlanmas› ve organizasyon ile uyumlu bir insan gücünün oluflturulabilmesi etkin ve baflar›l› e¤itim uygulamalar›n›n temel koflullar›ndand›r. iii. Gayesi ve niteli¤i ne olursa olsun bir kuruluflun benimsenmifl hedeflerini baflar›yla gerçeklefltirmesi, o kuruluflun görevlerini maharetle ve verimlilikle yapabilecek bilgi ve beceriye sahip, nitelik ve nicelik bak›m›ndan uyumlu, moral düzeyi yüksek insan gücüne sahip olmas›na ba¤l›d›r. Bir kuruluflun baflar›s›nda etkili olan en önemli kaynak, yönetim ruhu ve morali yüksek olan insan gücü kayna¤›d›r. iv. Yönetim ifllemlerini genifl bir kapsamda ele almal›d›r. fiirket kaynaklar›n› ana hedefleri ve temel fonksiyonlar›n› göz önüne alarak en etkili flekilde kullanma gayreti içerisinde olmal›d›r. Yönetim otoritesi ve disiplini yan›nda psikolojik etkenleri de dikkate
|126|
INGAS 05 - 123
alan, etkin ve tutarl› insan iliflkilerinin oluflumuna imkân tan›yan, bilinçli bir yönetimin sa¤lanabildi¤i kurulufllarda çal›flanlar›n performanslar› yüksektir ve katk›lar› büyüktür. Bu durum yararl› bir e¤itim ve etkin bir yönetimin sonucudur. 2.3. E¤itim süreci ve planlamas› E¤itim önceden saptanm›fl amaçlara göre, insan davran›fllar›nda belli geliflmeler sa¤lamaya yarayan, planl› etkinlikler dizgesi olarak ifade edilmektedir. Buna ba¤l› olarak e¤itim sürecini de bilgi vermek, yetenek ve becerileri gelifltirme süreci olarak tan›mlamak mümkündür. E¤itim kalitesini sorgulamak pedagojik faaliyeti hiç durdurmamay›, müflterilerine verildi¤i kabul edilen bu e¤itim hizmetinin kalitesini de belirlemeyi gerektirir. Bu sebeple e¤itim sadece bilgi edinmeyle s›n›rland›r›lamaz. E¤itim, son amac› kabiliyetleri gelifltirmek, üretmek ve kazanmak olan bir süreç olmal›d›r. Bir e¤itim sürecinin kalitesi, müflterinin aç›k veya gizli kabiliyetlerini gelifltirmeye elverifllili¤i ile de¤erlendirilir. E¤itimin, ifl görenin ve örgütün gereksinmelerine en iyi cevap verecek flekilde gerçeklefltirilebilmesi için, bir e¤itim plan ve program›na ihtiyaç vard›r. E¤itim planlamas›, iflletmenin e¤itim hedeflerine varmada, insan, para ve araç gibi kaynaklar›n en uygun flekilde kullan›lmas›na, sistemin gelifltirilmesine ve di¤er unsurlar aras›nda etkili bir koordinasyon sa¤lanmas›na olanak verir. Planl› çal›flman›n sonunda sistemin bilimsel yaklafl›mlarla gelifltirilmesi olanakl›d›r. Planl› yap›lmayan çal›flmalar›n de¤erlendirmesini yapmak ve yan›lg›s›z yarg›ya varmak ise çok güçtür. 2.4. Uygulamal› e¤itimin önemi ve ö¤renmeye olumlu katk›s› En fazla ö¤renmenin nas›l bir düzende sa¤lanabildi¤i konusunda yap›lan incelemelerden flu ortalama sonuçlar elde edilmifltir: • Yaln›z dinleyerek ö¤renme yöntemiyle, ö¤renciler konunun %20’sini ö¤renebilmektedirler.
• Hem dinleyip hem de flekiller, maketler, kesitler, grafiklerle görerek e¤itilme yöntemiyle ö¤renciler konunun %30’unu ö¤renebilmektedirler. • Dinleyerek, görerek ve bizzat konuya kat›larak veya uygulayarak e¤itilme yöntemiyle ö¤renciler konunun %60’›n› ö¤renebilmektedirler.
En iyi halde bile ö¤renme oran›n›n %60 seviyesinde olmas›n›n en önemli sonucu; ö¤renme düzeyi ne olursa olsun her e¤itimin periyodik olarak yenilenmesinin gerekti¤ini ortaya koymas›d›r. Do¤algaz iflletmecili¤i gibi tehlikenin üst düzeyde oldu¤u bir sektörde uygulamal› e¤itimler hayati öneme sahiptir. 2.5. Do¤algaz sektöründe ifl güvenli¤i ve e¤itim Herhangi bir sektörün can ve mal güvenli¤i aç›s›ndan tafl›d›¤› riskler; bu risklere karfl› gerekli önlemlerin al›nmamas› halinde, önce çal›flanlara, sonra iflverenlere sonuçta da ülke ekonomisine son derece büyük yükler getirmektedir. Bu yükleri insan ve maddi kay›plar
|127|
INGAS 05 - 123
olarak de¤erlendirdi¤imizde önemli boyutlarda baz› rakamlarla karfl›laflmaktay›z. Örne¤in bir y›lda ülkemizde ifl kazalar›ndan dolay› ölen ve malulen emekli olan insan say›s›, son y›llarda baz› bölgelerdeki (Vietnam, Afganistan, Irak vs. gibi) savafllarda ölen insan say›s›ndan daha fazlad›r. Burada savafl›n yaratt›¤› psikolojik veya benzer boyutlu problemleri göz ard› ederek bu ifadeleri kullan›yor isek de, k›yaslad›¤›m›z rakamlardan birinin savafl di¤erinin ise ifl hayat›m›zla ilgili oldu¤unu unutmamal›y›z. Bu da gösteriyor ki ifl kazalar›nda oldu¤u gibi, meslek hastal›klar›, trafik kazalar›, ev kazalar›, yang›nlar vs. gibi tüm olaylara karfl› ülke olarak son derece duyarl› olmam›z gerekmektedir. Son y›llarda üretilen birçok araç, gereç, alet, edevat, makine vs.’lerin, daima emniyet unsuru birinci planda düflünülerek üretilmesine karfl›n, hala çok büyük boyutlu ve çok basit nedenlerle kazalar›n meydana gelmesi, insanlar›m›z›n emniyet ve ifl güvenli¤i konusunda gereken hassasiyeti göstermedi¤inin de bir göstergesidir. Burada önemle flunu da vurgulamak gereklidir: Emniyet unsuru, sadece ifl hayat›m›z›n de¤il, yaflam›m›z›n bir parças› olmal›d›r. Zira olaya bu gözle bakmad›¤›m›z zaman, insanlar emniyete dikkat edilecek veya edilmeyecek zamanlar gibi bir ikilemle karfl› karfl›ya kalacakt›r. ‹nsanlar›m›za kiflisel emniyet ve ifl güvenli¤i konular›nda sa¤l›kl› ve hassas bir düflünce yap›s› ve çal›flma al›flkanl›klar› kazand›r›labilmesi, elbette ki e¤itimle olacak bir ifltir. Sektörümüzde duruma bakarken daima iki gözlük kullanmal›y›z. Birinci gözlükle bakt›¤›m›zda do¤algaz›n çevre dostu, depolama sorunu olmayan, verimlili¤i yüksek bir enerji kayna¤› oluflu fleklinde sayabilece¤imiz art› özelliklerini görürken di¤er gözlükle de flunlar› görmeliyiz: E¤er fizibilite, montaj, test, devreye alma, iflletme, bak›m vs. gibi bu konunun her aflamas›nda e¤er emniyet unsuruna dikkat edilmezse ya o iflin yap›m› s›ras›nda veya daha sonra mutlaka sonu kötü bitecek bir olay yaflanacakt›r. Nitekim halen do¤algaz kullanan illerimizin hemen hemen hepsinde, de¤iflik boyutlarda olsa da birçok ifl güvenli¤i sorunu yaflanm›flt›r. Burada önemli olan yaflanan olaylardan korkmak yerine, ders ç›kartarak, sektör çal›flanlar›n›n uygulamal› e¤itimlerle destekleyerek benzer olaylar›n önüne geçebilmektir.
3. Do¤algaz Sektöründe Teknik E¤itim Ülkemizde do¤algaz kullan›m›n›n h›zla yayg›nlafl›yor olmas›na ba¤l› olarak sektörel bazda e¤itimli, kalifiye elemana duyulan ihtiyaç da artm›flt›r. Yan›c› ve patlay›c› olan do¤algaz›n bu özellikleri sektördeki çal›flanlar›n en iyi flekilde ve periyodik olarak e¤itilmelerini zaruri hale getirmifltir. Ayr›ca, orta ve yüksek ö¤renim döneminde do¤algaz iflletmecili¤i e¤itimi almam›fl önemli say›da teknik ara eleman varl›¤› da e¤itim faaliyetlerine önem kazand›rmaktad›r. Ülkemiz için 2005 y›l› itibariyle 44 milyar m3 olarak ön görülen gaz tüketiminin 2020 y›l›nda 84 milyar m3 de¤erine ulaflarak 100 milyar $(Amerikan dolar›)’l›k bir pazara ulaflaca¤› tahmin edilmektedir. Bu durumda sektörde çal›flacak 15 000 yeni kalifiye elemana ihtiyaç duyulacakt›r. Do¤algaz sektörünün ülke enerji piyasas›ndaki etkinli¤i ve önemi her geçen gün artmakta ve bu durum sektördeki bütün çal›flanlar›n uygulamal› e¤itimlerle sürekli gelifltirilmesini zaruri hale getirmektedir. 2 500 çal›flan› ve y›ll›k 3 milyar metreküp de¤erinin üstünde gaz sat›fl› ile Avrupa’n›n en bü-
|128|
INGAS 05 - 123
yük gaz da¤›t›m flirketlerinden birisi olan ‹GDAfi bu verilerin ›fl›¤› alt›nda bir uygulamal› do¤algaz e¤itim merkezi kurma projesini faaliyete geçirmifltir. Aç›lan uluslar aras› ihalenin sonucunda 13 Nisan 1999 tarihinde Gaz de France firmas› ile imzalanan anlaflma gere¤ince h›zla gerçeklefltirilme sürecine giren proje kapsam›nda 2002 y›l›ndan itibaren hem ‹GDAfi’›n kendi personeline hem de do¤algaz sektöründe yer alan di¤er kurumlar›n personellerini daha etkin ve kalifiye hale getirmek amac›na yönelik olarak uygulamal› do¤algaz teknik e¤itimleri UGETAM (Uluslar aras› Gaz E¤itim ve Teknoloji Araflt›rma Merkezi) bünyesinde gerçeklefltirilmeye bafllanm›flt›r. Halen dan›flmanl›k hizmetleri, kurum içi e¤itimler, kurum d›fl› e¤itimler, fuar-sempozyum ve bilimsel toplant› kat›l›mlar›, teknik kitap yay›nlar›, AR-GE çal›flmalar›, test ve sertifikasyon konular›nda hizmet sunulmaktad›r. E¤itim faaliyetleri bafll›ca 4 ayr› grup alt›nda gerçeklefltirilmektedir: 3.1. Teknik E¤itimler: Baflta gaz da¤›t›m flirketleri ve büyük miktarda gaz kullanan sanayi tesislerinin çal›flanlar› olmak üzere, OSB teknik ve idari personellerine, yerel yönetimlerin do¤algaz konusunda çal›flan personelleri ve itfaiye teflkilatlar› çal›flanlar›, iç tesisat yap›mc›s› firmalar›n teknik personelleri gibi do¤algaz›n da¤›t›m›n› ve kullan›m›n› içeren kamu ve özel sektör çal›flanlar›na yönelik olarak yap›lmaktad›r. 30 ana bafll›k alt›nda 77 ayr› konuda verilmekte olan e¤itimler do¤algaz›n tan›m›, altyap›s›, projelendirilmesi, ev ve sanayi tesislerinde kullan›m›, iflletmecilili¤inin yap›lmas›, bas›nç düflürme ve regülatörler, teknik emniyet gibi sektör ihtiyaçlar›na cevap verecek flekilde yap›land›r›lm›flt›r. Yöneticiler, mühendisler, tekniker ve teknisyenler gibi her bir çal›flan grubu için kurgulanan e¤itimler teorik ve uygulamal› olarak UGETAM Kurtköy tesislerinde gerçeklefltirilmektedir. 3.2. Do¤algaz Yetkili Tesisatç›l›¤› Gelifltirme ve Uyum Kurslar›, S›navlar›: Yerel gaz da¤›t›m flirketleri taraf›ndan yetkilendirilecek firmalar›n tesisatç› ustalar›n› yetifltirmek üzere 3308 say›l› yasa kapsam›nda Milli E¤itim Bakanl›¤›’na ba¤l› okullarla iflbirli¤i ile yürütülen kurs ve s›navlard›r. Bu kapsamda yap›lmakta olan kurslar› flunlard›r: • Do¤algaz ‹ç Tesisatç›l›¤› (Diflli ba¤lant›-Montaj) kurslar›, • Elektrik ark kaynakç›l›¤›, • Oksi-Asetilen kaynakç›l›¤›, • Bak›r Boru Sert Lehim Uygulamalar› ‹lk kez yetkilendirilecek do¤algaz yetkili tesisatç›s› adaylar›; • Montaj Kursu (yaln›z diflli ba¤lant› uygulamas›) - 25 saat, • Bak›r boru sert lehim kursu - 25 saat, • Kaynak kursu (diflli ba¤lant›, el ile elektrik ark kayna¤› ve oksi asetilen kayna¤› uygulamas›) - 60 saat,
|129|
INGAS 05 - 123
toplam süreli Do¤algaz Yetkili Tesisatç› Gelifltirme ve Uyum kurslar›ndan birini baflar›yla tamamlad›ktan sonra ilgili yetki belgesini almaya hak kazan›rlar. Elektrik ark kaynakç›s› ve Oksi asetilen kaynakç›s› belgelendirmeleri EN 287–1 standard›na göre, Bak›r boru sert lehimcisi belgelendirmesi ise TS EN 1057 – TS EN 1044 standartlar›na göre uygulamal› olarak gerçeklefltirilen s›navlarda baflar›l› olan Do¤algaz ‹ç Tesisatç›s› belgesine sahip ustalara yönelik olarak yap›l›r. Söz konusu s›navlardan sonra al›nan yetki belgelerinin süresi, ilgili standartlar gere¤ince ve çal›flmaya aral›ks›z 6(alt›) ay ara vermemek kofluluyla 2(iki) y›l olup bu sürenin sonunda yeniden s›nava girilmesi gerekmektedir. Yetkilendirme s›nav›nda baflar›l› olmufl ancak çal›flmalar›na aral›ks›z 6(alt›) ay ara vermifl ustalar; Oksi asetilen kaynakç›s›, Elektrik ark kaynakç›s› veya Bak›r boru sert lehimcisi olarak çal›flabilmek için yeniden s›nava girmek ve baflar›l› olmak zorundad›r. 3.3. Polietilen Hat Kaynakç›s› Yetifltirme Kurs ve S›navlar›: Do¤algaz da¤›t›m flebekesi üzerinde yer alacak polietilen hatlar›n üretiminde görev alacak kaynakç›lar›n yetifltirildi¤i kurslard›r. Polietilen malzeme bilgisi, elektrofüzyon kaynak yöntemleri, temel do¤algaz altyap› bilgisi, çal›flmalar s›ras›nda uygulanacak ifl ve iflçi sa¤l›¤› konular›yla ilgili teknik emniyet kurallar› gibi konular ifllenmekte olup toplam sürenin yüzde sekseni e¤itim uygulamalar›na ayr›larak gerçeklefltirilmektedir. Bu kapsamda yap›lmakta olan kurslar› flunlard›r: • Ana Hat Kurslar›: Polietilen flebekenin ana tafl›y›c›lar› olan 63, 110, 125 mm çapl› borular ile uygun tip ve büyüklükteki birlefltirme parçalar›n› (vana, manflon, dirsek, T ba¤lant› vb) kullanarak hat imalat› konular›n› içermektedir. • Servis Hatt› Kurslar›: Polietilen ana flebekeden 20 ve 32 mm çapl› borular ile servis kutular›na kadar olan bina ba¤lant› hatlar›n›n imalat› ve montaj› konular›n› içermektedir. ‹lk kez yetkilendirilecek polietilen kaynakç›s› adaylar› ilgili kursa kat›lmak zorundad›r. Kurs sonunda yap›lan uygulamal› s›navda baflar›l› olanlara “Polietilen Anahat Kaynakç›s›” veya “Polietilen Servis Hatt› Kaynakç›s›” sertifikalar›ndan ilgili olan› verilir. Sertifika sahiplerinin yetki süresi s›nav tarihinden itibaren 2(iki) y›l olup, bu sürenin sonunda yetki yenileme s›navlar›na girilmesi ve baflar›l› olunmas› gerekmektedir. 3.4. Altyap› Kurulufllar›na Verilen Do¤algaz Altyap› ve ‹flletme Seminerleri: Elektrik, telefon, su vb hizmetleri üreten kurulufllar ile bu kurulufllar›n müteahhitli¤ini, tafleronlu¤unu yapan firmalar›n altyap› imalat›, kontrolü ifllemlerini yapmakta olan her türden çal›flan›n› do¤algaz altyap›s›, do¤algaz hatt› bulunan yerlerdeki emniyetli ve do¤ru çal›flma flekilleri, do¤algaz flebekesi ile di¤er altyap› flebekelerinin etkileflimleri, yaflanabilecek problemler ve çözüm yollar› konular›nda bilgilendirmek amac› ile yap›lmakta olan e¤itim faaliyetlerini içermektedir.
|130|
INGAS 05 - 123
4. Sonuç 26 Ekim 2002 tarihli ve 24918 say›l› Resmi Gazete’de yay›nlanan Do¤al gaz piyasas› tesisler yönetmeli¤i’nin Personelin Vas›flar› ve E¤itimi bafll›kl› maddesinde; “Madde 7 — Lisans sahibi; tesislerin iflletilmesinde, görevinin gerektirdi¤i vas›f ve e¤itime sahip personel kullan›r. Personelin görev tan›m›, e¤itimi ve de¤erlendirilmesi ile e¤itim yenileme sürelerini kapsayan program haz›rlan›p uygulan›r. Tesislerde görevli tüm personel; acil durum, yan›c› s›v› ve gazlar›n özellikleri ile potansiyel tehlikeler, yang›nla mücadele ve ilk yard›m konusunda e¤itilir. Ayr›ca ilgili personel kendi görev alanlar›nda uygulamal› e¤itime tabi tutulur. Tesislerde, e¤itimi baflar›l› flekilde tamamlayan personel görevlendirilir. Bu e¤itimler belirli aral›klarla tekrarlan›r.” hükmü ve ayr›ca; 03 Kas›m 2002 tarihli ve 24925 say›l› Resmi Gazete’de yay›nlanan Do¤al gaz piyasas› da¤›t›m ve müflteri hizmetleri yönetmeli¤i’nin Da¤›t›m flirketinin uyaca¤› usul ve esaslar bafll›¤› alt›nda; Madde 55- Da¤›t›m flirketi; c-)Yerel itfaiye ve güvenlik kurulufllar›n› do¤al gaz ve uygulamalar› konusunda e¤itir ve bunlarla uyum içinde çal›fl›r, Madde 61- Da¤›t›m flirketi, ar›zalara, flebeke özelliklerini dikkate alarak zaman›nda müdahale ve etkin bir çözüm sa¤layacak acil müdahale organizasyonunu kurmak zorundad›r. Oluflturulan acil müdahale merkezinde, acil ihbar için özel servis numaras›n› arayan kifliye, en geç üçüncü çal›flta otomatik santral olmadan cevap verebilecek yeterli say›da telefon hatt› bulundurulur. Ayr›ca, söz konusu merkezde yeterli say›da tam teflekküllü acil müdahale arac› ile bunlar›n çal›flmas› için yeterli say›da e¤itimli personel bulundurulur. Da¤›t›m flirketi, acil müdahale personelini, ar›za tespiti ve onar›m, ekipman ve araçlar›n kullan›m›, kazadan korunma ve ifl emniyeti tedbirleri, belli bir sürede tespit edilemeyen veya giderilemeyen ar›za hallerinde uygulanacak usuller konusunda e¤itir veya e¤itim almalar›n› temin eder.” hükümleri mevcuttur. Bu hükümler ülkemiz enerji piyasas›n›n en etkili kurumu olan Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu’nun e¤itim konusundaki hassasiyetini ortaya koymaktad›r. Do¤algaz konusunda iflletme, araflt›rma, gelifltirme, teknoloji kullan›m› ve bilgi birikimi aç›s›ndan uluslararas› düzeyde baflar›l›, Türkiye’de lider olan ‹GDAfi do¤algaz›n ülkemizin her yan›nda güvenle kullan›labilmesi için hizmet üretmeyi kurumsal bir hedef yapm›flt›r. Buna ba¤l› olarak ülkemizin ve çevre ülkelerin ‘Uygulamal› Do¤algaz Teknik E¤itim’ ihtiyac›n› etkin ve eksiksiz bir biçimde karfl›lamak amac›yla UGETAM (Uluslararas› Gaz E¤itim ve Teknoloji Araflt›rma Merkezi)’› kurmufl ve do¤algaz iflletmecili¤inin “kaliteli, kesintisiz ve güvenli do¤algaz arz›? ile yap›labilmesi hususunda hizmet üretmeye bafllam›flt›r.
|131|
INGAS 05 - 123
Kaynaklar 1. Evans, F., Technician Training Project Tecniker Curriculum for Mechanical Engineering 2. Balo¤lu,Z., Üniversite-Sanayi Entegre E¤itim Projesi ve TEV;1. Ulusal Makine Mühendisli¤i Sempozyumu; 25-27 Ekim 1989,‹stanbul 3. Varol, V., Kurbano¤lu, C.; 2. Ulusal Makine Mühendisli¤i Sempozyumu; 15-17 Nisan 1993, ‹stanbul 4. Donald A. Sanders vd, ISO 9000 Nedir? Niçin? Nas›l? 5. Öncü, H. Fikret, Yönetimde E¤itim, De¤iflim Dinamikleri Yay›nlar›, 1, ‹stanbul, 1998 6. Tamer, O. M., Teknik Ara Eleman E¤itimi; 2. Ulusal Makine Mühendisli¤i Sempozyumu; 15–17 Nisan 1993, ‹stanbul 7. Özçelik, Doç. Dr. O., ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, ‹.Ü. ‹flletme Fakültesi yay›nlar›, ‹stanbul, 2000 8. Kuzuo¤lu, S., E¤itim Kavram› ve Türk Bankac›l›k Sektöründe E¤itim Faaliyetleri, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990 9. Resmi Gazete, S. 24918, 26.10.2002 10. Resmi Gazete, S. 24925, 03/11/2002 11. Ertekin, N., Teknik Emniyet E¤itimi Notlar›, ‹GDAfi, 2004 12. TS 6868-1 EN 267-1 Standard›, Kaynakç›lar›n Yeterlik S›nav›-Ergitme Kayna¤›-Bölüm 1: Çelikler. 13. TS 9872 EN 1057 Standard›, Bak›r ve Alafl›mlar›-Dikiflsiz, Yuvarlak Borular, Su ve Gaz ‹çin Is›tmada ve At›k Su Ar›tma Tesislerinde Kullan›lan. 14. TS EN 1044 Standard›, Sert Lehimleme- Dolgu Metalleri. 15. 2001, 2002, 2003 Y›ll›k faaliyet raporlar›, ‹GDAfi 16. www.epdk.gov.tr, 05.01.2005 17. www.ugetam.com, 05.01.2005 18. www.igdas.com.tr, 05.01.2005
|132|
INGAS 05 - 124
Gaz Ak›fl Mühendisli¤i Kavram› ve Gaz ‹flletmecili¤indeki Yeri Dr.
‹zzet KARABAY, Mechanical Engineer, PhD ‹GDAfi,
[email protected] Özet
Gaz ak›fl mühendisli¤i maddenin üç temel halinden birisi olan gaz hali için uygulanan mühendislik kriterlerinin gaz ak›fl esas›na göre belirlenmesini öneren ve kapsayan bir kavramd›r. Bununla birlikte gaz iletiminde, da¤›t›m›nda ve tafl›nmas›na kullan›lan bütün gaz sistemlerinin tasar›m›nda, üretiminde ve iflletilmesinde, gaz ile ilgili yaklafl›mlarda ve bilgilerde gaz ak›fl› esas›na dayal› yaklafl›mlar› ve çözümleri amaçlanmaktad›r. Bu yaklafl›m ile gaz sistemlerinin mühendislik ve ticari uygulamalar›nda da önemli bir aç›l›m sa¤lamas› beklenmektedir. Gaz ak›fl mühendisli¤i temel mühendislik bilgileri ile mevcut gaz bilgi ve deneyimini kullanmak suretiyle daha geçerli bir yaklafl›m sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Gaz ak›fl mühendisli¤inde ak›fl sistem dizayn›n›n ve ekipman karakteristiklerinin belirlenmesi gaz ak›fl›na ba¤l› bir esas üzerine yap›l›r. Bu suretle yap›lan her türlü ifllemde süreklilik, do¤ruluk, kararl›l›k, dayan›kl›l›k ve güvenirlilik merkezli çözümler elde edilebilir. Bu çözümler daha do¤ru, bütünleflik ve kaliteli malzeme,ekipman ve sistem tasar›m› elde edilmesini sa¤layacakt›r. Bu çal›flmada gaz ak›fl mühendisli¤i ile ilgili bir tan›tma yap›lm›flt›r. Konunun anlafl›lmas› için baz› örnekler verilmifl ve alt bafll›klarla.
|133|
INGAS 05 - 124
The Concept of Gas Flow Engineering and Its Place in Natural Gas Operations Abstract
Gas flow engineering is a new expansion that pertains to the structuring, producing and operating of all the equipments, approaches and knowledge used in the transportation, distribution and transmission of gas in accordance with flow engineering. The objective of this approach is to benefit from the knowledge and experience gained from other fields of engineering. There is extensive research in the gas sector throughout the world which indicates the existence of a tremendous potential. In gas flow engineering, flow is fundamental evaluation point for flow system design and equipments technical characteristics. This approach’s intend to change gas transport systems design approach, to supply understanding of gas flow in the systems, to increase system straightness, stability, and continuousness. So, it is expected more good quality, more accuracy, more integrated, more required skills gas flow engineering, to constitute developed sectoral structures in gas research and application. In this study, gas flow engineering was explained with samples and dealt with detailed.
1. Girifl Gaz ak›fl mühendisli¤i maddenin üç temel halinden birisi olan gaz hali için uygulanan mühendislik kriterlerinin gaz ak›fl esas›na göre belirlenmesini öneren ve kapsayan bir kavramd›r. Bununla birlikte gaz iletiminde, da¤›t›m›nda ve tafl›nmas›na kullan›lan bütün gaz sistemlerinin tasar›m›nda, üretiminde ve iflletilmesinde, gaz ile ilgili yaklafl›mlarda ve bilgilerde gaz ak›fl› esas›na dayal› yaklafl›mlar› ve çözümleri amaçlanmaktad›r Do¤algaz sektörü baflta olmak üzere gaz tafl›nmas›nda da¤›t›m›nda ve kullan›m›nda genellikle emniyet, iflletme ve kontrol kolayl›¤› gibi temel kavramlara göre malzeme ve imalat yöntemi seçimi yap›l›r. Gaz ekipman›, tesisleri ve destek üniteleri ilk gerekler olarak tan›mlanabilecek iflletmecilik ve mühendislik yaklafl›mlar› ile belirlenir. Detayl› bir sistem tan›mlayan birbirleri ile uyumlu yap›lardan oluflmazlar. Bu bak›mdan oluflmufl veya oluflacak problemlerin çözümünde köklü ve sürekli çözümler üretmek zordur. Oluflmufl yap›lar her ne kadar çal›fl›r olsa da yüksek bir bütünlük ve tutarl›l›k arzetmez. Örnek olarak gaz hacimlerinin ölçülmesi, ak›fl sistemi ve yakma sistemlerinin harmonize edilememesi çal›flmalar› gösterilebilir. Bu problemler yo¤un bilgi birikimi, do¤ruluk ve hassasiyet bak›m›ndan düflünüldü¤ünde daha önemli bir mühendislik problemi olarak ortaya ç›kabilir. Gaz ak›fl mühendisli¤i kavram› gaz sistemlerinin, ekipmanlar›n›n gaz›n ak›fl özelliklerine ba¤l› olarak tan›mlanmas›n›, formüle edilmesini, bütünlefltirilmesini emniyet iflletmecilik, teknik imkanlar gibi destek bilgileri de kullanarak mühendislik bak›m›ndan daha ileri yap›lar elde etme-
|134|
INGAS 05 - 124
yi içine almaktad›r. Bununla birlikte yeni bir mühendislik alan›d›r. Dünyada bu kavram çok dar bir alanda kullan›lmaktad›r. Gaz ak›fl sistemleri mühendisli¤i uygulamalar› ile bütün gaz sistemleri ve ekipmanlar› bütünleflik bir anlay›fl içinde yüksek do¤ruluk ve süreklilikte önemli bir yap› oluflumunu sa¤lanabilir. Bu yap› çok büyük bir araflt›rma ve gelifltirme alt yap›s›n›n oluflumunu sa¤layabilir. Bu suretle yeni ve ileri teknolojilerinin oluflumuna aç›k birçok faydan›n birlikte oluflaca¤› ifllevsel bir yaklafl›m oluflacakt›r.
2. Kavram›n Kapsam› ve Konuya Yaklafl›m Ak›flkan nakli bütün sistem karakteristiklerine ba¤l› olarak yap›labilmesi için sistem mühendisli¤i uygulamalar› yap›lmaktad›r. Do¤algaz sektöründe bu konuda yap›lm›fl çok köklü ve kapsaml› bir yaklafl›m ve bir çal›flma yoktur. Daha çok ak›flla ve sistemle ilgili olarak performans, uyum, kararl›l›k, dayan›kl›l›k ve süreklilik testleri yap›lmaktad›r. Bu aflamada bütün sistem parçalar›n› kapsayacak biçimde çal›flma flartlar›na, iflletme gereklerine, ak›flkan davran›fl›na ve özelliklerine, sistem bütününün toplam davran›fl›na ve sistemin kullan›ld›¤› prosesin özelliklerine göre bir yaklafl›m oluflmas› önemli mühendislik aflamas› olacakt›r. Bu yaklafl›m anlafl›lmas› ve uygulama safhas›na geçebilmesi esas itibariyle afla¤›daki bilgileri gerektirir: • • • • •
Ak›flkan bilgisi Sistem dinami¤i bilgisi Enerji Bilgisi Önceki tecrübelerin de¤erlendirildi¤i istatistiki veriye dayal› bilgi Elektronik bilgisi
Burada amaç çeflitli flekillerde elde edilmifl yo¤un bilgi kullan›m›n› sa¤layarak daha kararl›, sürekli, kaliteli, ifllevli, emniyetli, esnek, anlafl›l›r sistem de¤iflimli, az enerji sarfiyatl›, düflük sal›n›ml› özelliklere haiz sistemler elde etmenin yollar›n› haz›rlamakt›r: Bu flekilde mevcut yap›lardan nitelik ve nicelik olarak daha iyi gaz yap›lar› ve bütünleflik gaz sistemleri elde edilmesi mümkün olacakt›r. Bu ba¤lamda sa¤lanacak katk›lar›n yaklafl›m olarak deTablo-1 : Klasik mühendislik yaklafl›m› ve ak›fl sistemleri mühendisli¤ini oluflturan bileflenler Klasik Mühendislik Yaklafl›m› Bütünleflik çözümleme genelde yok Emniyet ve iflletme anlay›fllar› önde Ortaya ç›kan probleme göre çözümleme
Ak›fl Sistemleri Mühendisli¤i Ses Süreklilik Kararl›l›k Elemanlar Aras›Uyum Sistem Uyumu Sal›n›m Azl›¤› Mekanik Kalite Emniyet Kalitesi Süreklilik-Performans Cevap Verme Zaman› Enerjik ‹çerik
|135|
INGAS 05 - 124
¤iflimini ve farkl›klar›n› gösteren bilgiler tablo-1’de verilmifltir. Burada klasik mühendislik yaklafl›mlar› ile ak›fl mühendisli¤i yaklafl›mlar›n› çerçeve olarak gösterilmifltir. • • • •
Gaz ölçümünde (metering) ileri konular, Do¤algaz sistemlerinde akustik, Gaz ekipmanlar›n›n ak›fl karakteristik büyüklükleri oluflturma, fiebeke cihazlar›n›n flebeke iflletmecili¤ine göre biçimlenmesi.
Uygulama yap›labilecek basit alanlar ilk aflamada flu konular olabilir: Bu flekilde gaz ak›fl› kavram›n›n daha iyi anlafl›lmas› ve tan›nmas›, bütünleflik yap›lar›n elde edilmesinde önemli bir kilometre tafl› elde edilmesinde önemli bir yol kat edilmifl olur.
3. Ak›fl Sistemlerinin Dizayn ve ‹flletme Aflamalar› Ak›fl sistemlerinin dizayn› ve tesisi zaman içinde çeflitli aflamalardan geçerek günümüzdeki yap›lara ulafl›lm›flt›r. Geliflim ve de¤iflim aflamalar› flekil-1’de verilmifltir. ‹lk zaman uygulamalarda çok genel ve tabii gerekler içinde gaz ak›fl ile ilgili uygulamalar yap›lm›flt›r. Ancak zaman içinde gaz tafl›mac›l›¤›n›n yayg›nl›k kazanmas› ile birlikte standartlar gelmifltir. Bu seviyenin ard›ndan iflin niceliksel k›sm› daha ön plana geçerek sistem düflüncesi içinde gaz sistemlerinin belirlenmesi ve bilgi destekli seçim aflamalar› kat edilmifltir. Bugün için ise elde olan büyük imkanlar ile ak›fl bilgisi temelli yo¤un bilgi birikimi kullanarak yaz›l›m deste¤i ile oldukça iyi sistemler elde etmek mümkün hale gelmifltir. Basit Teknik Gerekler
Standart Oluflumu
Sistem Uygulamalar›
Bilgi Sistemi Destekli Uygulamalar
Ak›fl Mühendisli¤i Uygulamalar›
fiekil-1: Gaz ak›fl sistemlerinin dizayn ve iflletim aflamalar›n›n zaman içindeki geliflimi
4. Kavram›n Anlafl›lmas› ‹çin ‹ki Örnek 4.1. ‹ç Tesisatlarda Ölü Hacim Hesab› Do¤algaz tesisat› yönetmeliklerine ve uygulamalar›na göre, kazan tesisatlar›nda servis kutusundan cihaza kadar olan borunun iç hacmi 21 mbar tesisatlarda kazana verilecek gaz miktar›n›n 500’de birinden, 300 mbar bas›nç flartlar›na göre projelendirilmifl tesisatlarda 1000’de birinden daha düflük olmayacakt›r kural› vard›r. Bu çerçevede proje firmalar› bu kurala göre projelendirmede bir ölü hacim hesab› yapmaktad›rlar. Ancak kimi tesisatlarda bu asgari hacmi sa¤lamak çok zorlaflmakta ve zor ve mühendislik yaklafl›m› bak›m›ndan önemli çeliflkiler oluflturan çözüm yollar› bulunmaktad›r. Problem Tedarikin sa¤lanamamas›na ba¤l› olarak bas›nç düflümü oluflur ve bunun neticesinde regülatör grubunda veya gaz yolu elemanlar› hatt›nda bulunan emniyet sistemi gaz ak›fl›n› keser. Oysaki problemin gaz›n davran›fl›ndan ve buna ba¤l› olarak sistem karakteristiklerinden kaynakland›¤› düflünülse çözüm daha kolay ve etkili bir flekilde üretmek mümkün olur. Burada iflletme-
|136|
INGAS 05 - 124
den gelen bir s›k›nt›n›n kural olarak belirlenen limitlerin de¤ifltirilebilme imkanlar›n›n olup olmad›¤› tespit etmek ve varsa al›nabilecek tedbirlerin neler olaca¤›n› ortaya koymak gerekir. Problem en temelde tesisin iflletmeye alma aflamas›nda (yol verme) ve zaman zaman de¤iflik yük taleplerinde gaz›n sürekli ve kararl› bir halde ak›fl›n› sa¤layamamak olarak tan›mlanabilir. Tafl›n›lacak olan gaz›n ak›fl› ekipmanlar›n ve di¤er sistem ifllevlerinin özelliklerine ba¤l› olarak dalgal› bir seyir izler. Bu bak›mdan bir do¤algaz tesisat›nda sistem parçalar›ndan birisi olan borulaman›n di¤er sistem parçalar›n›n karakteristiklerine ve ifllevlerine uygun olarak yap›lmas› gerekir. Bu problemin ak›fl merkezli bir yaklafl›mla çözümünü gerektirir. Gaz ak›fl mühendisli¤i bu tip problemlerin çözümünü hacimle ilgili bir s›n›rlama koymay› gerektirmeyecek bir flekilde üretmeyi önerir. 120 100 80 60 1. Sistemin çal›flma e¤risi
40
2. ‹yilefltirilmifl çal›flma e¤risi
20 0
3. ‹deal çal›flma e¤risi 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
fiekil-2: Bir yak›c› sistemin yakma karakterleri
4.2. Yakma Sistemi Çal›flma E¤risi fiekil-2 bir yakma sisteminin kabaca çal›flma e¤risini üç farkl› durum için göstermektedir. Buna göre ilk halde dur-kalk fleklinde oldukça kesikli bir çal›flma var. ‹kincisi daha çok kontrol ekipman› kullan›larak elde edilen tecrübelere göre yap›lm›fl düzenleme sonras› oluflan çal›flma e¤ridir. Üçüncü e¤ri ise ideal e¤ri olarak belirtilen gaz ak›fl mühendisli¤i öngörüsü içinde dizayn edilmifl sistemin çal›flma e¤risidir. Gaz ak›fl›n›n kontrolüne ve sevkine ba¤l› olarak yap›lacak bir çal›flma flekli ile çok düzgün ve sal›n›m› düflük bir çal›flma e¤risi elde edilebilir. Gaz ak›fl mühendisli¤i uygulamalar› enerji kullan›m ifllevi ile uyumlu hale getirilerek ideale yak›n çözümler elde edilebilir.
5. Gaz Ak›fl Mühendisli¤inin Temelleri Gaz ak›fl mühendisli¤i gaz ak›fl bilgisi, sistem maliyeti ve proses bilgisine dayal› yaklafl›mlar, dizaynlar, çözümler ve sistemler gelifltirilmesi esas› üzerine kurulu bir yaklafl›md›r. Bu mühendislik alan›n›n oluflumundaki en önemli etkenlerden birisi sektördeki temel gerekliliklere göre flekillenmifl bir meslek anlay›fl›na olan gerekliliktir. Bu sebeple ak›fl mühendisli¤i kavram›n›n oluflmas›nda üç önemli temel tafl vard›r. Bu temel tafllar flekil-3’de verilmifltir. Sistem maliyeti bilgisi, faaliyetlerin uygulanmas›nda pratik flartlar›n ve ortam›n anlafl›lmas›nda gerekli olan zemini oluflturur. Bununla birlikte bu bilgi temel mühendislik sitemlerinin maliyet analizlerinde kullan›lan bilgilerle birlikte kullan›lmas› gerekir. Proses bilgisi ise genifl bir alanda
|137|
INGAS 05 - 124
farkl› ifllevler için farkl› çal›flma koflullar›nda kullan›lan düzeneklere ve sistemlere ait bilgilerin kazan›lmas›yla oluflur. Yine bu bilginin oluflumunda temel mühendislik bilgileri ve yaklafl›mlar› önemli bir ifllev görür. Proses anlafl›lmas›nda ve de¤erlendirilmesinde analitik bak›fl aç›s› kazan›lmas› gaz ak›fl mühendisli¤i bak›m›ndan gereklidir. Di¤er taraftan ak›fl mühendisli¤i kavram› ak›fl ile ilgili üç temel bilgi vard›r. Bu bilgiler ve bunlar›n bileflenleri tablo-2’de verilmifltir. Bu bilgiler ak›fl mühendisli¤i bilgisinin alt yap›s›n› oluflturur.
Gaz Ak›fl Bilgisi
Gaz AkÝß MhendisliÛi Sistem Maliyeti
Proses Bilgisi
fiekil-3: Gaz ak›fl mühendisli¤i oluflum flemas›
Tablo-2: Gaz ak›fl bilgisi temel gerekleri Gaz Ak›fl Bilgisi –Boyutland›rma
• Gaz ak›fl teorisi - Ak›fl oluflumu • Ak›fl çeflitleri • Boyutland›rma bilgileri • Genel ak›fl formülasyonu-mühendisli¤i • Standartlar›n oluflumu
Ak›fl Miktar› Bilgisi – Ölçüm
• Ak›fl miktar› hesaplamalar› • Ak›fl miktar› ve hacmi belirlemede kullan›lan yöntemler • Ak›fl miktar›n› do¤ru belirleyebilme
Ak›fl fiartlar› Bilgisi - Kontrol
• Ak›fl›n emniyet gereklerine göre s›n›fland›r›lmas› • Ak›fl›n kontrollü olarak kullan›lmas› - iflletmecilik • Ak›fl›n sistem talebine göre belirlenmesi gereklili¤i
6. Kapsam Alanlar›
1. Metroloji ve kalibrasyon, 2. Gaz ekipmanlar›n›n ak›flsal s›n›fland›rmas›, 3. Geçmifl yap›-flimdiki yap›-ileri yap›lar›n etütleri, 4. Gaz ak›fl ölçümleri, 5. Gaz ak›fl› koflulland›rmalar›, 6. ‹statistiki ak›fl ve ekipman dizayn› modelleri, 7. Ak›fl entegrasyonu, 8. Gaz ak›fl kalibrasyonu kavram›, 9. Ak›fl-enerji etütleri, 10. Ak›fl dinami¤i ve termodinami¤i.
Gaz ak›fl mühendisli¤ine geçifl ile birlikte afla¤›da s›ralanm›fl olan alanlarda önemli gerekler ve ifl alanlar›n›n oluflumu ve geliflimi oluflacakt›r. Sektörde faaliyetler daha tutarl› ve kaliteli bir kapsamda de¤erlendirilebilecektir. Bu oluflabilecek ifl alanlar› ile birlikte yüksek nitelikli ifl gücü gere¤i geliflecektir. Gaz ak›fl mühendisli¤i yaklafl›m›n›n uygulamaya geçirilebilmesi için yap›lmas› gerekli olan çal›flmalar ve bilgiler afla¤›da s›ralanm›flt›r. Belirsizli¤i düflük mühendislik, iflletme ve tasar›m uygulamalar› için bu gereklerin yerine getirilmesi gerekir. Bu bilgilerin oluflmas› ve buna paralel olarak mevcut yap›lar›n analiz edilmesi gerekmektedir. Analiz neticesinde tutarl›l›¤› ve güvenirlili¤i yüksek yap›lara ve uygulamalara ait pratik sonuçlar elde edilmesi mümkün olacakt›r. Bu ba¤lamda kazan›lmas› gereken bilgiler ve yap›lmas› gerekli olan ifller afla¤›da s›ralanm›flt›r;
|138|
INGAS 05 - 124
• Hesaplamal› ak›flkanlar mekani¤i uygulamalar› yapmak, • Gaz ak›fl modelleri, • Ak›fl karakteristikleri ç›karma, • Do¤ru gaz ölçümü ile ilgili temeller kurmak, • Ölçüm istatistikleri kurma, • Araflt›rma alanlar› ve konular›n› çeflitlendirme, • Ölçüm stantlar› kurma-laboratuar gerekleri, • Kalibrasyon s›n›fland›rmalar› ve kalibrasyon teorileri, • Sayaç tipleri için ölçüm ve karfl›laflt›rma kriteleri oluflturmak ve gelifltirmek, • Do¤algaz ak›fl dinami¤i ile ilgili e¤itim alt yap›s›n› kurma, • Gaz ak›fl mühendisli¤i alt yap›s›n› kurma, • Türkiye’de yüksek bas›nçta gaz kalibrasyonu imkan›n› gelifltirme, • Gaz da¤›t›m sistemi kavramlar› ve kavramlar›n de¤iflimi ulusal potansiyel oluflturulmas›, • Yaz›l›m alt yap›s›n›n ç›kar›lmas›, • Araflt›rma potansiyellerinin ve konular›n›n ç›kart›lmas›.
7. Faydalar ve Getiriler Gaz ak›fl›n›n yüksek do¤rulukta, kararl›l›kta ve süreklilikte hareketini sa¤lamay› ve hareketi kontrol etmeyi sa¤layabilmek için gaz dinami¤i temelinde ak›fl›n iç ve d›fl kalitesine yönelik ifllevsel kavramlara geçiflin flartlar›n› oluflturmak önemli bir aç›l›md›r. Bu suretle gaz naklinde sa¤lanabilecek geliflmelere ait potansiyeller ç›kar›labilir. Bu de¤iflimde gaz ak›fl mühendisli¤inin katalizör görevi görebilece¤i düflünülmektedir. Bu ba¤lamda afla¤›da bafll›klar halinde sa¤lanacak genel faydalar belirtilmifltir. Gaz sistemlerinin kalitesinin art›r›lmas›: Do¤algaz ak›fl›n›n oldu¤u sistemler genellikle ilk bak›flta sistemin temel gereklerine ve birincil mühendislik yaklafl›mlar›na göre dizayn edilirler ve yap›l›rlar. Zaman içinde kalite beklentileri ve yaklafl›mlar› ile daha üst iyilefltirmeler olmufltur. Ancak bu iyilefltirme ve gelifltirmeler sistemin ve sistem parçalar›n›n temel fonksiyonlar› ve süreklilikleri bak›m›ndan, iç ve d›fl tutarl›l›¤› sa¤layan ak›fl esasl› bir yaklafl›mla yap›lmam›flt›r. Bu yaklafl›m›n de¤iflmesi ile bütün ak›fl sistemi çok önemli iç ve d›fl tutarl›l›k projelendirme ve testlerden geçirilerek sistemlerin ve parçalar›n mükemmellik ve iyilik dereceleri tespit edilebilir. Bu flekilde oluflacak bir mühendislik düzeyi mevcut yap›lar›n daha iyi yap›lara dönüflümünde çok önemli bir geliflme olabilir. Bilgi ve teknoloji altyap›s›n›n güçlenmesi: Gaz ak›fl mühendisli¤i uygulamalar› bilgi altyap›s›n›n oluflmas›n› ve teknolojik geliflmeleri daha yak›ndan takip gibi faydalar›n›n yan› s›ra yeni bilgi ve teknolojiler üretilmesi ile ilgili önemli bir alt yap› kurulmas›n› sa¤layacakt›r. Buna paralel olarak ekonomik ve ticari getirisi yüksek ürün ve hizmet üretimi geliflecektir. Ulusal ve uluslar aras› güvenirlili¤in art›r›lmas›: Gaz ak›fl mühendisli¤i çal›flma alan›n›n kurulmas› ile birlikte bu yaklafl›m üzerine kurulacak sistemlerin ve yap›lar›n güvenirlili¤inin
|139|
INGAS 05 - 124
art›r›lmas›nda bilgi birikim ve belgeye dayal› güçlü bir alt yap› kurulmufl olacakt›r. Bu suretle problemin çözümünde ve yeni geliflmelere ait ilk uygulamalarda güvenirlilik merkezli bir etki alan› oluflacakt›r. Bu fayda sektörün etkileflimde oldu¤u di¤er sektörlerde (ticari- ekonomik, sanayi vs) ve yan sektörlerde de ilave faydalar›n has›l olmas›na vesile olabilir. Enerji kullan›m› azalt›lmas›: Gaz ak›fl› mühendisli¤i uygulamalar› ›s› ve enerji mühendisli¤i ile olan yak›n iliflkilerinden dolay› mevcut yap›lar›n ve yeni yap›lar›n ›s› ve enerji kullan›m› önemli ölçüde azalacakt›r. Bugün sensör teknolojileri ile donat›larak iyilefltirilen yakma sistemlerinde %2-20 aras›nda enerji tasarrufu sa¤lanabilecektir. Gaz ak›fl mühendisli¤i ›s› ve enerji sistemlerinde kontrol teknolojilerinde önemli uygulamalar›n temel alan› olabilir.
8. Sonuç Gaz ak›fl mühendisli¤i yaklafl›m› sektörde gaz sistemlerinin teknik yönlerinin anlafl›lmas›nda, e¤itiminde ve gelifliminde ak›fl mühendisli¤i esasl› bir yaklafl›m kazand›rmay› öngörmektedir. Yaklafl›m›n baflar›ya ulaflmas› ile sektörde yeni imkanlar›n oluflmas› olas›d›r. Bu bak›mdan sektörde daha ileri uygulama alanlar›n›n oluflmas›nda bir katalizör görevi görece¤i düflünülen bu mühendislik alan›n›n desteklenmesi Türkiye gaz sektörüne önemli katk›lar sa¤layabilecektir. Bu suretle yüksek bilgi ve teknoloji oluflumunda sa¤lam bir zemin oluflturulmas› imkan› bulunmaktad›r. Kaynaklar 1. Karabay, ‹; “Minimum ‹ç Tesisat Hacmi”, ‹zmir Do¤algaz Sempozyumu, 2. Karabay, ‹; “Minimum ‹ç Tesisat Hacmi”, VI. Uluslar Aras› Yap›da Tesisat Teknolojisi Sempozyumu, ‹stanbul, 3-5 May›s 2004 3. “Gaz Ak›fl Mühendisli¤ine Haz›rl›k ve Geçifl”, AB 6. Çerçeve proje önerisi 4. Öztürk, S. Do¤al Gaz Uygulamalar›, Ankara, fiubat 1991 5. Karabay, ‹. Do¤al Gaz Hatlar›n›n Dizayn Esaslar›, Y.Lisans Tezi-‹TÜ, Haziran 1997 6. Nayyar, M.L. Piping Handbook, New York, 1992 7. Distribution Systems, Sofregaz Notlar› 8. Mc.Allister, E.W, Pipe Line Rules of Thumb Handbook, third Edition Gulf Publishing Company, Houston, 1993 9. Boyd, O.W., Petroleum Fluid Flow Systems, USA, 1993 10. Segeler.C.G., Gas Engineering Handbook, American Gas Assocation, New York, 1965 11. Wright, P.H, Ashted, N.J, Transporting Engineering Planning and Design, Third Edition, Georgia ‹nstitute of Technelogy, New York, 1989
|140|
30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslaras› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu 1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training
OTURUM III / SESSION III TÜRK‹YE’DE VE AVRUPA’DA fiEH‹R ‹Ç‹ DO⁄ALGAZ DA⁄ITIM fiEBEKES‹ D‹ZAYN ESASLARI DESIGN PRINCIPLES FOR NATURAL GAS DISTRIBUTION NETWORKS IN URBAN AREAS IN TURKEY AND EUROPE
Baflkan/Session Chair Murat AKKAYA
Do¤algaz ‹flletmeler Müdür Yrd. / Deputy Manager - Natural Gas Utilities BOTAfi
INGAS 05 - 131
Boru Hatt› Sistemlerinin Yenilenmesi Jörg FRÖBEL
Gaz fiebekeleri ve Tesisleri Birimi Müdürü / Head of Dept. Gas-Grids and-facilities, DBI Gas - und Umwelttechnik GmbhH,
[email protected] Özet Toprak alt›ndaki borular›n ömrü s›n›rl› olup pek çok etkene ba¤l›d›r. “Eski” borular zamanla hasar görecek, s›zd›rma yapmaya bafllayacakt›r. Bu sebeple de boru hatlar›n›n yenilenmesi ya da boru hatlar›n›n baz› k›s›mlar›n›n yeniden infla edilmesi gerekir. Hatlar› yenilemenin di¤er önemli sebepleri flunlard›r: • • • • • •
Eski demir döküm borularda s›zd›rma, Borular›n korozyona u¤ramas› sebebiyle oluflan ekonomik kay›p, Kaçak gazlar›n meydana getirdi¤i çevresel hasarlar, Kaçak gazlar›n meydana getirdi¤i teknik güvenlik riski, Do¤al koruma alanlar›nda yeni boru hatt› döflenmesine izin verilmemesi, Resmi yasaklamalar sebebiyle ifllek caddelerde kaz› yap›lamamas›.
Sunumumuzda, boru hatlar›n›n yeniden yap›land›r›lmas›na iliflkin çeflitli yöntemler tarif edilmifl, bunlar›n avantajlar› ve dezavantajlar› s›ralanarak kullan›lan özel teknolojilerden bahsedilmifltir. Boru hatlar›n›n yenilenmesinde kullan›lan teknolojiler aras›nda flunlar yer almaktad›r: Boru hatlar›n›n astarlanmas› (uzun borular›n astarlanmas›, U-astar›, burst-astarlama, yatay sondaj yoluyla starlama, RTP astar›) ve hortum yoluyla astarlama (film boru ve fabrik boru). Özellikle fabrik borular ve RTP astarlar› daha yeni gelifltirilmifl modern teknolojiler olup yüksek bas›nçl› uygulamalar için uygundur.
|143|
INGAS 05 - 131
Refurbishment of Pipe Systems Abstract The lifetime of pipes in the soil is limited and depends from various influencing factors. “Old” pipes will get a growing number of damages and leakages. That causes the requirement of refurbishment or new construction of these pipe-sections. Other special reasons for refurbishment are • Leakages on old cast iron pipes, • Economical losses by corrosion of the pipes, • Environmental damages caused by escaped gas, • Technical safety risk by escaped gas, • No allowance for new laying of pipes in nature protection areas, • No excavation in heavy frequented street areas caused by official prohibition. In the presentation various methods of reconstruction for pipes are described, advantages and disadvantages are listed and special technologies are explained. Typical technologies for refurbishment are pipe relining (long pipe relining, U-liner, burst-lining, relining with horizontal drilling, RTP liner) and hose relining (Film tube and Fabric tube). Especially the fabric tubes and RTP liners are modern technologies, which has been developed only short time ago and which are suitable for high pressure applications.
1. Introduction There are various reasons for a urgent necessary refurbishment of existing pipe systems: • • • • • •
Leakages on old cast iron pipes, Economical losses by corrosion of the pipes, Environmental damages caused by escaped gas, Technical safety risk by escaped gas, No possibility for new laying of pipes in nature protection areas, No excavation in heavy frequented street areas trough official prohibition.
Almost depending on the age of the Pipes or the mechanical stability the responsible foreman or engineer has to decide, what happens with the asset of pipes or with any given pipe-section in next future. Thera are many several technologies both for renewal and refurbishment of existing pipes, which shall be shown in this text.
2. Available Methods for Refurbishment If there shall not be a new laying of a Pipeline or a segment if this, then various technologies are available:
|144|
INGAS 05 - 131
Pipe relining: • • • • •
Long pipe re-lining, U-liner, Burst-lining, Horizontal drilling, RTP liner.
Hose relining: • Film tube, • Fabric tube. In the following Pages are given a short overview of the available technologies: U-Liner-technology
Scheme of technology
U-Liner after pulling in and warping back
Burst-lining
Working scheme of the burst-lining equipment
|145|
INGAS 05 - 131
Horizontal drilling
Penetration of the Flushing/drilling head in the ground
Flushign/drilling equipment
Widening of the borehole
Pulling in the pipe Fabric tube relining
|146|
Inspection with camera
Pipe robot
Inspection with camera
Pipe robot
INGAS 05 - 131
Sefl supporting inliner
Scheme of technology
Prepared liner at the construction side
3. Advantages and Disadvantages Long pipe relining
Advantages and handicaps, s Only rough cleaning necessary, s Use of standard PE-HD-pipes and fittings, s Increase of the MOP of a Pipeline is possible (up to 10 bar with PE-100 material), s Available digging and laying equipment is utilizable, t MOP 10 bar, t Only staight-line trace is possible no elbows or direction changes can be refurbished, t Possible max. lengths of refurbishment are ca. 500 m. U-Liner Technologie Advantages and handicaps s Long distances refurbishable (until 1600 m, depending from the nominal diameter) s Use of standard fittings s Only small reduction of the cross section s Only small excavation pits are necessary, because of slight bending radius t Increase of MOP until max. 10 bar (PE 100) t Only very small direction changes refurbishable Burst lining Advantages and handicaps s Environmentally sound, no digging renewal of pipelines s Renewal of nearly all materials of pipes s No reduction of the cross section s No subsidence of soil s Connection by standard fittings
|147|
INGAS 05 - 131
s Enlargement only up to 1 step in the nominal Diameter t No elbows refurbishable t The soil around the pipe has to be displaceable Horizontal drilling Advantages and handicaps s Environment friendly technology s Low effort for excavation s No foundation material necessary s Sidestep of barriers is possible t Only short sections are refurbishable (max. ca. 500 m) t No elbows refurbishable t Material is PE (max. 10bar) Fabric tube relining Advantages and handicaps s Low effort for excavation s Trenchless technology s Refurbishment of pressure pipes s Sections up to 2000 m s Elbows until 45° refurbishable t Careful cleaning of the “old” pipe necessary (only if stucked liner is used) t Time intensive inner preparation is necessary
4. Conclusion
The most safe, but often the choice with the highest efforts is the laying of new pipes, if a renewal of pipe sections is necessary. But, especially for existing older pipes and in high density areas, the several possibilities of refurbishment should be checked. Often those technologies bring an economical effect. Not seldom they are the only applicable under given conditions in bigger towns. Therefore in this presentation the advantages and handicaps are discussed for giving the responsible specialist a help to meet the technical and economical optimum in decision for renewal of pipes.
References Please refer also the Internet sites of the providers of the technologies mentioned above 1. 2. 3. 4.
http://primusline.raedlinger.com www.karl-weiss.de http://www.prsrohrsanierung.de http://www.rsv-ev.de
|148|
INGAS 05 - 132
Do¤algaz Çelik Boru Hatlar› Katodik Koruma Sistemlerinin Problemleri ve Çözüm Yollar› Prof. Dr. Zeki Ç‹ZMEC‹O⁄LU Kimya-Metalürji Fakültesi / Faculty of Chemistry and Metalurgy, YTÜ,
[email protected] Özet Korozyon, ortam›n malzeme üzerindeki elektrokimyasal tahribat›d›r. Zemine döflenen do¤algaz çelik borusunun korozyon ile delinmesi, ekonomik zararlar›n›n yan›nda felaket boyutunda olaylar›n yaflanmas›na sebep olmaktad›r. Do¤algaz çelik borular›n›n zemindeki korozyonuna karfl› aktif koruma olarak katodik koruma denilen koruma yöntemi uygulanmaktad›r.Bu bildiride, korozyonun mahiyeti, korozyondan korunma yöntemleri ve katodik koruman›n esaslar› aç›klanmakta; do¤algaz çelik boru hatlar› katodik koruma sistemlerinin problemleri ve çözüm yollar› tart›fl›lmaktad›r. Do¤algaz çelik boru hatlar›na civar›nda bulunan metro ve tramvay hatlar›n›n kaçak ak›m korozyonu veya di¤er katodik koruma sistemlerinin interferans korozyonu olumsuz etkiler yapmakta ve ilave koruma önlemlerinin al›nmas›n› gerektirmektedir. Bildiride, bu konuda ‹GDAfi’ da gerçeklefltirilen çal›flmalardan örnekler verilmektedir.
Protection System Problems and Their Solutions Abstract Corrosion is an electrochemical damage of material from the environment. The corrosion damage of a buried gas steel pipe can cause dangerous explosions beside economical costs. Cathodic protection is applied against to corrosion of natural gas steel pipeline in the soil as an active protection. In this paper, the theory of corrosion, protection methods and fundamental of cathodic protection system have been explained, and also the problems of cathodic protection and their solutions have been discussed Stray currents of DC tramway networks and interference corrosion of other pipeline systems have harmful effects to the cathodic protection of a steel gas pipeline, it requires additional protection systems. Some examples of investigations which have been carried out in ‹GDAfi are given in this paper.
|149|
INGAS 05 - 132
1. Korozyon 1.1. Korozyonun tan›m› Metalik malzeme içerisinde bulundu¤u ortam taraf›ndan korozyon ad› verilen tahribata u¤rar ki, bu olay halk aras›nda paslanma olarak tan›n›r. Pas bir korozyon ürünüdür. Metal ve alafl›mlar›n içinde bulunduklar› ortam›n elektrokimyasal etkisi ile tahribat›na korozyon denir. Yüzeyden kopan pas tabakalar›, yeni pas tabakalar›n›n oluflmas›na ve flekil 1.1 (a-bc-d)'de görüldü¤ü gibi metalik yap›n›n delinmesine ve fonksiyonunu yitirmesine yol açar. Kurulmalar› için büyük yat›r›mlar yap›lan metalik yap›lar›n paslanarak tahrip olmalar›n› önlemek, yat›r›m›n verimlili¤i aç›s›ndan son derece önemlidir. Yeterince korunmayan bir metalik yap›n›n paslanarak tahrip olmas› ekonomik kay›plara yol açt›¤› gibi bazen felaket riskini de tafl›r.
(a) Kaplamas›z Ç›plak Çelik Boru Yüzeyi
(b) Anot-Katot Bölgelerinin Oluflumu
(c) Pas Oluflumu
(d) Metalik Yap›n›n Delinmesi
fiekil 1.1. Kaplamas›z Ç›plak Çelik Yüzeyinde Pas Oluflumu
a) Nötr Demir Atomu Modeli
b) Demirin Fe+2 ve Fe+3 Pozitif ‹yonlar›n›n Oluflumu
fiekil 1.2 Demir Atomunun ‹yonlaflmas›
|150|
INGAS 05 - 132
1.2. Korozyon reaksiyonlar› Metaller nötr haldeki atomlar›n›n en d›fl kabu¤undaki serbest elektronlar›n› vererek iyon oluflturmak e¤ilimi gösterirler ki bu davran›fl fiekil 2'de demir atomu için gösterilmektedir. Korozyonun sebebi, karars›z haldeki metalin serbest elektronlar›n› vererek pozitif iyon oluflturmas›, elektronlar› alan mukabil malzemenin ise negatif iyon oluflturmas› neticesinde pozitif iyonlarla negatif iyonlar aras›ndaki çekim kuvveti ile iyonik ba¤l› kararl› bir metal bilefli¤inin metalin yüzeyinde bir korozyon ürününe, yani pasa dönüflerek metali tahrip etmesidir. Korozyon reaksiyonlar›, bir çift anodik ve katodik reaksiyonlar›n toplam›d›r. Anodik Reaksiyon : Fe° =>Fe++ + 2eKatodik Reaksiyonlar : 1/2 O2 + H2O + 2e- => 2(OH)2H+ +2e- => H (Asitli Ortamda)
Toplam Reaksiyon
:
Feº+1/
2
2O2+H2O
1.3. Korozyon hücresi ve ak›m›
=> Fe(OH)2 (Pas)
Elektrolit ad› verilen su, toprak ve beton gibi iyonik iletken bir ortam içerisine dald›r›lan bir metal çözeltiye pozitif iyonlar vererek, metalde kalan fazla elektronlar sebebiyle negatif yüklü hale geçer. Afla¤›daki fiekil 1.3'de, iyonik iletken bir ortam içerisindeki metalik malfiekil 1.3 Metalin Elektrolit ‹çerisinde zemenin bir pil gibi davranarak ortama ‹yonlaflmas› demir iyonlar› verdi¤i ve metalde (elektrotta) kalan elektronlar›n negatif yük oluflturdu¤u görülmektedir. ‹yonik iletken bir ortamda bulunan çelik malzeme, t›pk› bir pil gibi davranmaktad›r. Bu malzemeden ortama do¤ru korozyon ak›m› ad› verilen do¤al bir ak›m yay›lmaktad›r. Çelik malzemeden demir iyonlar› ortama do¤ru yay›lmaktad›r. Örnek hesaplama: 1 amp'lik korozyon ak›m› bir y›lda kaç gram demir kütlesini serbest hale getirir veya pasland›r›r? Faraday elektroliz kanunu, etrafa yay›lan yani korozyona u¤rayan demir miktar›n› hesaplamaya yarar. M = A . I .t / n . F Sembollerin anlam›: m=serbest hale gelen metal kütlesi(gr) A=metalin atomik kütlesi(gr)=Demirin atomik kütlesi=56 gr. I =ak›m fliddeti( amper) = 1 A.
|151|
INGAS 05 - 132
t=zaman(sn) =1 y›l = 24 . 365 . 3600 sn. n=de¤erlik say›s›=2 F=Faraday say›s›=96500 Coulomb / eflde¤er – gr m = 56 .1 . 24 . 365 . 3600 / 2 .96500 m = 9150 gr. 1 amp.’lik bir korozyon ak›m› bir y›lda yaklafl›k 10 kg çeli¤i iyonlaflt›r›r, yani pasland›r›r. (1) 2. Korozyondan korunma teknikleri Tablo 3.1 'de korozyondan korunma teknikleri görülmektedir. Tablo 3.1. Korozyondan Korunma Teknikleri(1)
KOROZYONDAN KORUNMA TEKN‹KLER‹
‹flletmede Al›nan Önlemle
Geçici Korunma Alt›nda Tafl›ma ve Depolama S›ras›nda Al›nan Önlemler Tafl›nma Aflamas›nda Al›nan Önlemler
Ortamda Al›nan Önlemle
Katodik Korumayla
S›cakl›¤›n De¤ifltirilmesi H›z›n De¤ifltirilmesi Korozif Eleman›n›n Ortamdan Uzaklaflt›r›lmas› Konsantrasyonun De¤ifltirilmesi
D›flak›m Kaynakl› Katodik Koruma Galvanik Katodik Koruma
Malzemede Al›nan Önlemle Malzeme Seçimi Metal Metal D›fl› Alafl›mlama
Frenleyici Kullan›m›
Kaplama Metal
Metal Olmayan
Dald›rma
Organik ‹norganik
Sementasyon
Boya
Met Püskürtme
Lastik pist
Metal Buhar› Asfalt Yo¤unlafltrm Kaplm. Cladleme
Kimyasal Dönüflml kaplama Seramik Emaye Kaplama
Elektrolitik
3. Katodik koruma 3.1. Katodik koruman›n esaslar› Katodik koruma, korozyona u¤rayan (korozyon sisteminde anot olarak davranan) bir metalin potansiyelini de¤ifltirerek onu katot olarak davranmaya zorlamaktad›r. Çözünmeyen bir soy anot yard›m›yla korunacak bir yap› devrenin negatif kutbunu oluflturacak flekilde do¤ru ak›m devresine ba¤lan›r. Bu tip korumaya ‘d›fl ak›m kaynakl› katodik koruma’ denir. Katodik koruman›n bir baflka flekli ise korunacak metalden daha aktif bir metali anot olarak kullanarak yapay bir pil devresi oluflturup, aktif metalin korozyonu ile korozyona karfl› korunacak yap›ya elektron transferi sa¤layarak yap›y› katot haline getirerek korumaktad›r ki bu metoda ‘galvanik anotlu katodik koruma’ denir. Katodik koruman›n amac›, belirli bir ortamda her metal için sabit bir potansiyel efli¤inin alt›nda metali topra¤a göre negatif olarak daha negatif olarak yükleyerek her tür korozyondan korumakt›r. 3.2. Galvanik anotlu katodik koruma sistemi (2) Korunmas› gereken metalden daha elektronegatif bir metal ile bir bataryada galvanik çift oluflturulur. Bu bataryada, pozitif elektrot, yani anot tahrip olurken di¤eri yani katot polari-
|152|
INGAS 05 - 132
zasyona maruz kal›r. Bu tür korumada güç azd›r ve anodun kullan›m süresi s›n›rl›d›r. Bu sebeple bu tür koruma uzun olmayan yada çok iyi yal›t›lm›fl hatlar ile geçici korumalar için ve 10 ma civar›nda ak›m ihtiyac›nda kullan›l›r. Bu tip koruma verilen düflük ak›mdaki di¤er flebekeleri etkilemedi¤inden avantajl›d›r. Di¤er yandan potansiyel ayarlanmas›na imkân tan›mad›¤›ndan bu konuda elveriflsizdir. (fiekil 4.1) 3.3. D›fl ak›m kaynakl› katodik koruma sistemi
Ak›m›n Dönüfl Hatt›
Çelik Boru Katot
Elektron Ak›m Yönü
Yer Seviyesi
Galvanik(Kurban) Anot
-Zeminde Ak›m›n Yönü-
fiekil 4.1 Galvanik Anotlu Katodik Koruma Sistemi(2)
Bu sistemde sürekli ak›m kayna¤› kullan›Do¤ru Ak›m Kayna¤› l›r. Negatif kutup, korunacak boruya pozitif kutup da zemin yata¤› yada toprak Yer Seviyesi plakas›na ba¤lan›r. Zemin anot yata¤›na Yard›mc› Anotlar karma metal oksit kapl› titanyum tüp veya flerit anotlar yerlefltirilir. Anotlar kendini yok etti¤inden ve elektrik ak›m› Çelik Boru (Katot) yüksek oldu¤undan 20 y›la uygun bir kullan›m süresi için gerekli malzeme öngörülmektedir. D›fl ak›m kaynakl› katodik koruma sistemi, galvanik anotlu katodik Zeminde Ak›m›n Yönü koruma sisteminden daha güçlüdür ve potansiyel ayarlamas› mümkündür. Ancak fiekil 4.2 D›fl Ak›m Kaynakl› Katodik Koruma çevredeki flebekeleri etkileme gibi bir Sistemi mahsuru vard›r. Bu koruma tipi büyük flebekelerde tavsiye edilir. Potansiyel uyarlamalar› ile adaptasyonda elastikiyet sa¤lar. Fakat da¤›t›m flebekelerinde di¤er flebekelere etkisinin engellenmesine dikkat edilmelidir. (fiekil 4.2) 3.4. Galvanik anotlu ve d›fl ak›m kaynakl› katodik koruma sistemlerinin birbiri ile karfl›laflt›r›lmas› 3.4.1. Galvanik anotlu katodik koruma sistemi a) D›fl ak›m kayna¤›na gerek yoktur. Katodik koruma için gerekli ak›m galvanik anotlardan sa¤lan›r. b) Bu sistemde ak›m maliyeti yüksektir. Bu nedenle ak›m ihtiyac› yüksek olan boru hatlar›nda tercih edilmez. Galvanik anotlu katodik koruma sistemi yaklafl›k olarak 0,5–1,0 amper’den daha az ak›m ihtiyac› olan boru hatlar›nda ekonomik olabilir. c) Galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinde devre potansiyeli küçük oldu¤undan, yüksek elektriksel özgül dirençli zeminler için de bu sistemin uygulanmas› güçleflir.
|153|
INGAS 05 - 132
5000 ohm.cm’den daha yüksek elektriksel özgül dirençli zeminler içinde bu sistem uygulanmamal›d›r. d) Yap›m› basit ve kolayd›r. ‹flletme s›ras›nda hiç bir ayar gerektirmez. e) Anotlar boru hatt› boyunca da¤›lm›fl oldu¤undan, iflletme s›ras›nda kontrolü zordur. f) Anot/zemin potansiyeli düflük oldu¤undan anot yata¤›n›n çevre metalik yap›lar üzerine interferans etkisi önemsizdir. g) Anotlardan çekilen ak›m kontrol edilemez. Borunun ak›m ihtiyac› polarizasyon nedeni ile zamanla azal›r. Bu durumda devre potansiyeli de azalaca¤›ndan anottan çekilen ak›m da kendili¤inden düfler. h) Anoda yak›n olan boru yüzeyinde afl›r› voltaj nedeniyle boru kaplamas›nda soyulma meydana gelmez. 3.4.2. D›fl ak›m kaynakl› katodik koruma sistemi a) Bu sistem elektrik ak›m› bulunmayan bölgelerde uygulanmaz. b) Elektrik ak›m› flebekeden al›nd›¤› için ucuzdur. Bu nedenle ak›m ihtiyac› için s›n›r yoktur. c) Bu tarz sistemlerde zemin elektriksel özgül direnci için s›n›r yoktur. Anot yata¤› direnci düflürülerek ve Trafo–Redresör say›s› art›r›larak istenilen miktarda ak›m uygulanabilir. d) Anot yata¤› civar›nda olan yabanc› metalik yap›lar üzerinde interferans etkisi yapabilir. Bunun için yabanc› metalik yap›lar üzerinde özel önlemler al›nmas› gerekir. e) Boru ak›m ihtiyac› de¤ifltikçe sisteme uygulanan ak›m miktar› istenilen seviyeye ayarlanabilir. f) Anot yata¤›na yak›n bölgede afl›r› voltaj nedeniyle boru kaplamalar›nda soyulmalar meydana gelebilir.
4. Katodik koruma sisteminin dizayn›nda gözönüne al›nacak hususlar
Katodik koruma sistemi’nin dizayn›nda afla¤›daki hususlar›n incelenmesi önem arz etmektedir: • Borunun uzunlu¤u, çap›, kaplama cinsi, kalitesi ve borunun döflenme tarihi, • Borudaki gaz›n yüksek, orta veya düflük bas›nçl› oldu¤u, • Toprak elektrik özgül direnci, rutubet miktar›, pH, redoks potansiyeli özelliklerinin hat boyunca de¤iflimi, • Nehir, akarsu ve yol geçifllerinin tipi uzunlu¤u, • Çevrede bulunan elektrik alanlar›n›n da¤›l›m›, • 100 kv’dan büyük elektrik havai hatlar›n›n veya yeralt› kablolar›n›n yolu, • Katodik olarak korunacak borunun civar›nda gömülü di¤er yap›lar›n ve elektrik teçhizat›n›n topraklama sistemlerinin incelenmesi, • Do¤ru ak›m kayna¤› ile beslenen metro ve tramvay hatlar›n›n da¤›l›m›, güç kaynaklar›n›n ve drenaj noktalar›n›n yeri,
|154|
INGAS 05 - 132
• Boruyu kesen veya paralel giden raylar›n potansiyelindeki de¤iflim aral›¤›,
• Civarda bulunan katodik koruma sistemlerinin ve anot yataklar›n›n da¤›l›m› incelenmeli ve dizaynda bütün bu hususlar göz önüne al›nmal›d›r. Katodik koruma sistemi’nin dizayn›nda gerçek ak›m ihtiyaçlar› ölçülerek sistemin dizayn edilmesi ve sistemin 20 (yirmi) y›ll›k bir koruma garantisi tafl›mas›na bilhassa dikkat edilmelidir. 4.1. Katodik koruma sisteminin verimli çal›flmas› için genel kurallar Katodik Koruma Sistemi’nin verimli olarak iflletilmesi için dört önemli kural vard›r. 1) Katodik Koruma yap›lan çelik yap› mükemmel ve hasars›z bir kaplama tabakas› ile kaplanmal›d›r. 2) Çelik yap›n›n hat boyunca elektriksel süreklili¤i sa¤lanmal›d›r.
3) Çelik yap›n›n di¤er metalik sistemlerden elektriksel olarak izole conta ile tecrit edilmesi ve hiç bir flekilde metalik temas›n›n bulunmamas› gerekir.
4) Sistemin emniyet gerekçeleri haricinde topraklanmas› mahsurludur. 4.2. Do¤algaz borusunun kaplama özellikleri
Do¤algaz borusunun mükemmel bir Polietilen Kaplama ile kaplanmas› yeralt›ndaki korozif flartlara karfl› pasif ve öncelikli korumad›r. ‹yi bir kaplama afla¤›daki önemli özellikleri gösterir: • Etkili ve devam eden elektriksel yal›t›m, • Metal yüzeyine mükemmel bir yap›flma,
• Topraktaki rutubet, su buhar› ve oksijene karfl› koruyucu engel, • Katodik koruma s›ras›nda kabarmaya karfl› dirençli, • Yeterli kal›nl›kta,
• Borunun depolanmas›, tafl›nmas› ve döflenmesi s›ras›nda yeterli mekanik mukavemete sahip, • Basma, e¤me, afl›nma, kesme, y›rt›lma gerilmelerine ve bas›nca dayan›kl›, • Günefl ›fl›¤›na ve s›cakl›¤a dayan›kl›, • Toprak ve çevre flartlar›na dirençli, • Tamir edilebilir olmal›d›r.
Kaplaman›n fabrikada yap›lmas› ve borunun yerine döflenmesi s›ras›nda afla¤›daki hususlar kontrol edilmelidir: • Kaplanacak yüzeyin haz›rlanmas›, kaplama tabakalar›n›n uygulanmas›, uygulanma s›cakl›¤›, yap›flma kal›nl›k uygun test yöntemleri ile kontrol edilmelidir,
• Borunun tafl›nmas› s›ras›nda gerekli yast›klama önlemleri al›narak kaplama tahribat› yap›lmamas›na dikkat edilmelidir,
|155|
INGAS 05 - 132
• Kaplanm›fl yüzeyi uzun sureli aç›k havada depolamaktan sak›nmal›d›r, • Borunun kaynak edilen yüzeyleri ve di¤er ç›plak k›s›mlar mutlaka kaplanmal›d›r, • Borunun döflenmesinden önce kaplaman›n süreklili¤i Holiday Detektör ile kontrol edilmelidir, • Borunu döflenmesinden önce kanalda bulunan tafl, metal, tahta v.b. giderilmeli ve boru yast›k kumu yard›m› ile mekanik olarak tahribata karfl› korunmal›d›r, • Borunun döflenmesi s›ras›nda da boru kaplamas›n› mekanik olarak tahrip etmemeye özen göstermelidir. 4.3. Do¤algaz borusunda izole conta kullan›lmas› ‹zole conta, do¤algaz borusunun mekanik süreklili¤inin bozulmadan elektriksel süreklili¤inin ayr›lmas› için uygulanan elemanlard›r. ‹zole contalar afla¤›daki özelliklere sahip olmal›d›r: • Borunun iç bas›nc›na dayan›kl›l›k, • ‹ç ve d›fl gerilme flartlar›na karfl› s›zd›rmazl›k, • Yüksek dielektrik mukavemet ve elektriksel direnç, • ‹fllem flartlar›na dayan›kl›l›k, • ‹letilen gaza ve ifllem s›cakl›¤›na dayan›kl›l›k, • D›fl ortamdan gelen tekrarl› afl›r› voltaj yükselmelerine dayan›kl› olmal›d›r. ‹zole conta afla¤›daki noktalarda mutlaka uygulanmal›d›r: • Gömülü rayl› tafl›t geçiflleri, • Köprü geçiflleri, • Gaz temin istasyonlar›, • Bas›nç Regülatör Birimleri, • Tüketici Bas›nç Regülatör Birimleri.
5. Do¤algaz çelik boru hatt› katodik koruma sistemlerinin problemleri ve çözüm yollar› 5.1. Metro ve tramvay hatlar›n›n do¤algaz katodik koruma sistemi üzerinde oluflturdu¤u kaçak ak›m korozyonu ve önlenmesi Toprak zemin içerisinde tren, tramvay ve metro gibi rayl› tafl›tlar›n kaçak ak›m› yeralt› borular›nda çok fliddetli ve h›zl› korozyona sebep olur. Hatt›n her noktas›nda topra¤a do¤ru bir ak›m oluflur ve boru metali Faraday Kanununa göre korozyona u¤rar. Bilhassa fiekil 6.1'de görüldü¤ü gibi rayl› tafl›ttan ray üzerinden yay›lan kaçak ak›m negatif kutbun raya ba¤land›¤› nokta civar›nda borudan tekrar raya döner ve korozyon riski oluflturur. fiekil 6.2'de diyot ve T/R ünitesi ile korozyon etkisinin bertaraf edilifli görülmektedir.
|156|
INGAS 05 - 132
fiekil 6.1. Do¤ru Ak›mla Beslenen Rayl› Tafl›t›n Kaçak Ak›mlar›n›n Boruya Yay›l›fl› Ve Korozyon Oluflturmas›.
fiekil 6.2. Diyot ve T/R ünitesi ile rayl› tafl›t›n drenaj noktas› civar›ndaki borunun korozyon riskinin bertaraf edilmesi.
‹stanbul’da Pazartekke civar›nda taraf›m›zdan tespit edilen bir drenaj noktas›nda korozyonu önleyici T/R ile ilave koruma ile kaçak ak›m korozyonuna karfl› bir önlem taraf›m›zca bafllat›lm›flt›r. Afla¤›da flekil 6.3. sonuçlar› göstermektedir.
fiekil 6.3. Pazartekke Drenaj Noktas›nda Diyot ve T/R Uygulamas›(3)
|157|
INGAS 05 - 132
5.2. Alternatif ak›mla beslenen demiryolu hatt›n›n do¤algaz borusuna endüktif etkisi ve önlenmesi Taraf›m›zca sürdürülen çal›flmalar sonucunda Tuzla-Pendik do¤algaz çelik borusunun 25000 Volt, 1200 Amperlik demiryoluna birkaç km mesafede paralel gitmesi endüktif interferans oluflturdu¤u tespit edilmifl, problemin çözümü için topraklama levhas› ve Kirk Cell uygulamas› yap›lm›flt›r. Bafllang›çta 92 Volt’a ulaflan alternatif ak›m interferans gerilimi al›nan önlem ile afla¤›da fiekil 6.4. de görüldü¤ü gibi katodik koruma gerilimi -1,2 Volt civar›nda kalmak flart› ile 2 Volt’un alt›na düflürülmüfltür.(4)
fiekil 6.4. Topraklama Levhas› ve Kirk Cell Uygulamas› ile Alternatif Ak›mla Beslenen Rayl› Tafl›t›n Endüktif ‹nterferans›n›n Önlenmesi (4)
5.3.Di¤er katodik koruma sistemlerinin do¤algaz borusunda meydana getirdi¤i interferans korozyonu ve önlenmesi Yeralt›nda yak›n mesafede kesiflen veya birbirine paralel olarak giden borular›n katodik koruma potansiyellerinin farkl› olmas› halinde bu borular aras›nda zeminden geçerek kaçak ak›m oluflturmas› yolu ile ortaya ç›kan korozyona ‘’interferans (giriflim) korozyonu’’ denir. (fiekil 6.5) Bu interferans korozyonunun önlenmesi için yeralt›nda birbirine 30–40 cm mesafede kesiflen borular aras›nda ba¤ direnci uygulamas›n›n yap›lmas› tavsiye edilir. ‹stanbul takriben 30 civar›ndaki noktada ‹SK‹-‹GDAfi borular›n›n yak›n mesafede kesiflti¤i taraf›m›zca incelenmifl ve interferans korozyonunun önlenmesi için ba¤ direnci uygulamas›na geçilmesine ön ayak olunmufltur. Yap›lan çal›flma afla¤›daki Tablo 6.1’de görülmektedir.
|158|
Korozyon Riski Koruma Potansiyeli= -1,0V
KATOD
Koruma Potansiyeli= -1,5V fiekil 6.5. Kesiflen ‹ki Borunun ‹nterferans Etkisiyle Korozyon Oluflturmas›
INGAS 05 - 132
Tablo 6.1. ‹nterferans Korozyonunu Önlemek ‹çin Ba¤ Direnci Uygulamas›(1)
‹GDAfi-‹SK‹; ‹GDAfi-NATO-BOTAfi Çelik Borular› Kesiflmelerinde ‹nterferans Ak›mlar›
BA⁄ D‹RENC‹ TAKILAN NOKTA Esenyurt BOTAfi Önü Esenyurt BOTAfi Yan› Yenibosna Beflyol Kavflak Yenibosna Beflyol Kavflak Mahmutbey Yolu 1-32 Yan› Çavuflpafla Cad. So¤anl› So¤anl› Meydan› Serhat Sok. 8. Evler Latin Dinçbafl Sok. 8. Evler Yenikap› Vana Odalar› Yan› Onuncu Y›l Cad. Lise Önü Onuncu Y›l Cad. Shell Yan› Onuncu Y›l Cad. Topkap› Girifl Onuncu Y›l Cad. Topkap› ‹hlas Yuva Evleri Karfl›s› Cendere Yolu fiarkmens Önü Cendere Yolu Ege Kimya Önü Cendere Yolu Ayy›ld›z Fab. ‹GDAfi Merkez Yan› Ça¤layan Meydan› Eyüp Bulvar› Eyüp SSK Önü Dolayoba BOTAfi Dolayoba BOTAfi Karfl›s› Pendik Mezarl›k Önü Çaml›ca Anadolu Bulvar› Küçükyal› Kadir Has Lisesi Ümraniye Natoyolu Atasite Kozyata¤› Bulvar›
‹GDAfi
Borusunun Potansiyeli DC(-V)
1,23 1,1 1,23 1,2 1,22 1,3 1,2 1,22 1,1 0,6-1,5 1,25 1,5 0,9-3 0,5-3,2 1,25 1,15 1,18 1,19 1,3 1,15 1,3 1,15 1,18 1,25 1,28 0,75 0,85 0,72 0,75
‹SK‹-NATO BOTAfi Borusunun Potansiyeli DC(-V) 1,32 (BOTAfi) 0.75 0.63 0.7 0.72 0.8 0.7 0.8 0.7 0.9B 1.7 2.56 0.45-0.6 0.5-0.6 0.8 0.55 0.62 0.57 0.65 0.37 0.71 0.57 0.96(Botafl) 0.98 0.55 0.71 0.89 0.64 0.73
‹nterferans Ak›m›Ba¤ Direnci Minimum [mA] 2.5 20 1400-1700 950-1050 1300-1700 1400-1700 1300-1400 1500-2100 20-28 450 12-27 2550 5-7 5500-7000 800-1040 1300-1350 1050-1540 750-800 1700 600-800 800-1700 1430 20 18-21 580 0.2 40 50-55 8.5
‹nterferans Ak›m›Ba¤ Direnci Maximum [mA] 0.2 2 5.5 5 6 3.5-4 3.7 4.5-5 2-3 1.7-2.2 1.5 9-10 0.1 4-5 4.5-5 4.5-5.3 5.2 3.5-4.5 6 3.5-4.2 7.5 5.3 2 2.1 5.5-5.7 0.05 0.6 0.08 0.007
Kaynaklar 1. Çizmecio¤lu, Z., “‹sale Hatlar›n›n Katodik Korumas›”, ‹stanbul Büyük fiehir Belediyesi, ‹SK‹ Gen. Müd. Yay›n›, ISBN 975–8215–28–0, 1998 2. Çizmecio¤lu , Z., “Do¤algaz ‹ç Tesisat Çelik Borular›n›n Yeralt›nda Korozyona Karfl› Galvanik Katodik Korumas›” ‹GDAfi Yay›nlar›, ‹stanbul, 10 Aral›k 2000 3. Çizmecio¤lu , Z., “Do¤algaz Çelik Borular›n›n Tramvay Hatlar›n›n Kaçak Ak›mlar›n›n Korozyonuna Karfl› Korunmas› Çal›flmalar›” 7. Uluslararas› Korozyon Sempozyumu, Y›ld›z Teknik Üniversitesi, ‹stanbul, 18-20 Ekim 2000 4. Çizmecio¤lu , Z., “Pendik-Tuzla Do¤algaz Çelik Borular›n›n ‹nterferans Etkilerinin ‹ncelenmesi Çal›flmalar›” ‹GDAfi Rapor No : 39, 3 Kas›m 2000
|159|
INGAS 05 - 133
Do¤algaz Hatlar›nda Görülen Kaçak Ak›mlar ve Önleme Metotlar› Met. Y. Müh. Ersan ÇEVL‹K Proje Yönetmeni / Project Manager, ‹GDAfi-UGETAM,
[email protected] Dr. Veysel TÜRKEL Proje Yönetmeni / Project Manager, ‹GDAfi-UGETAM Özet Yeralt› çelik borular› toprak alt› korozyonuna karfl› katodik koruma alt›na al›nd›¤› halde, çevre yap›lardan kaynaklanan kaçak ak›mlar, havai hatlar›n etkileri ve farkl› koruma potansiyellerine sahip kesiflen veya paralel giden di¤er borular›n interferans etkileri korozyon riskini art›r›rlar. Bu riskin azalt›lmas› için ilave önlemlerin al›nmas› gerekir. Do¤ru ak›m (DC) ile çal›flan tramvay, metro ve tren hatlar›n›n kaçak ak›mlar›, özellikle drenaj noktas› denilen yerlerde, boru hatt› üzerinde anot bölgeleri oluflturarak ilave korozyon etkisini olufltururlar. Bu zararl› etkileri en aza indirmek için tramvay veya tren hatt› ile boru hatt› aras›na diyot veya T/R ünitesi ba¤lanmas› fleklinde bir çözüm yolu seçilebilir. Böylece kaçak ak›m›n fliddetine göre boruya en elveriflli gerilim uygulan›p hatt›n katodik koruma s›n›rlar›na gelmesi sa¤lanabilir.
|161|
INGAS 05 - 133
Stray Currents in Natural Gas Pipelines and Prevention Methods Abstract
Although buried steel pipelines are under cathodic protection against corrosion, the risk of corrosion still remains high because of stray currents coming from nearby structures, interference effect of cathodic protection potential of pipelines that crossection or run parallel to each other. Extra precautions should be taken to reduce this risk. Stray currents from streetcar, subway and train lines with direct currents create an added corrosion effect by creating anode zones on pipelines, especially at places called drainage points. Installation of a diode or T/R unit between streetcar or train line and pipeline can be a solution to reduce the harmful effects of corrosion to the minimum level. This way, the most suitable potential can be applied on pipe according to the intensity of stray current, which will bring the pipeline to the cathodic protection limits.
1. Girifl Ülkemizde sanayileflme ile birlikte kullan›m alan› da artan metal malzemelerin kaderlerine terk edilmesi ekonomik kay›plar›n yan›nda geri dönüflü olmayan zararlara sebep olmaktad›r. Gerekli önlemler al›nmad›¤› için her y›l ülkemizde büyük boyutlarda korozyon kay›plar› meydana gelmektedir. Bunun için do¤ru ve sürekli bir koruma gereklidir. Kaynaklar›n, ürünlerin ve ifl gücünün bofla harcanmas›na neden olan korozyon sorunu, çevre ve insan sa¤l›¤› aç›s›ndan da çok büyük önem arz etmektedir. Korozyon sonucu ortaya ç›kan ve fakat metal kayb› gibi aç›kça görünmeyen çeflitli kay›plar da söz konusudur. Su, do¤al gaz veya akaryak›t tafl›yan bir boru hatt›n›n korozyon sonucu delinmesi halinde boru malzemesi d›fl›nda ortaya ç›kan öteki kay›plar flunlard›r: • Borunun delinmesinin anlafl›lmas›na kadar borudan çevreye kaçan ürün kayb›, • Çevreye yay›lan ak›flkan›n neden oldu¤u kirlilik veya zararl› etkiler, • Akaryak›t halinde yang›n veya patlama tehlikesi, • fiehir suyu halinde salg›n hastal›k tehlikesi,
• ‹flletme kesikli¤inden do¤an zararlar ve idarenin kâr›ndaki kay›p ve
• Eski borunun sökülerek yeni boru ile de¤ifltirilmesi için harcanan iflçilik [1]. Yeralt› çelik borular› günümüzde su, akaryak›t ve do¤al gaz tafl›mac›l›¤›nda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu tür sistemlerin korozyondan korunmas› üzerinde titizlikle durulmal›d›r. Korozyon nedeniyle delinen bir borudan bofla akacak madde, boru maliyetinden da-
|162|
INGAS 05 - 133
ha çok can ve mal kayb›na yol açabilece¤i düflünülürse; korozyona karfl› al›nmas› gerekli tedbirlerin ve yap›lacak harcamalar›n gereklili¤i çok daha iyi anlafl›labilir.
2. Kaçak ak›m korozyonu Teknolojinin geliflmesiyle birlikte rayl› toplu tafl›mac›l›k alan›nda büyük ilerlemeler kaydedilmifl, yayg›nlaflan bu sistemle beraber bir tak›m istenmeyen risklerde ortaya ç›km›flt›r. Rayl› sistemler geçti¤i güzergâhlarda ray hatt›n›n alt›nda kalan bölgelere özellikle ya¤›fll› zamanlarda kaçak ak›m yaymaktad›r. Bu kaçak ak›mlar yak›ndaki bir gömülü boruya rastlarsa topra¤a göre daha az direnç gösterdi¤i için kaplaman›n zay›f oldu¤u yerden boru üzerine geçmekte ve drenaj noktas› denilen yerden boruyu korozyona u¤ratarak ayr›lmaktad›r [2]. Yeralt›na döflenen çelik borular korozyon hasarlar›na karfl› genellikle koruyucu (PE) kaplama ve katodik koruma sistemleri ile birlikte korunmaktad›r. Kaplama birincil koruma olarak düflünülürken, katodik koruma ise kaplama bozukluklar›n›n her zaman mevcut olabilece¤i dikkate al›narak dizayn edilmektedir. Öyle ki, katodik koruma sistemi korozyon riskine karfl› “ilave sigorta” gibi görülebilir [3]. Kaçak ak›m, elektrolit içindeki boruyu korumak için dizayn edilmifl katodik koruma sisteminden kaynaklanmayan ak›m ak›fl›n› temsil eder. Bazen harici ak›m kaynaklar› ideal katodik koruma ak›m da¤›l›m›n› engelleyebilir ve bu nedenle korozyon problemine yol açabilir. Harici kaçak ak›m kaynaklar› normal katodik koruma sisteminin çal›flmas›n› engelleyebilir. Bu durum afla¤›daki fiekil-1’de gösterilmifltir [3].
Stray Current Flow Pipeline Stray Current Flow DC Power Spply Ionic Current Flow onto the Pipeline
Anode
Current Flow in the Cabling
fiekil 1. Katodik korumal› bir boruya kaçak ak›m›n etkileri [3]
2.1. Tan›m Çeflitli sanayi kollar›nda muhtelif nedenlerle do¤ru ak›m kullan›lmaktad›r. Do¤ru ak›m devrelerinde ak›m›n topra¤› dönüfl yolu olarak kullanmas› ola¤and›r. Bu durumda, ak›m en küçük direnci gösteren yolu izlemek e¤iliminde oldu¤undan iki noktay› birlefltiren do¤ru çizgiyi takip etmeyebilir. Bu tip do¤ru ak›mlar› yönlendirmek için metalik devreler kullan›lsa bile, ak›m›n bunlardan ayr›l›p jeneratöre do¤ru dönüfl yolu olarak topra¤› veya baflka bir metal yap›y› (örn. Boruyu) kullanmas› mümkündür. Bu tür ak›mlar takip etmeleri istenen devreden kaçm›fl, istek d›fl› ayr›lm›fl olduklar›ndan “kaçak ak›mlar” olarak adland›r›l›rlar [4]. 2.2. Kaçak ak›m›n mekanizmas› Serbest ak›m metal yap›n›n içine girip ç›karsa bir elektroliz hücre oluflur ve pozitif ak›m›n ç›kt›¤› yerde metal anodik olarak davranmaya zorlan›r. Bu da metal parças›n›n yerel oksitlenmesine neden olur. Bu oksitlenme çabuk metal tükenmesine ve hatta metal duvar›n›n komple delinmesine neden olur [5].
|163|
INGAS 05 - 133
fiekil 2’de güç kayna¤›ndan havai hat yolu ile gelen ak›m, arfllar yolu muhtelif elektrik devreleri üzerinden geçerek troleybüsün motoruna iletilmektedir. Ak›m›n planlanan dönüfl yolu motordan tekerleklere, tekerleklerden raylara oradan da jeneratöre (ak›m kayna¤›na) do¤rudur. Fakat raylar üzerindeki say›s›z mekanik bileflimlerden direnç gören ak›m›n fiekil 2. Do¤ru ak›mla çal›flan rayl› troleybüsün bir k›sm› raylardan ayr›larak daha az diboruya etkisi [6] renç gösteren nemli toprak yolu ile devresini tamamlamaya çal›fl›r. Elektrik ak›m›, toprak içindeki bu yolculu¤u s›ras›nda gömülü bir metal boruya rastlarsa, topra¤a nispetle daha az direnç gösterdi¤i için boru üzerinden geçerek drenaj noktas›n›n yak›nlar›na kadar bu yolu takip eder. Bu bölgelere yaklafl›nca da boruyu terk ederek önce raylara, oradan da güç kayna¤›na döner. Ak›m›n boruya girdi¤i k›s›mlarda bir korozyon söz konusu de¤ilken; ak›m›n boruyu terk etti¤i bölümlerde Faraday Kanununa göre 1 amper/y›l için 9650 gr metal kayb› korozyona u¤rar [4]. 2.3. Kaçak ak›m kaynaklar› Kaçak ak›mlar›n zemindeki metal yap›lar üzerine etkisinin baz› karakteristik özellikleri afla¤›daki gibidir: • Kaçak ak›m etkisinin oran› birçok korozyon türünde oldu¤u gibi oksijen girdisinin oran› taraf›ndan s›n›rland›r›lamaz, fakat ak›m ak›fl›n›n fliddetinden saptanabilir. • Anodik ve katodik ürünler büyük mesafelerde oluflurlar. • Yüzeyin korunmas› kaplama taraf›ndan sa¤lanmak istenirse, kaplama içindeki bozukluklara ak›mlar yo¤unlaflmakta, böylece etki fliddetlenmektedir [7]. • Metal içerisinde kurflun olmas› durumunda etki s›k s›k tane içi s›n›rlar›na yo¤unlaflmakta, bunun neticesinde kristallerin aras›n› oymakta; üniform sald›r›lara göre çok daha fazla tahrip meydana getirmektedir. Boru hatlar› gibi yeralt›ndaki metalik yap›lar (elektrikli raylar, katodik koruma sistemleri, yak›ndaki borular üzerindeki katodik koruma sistemleri v.b.) bazen topra¤a k›yasla daha iyi iletkenlik sa¤lar. fiekil 3’de kaçak ak›ma maruz kalm›fl bir borunun di¤er boruyu korozyona u¤ratmas› görülmektedir. Pozitif ak›m›n borudan ayr›ld›¤› yerde ivmeli korozyon meydana gelmektedir [8]. Kaçak ak›mlar yeralt› yap›lar›na
|164|
fiekil 3. Kompleks kaçak ak›m›n di¤er boruyu korozyona maruz b›rakmas› [8]
INGAS 05 - 133
ba¤l› olarak afla¤›daki tip ak›mlar› kapsamaktad›r [9]: 2.3.1. Do¤ru ak›m sistemlerinden kaynaklanan kaçak ak›mlar Bu en iyi bilinen kaçak ak›m kayna¤›d›r. E¤er sistemin iletken k›sm› veya bir k›sm› çal›flan ak›ma ba¤lanm›fl ve birden fazla çal›flan devreye topraklanm›fl ise; bu flekilde çal›flan do¤ru ak›m sistemi kaçak ak›m üretir [10] . Bu tip sistemlerin genel örnekleri flunlard›r: © © © © © ©
Do¤ru ak›mla çal›flan troleybüs, tren veya tramvay sistemleri, Katodik veya anodik korozyon içeren koruma sistemleri, Fabrikalarda do¤ru ak›m sa¤layan sistemler, Özellikle tersanelerdeki kaynak makineleri, Limanlardaki do¤ru ak›m sistemleri ve Do¤ru ak›m›n oldu¤u telekomünikasyon flebekeleri.
2.3.2. Giriflim (interferans) ak›mlar› Yeralt› boru hatlar› uzak mesafelerden bile yüksek voltajl› do¤ru ak›m kayna¤›ndan etkilenmektedir. Bu güç hatlar› tam veya k›smi toprak dönüfl hatlar› ile donat›lm›fllard›r. fiekil 4’de yüksek gerilimli enerji nakil hatlar›n›n etkisi görülmektedir
fiekil 4. Enerji nakil hatt›n›n boruya etkisi [11]
2.3.3. Jeolojik piller veya elektrokimyasal ak›mlar Toprak içinde de¤iflik tabiattaki bölgeler “jeolojik pilleri”, örne¤in galvanik hücreleri oluflturur. Jeolojik pillerin bulundu¤u galvanik hücreler çelik boru veya kablo ile ba¤land›¤›nda elektriksel iletkenlik oluflur. Bu ak›m zay›f, fakat devaml›d›r. Bundan dolay› da borudaki korozyon yükselerek oluflur. Bu problemin büyüklü¤ü topraktaki su ve toprak direncine ba¤l›d›r. Elektrokimyasal kaçak ak›mlar boru hatt› boyunca akabilir (fiekil 5) [9].
fiekil 5. Çözünmüfl tuz konsantrasyonunun farkl› oluflundan ileri gelen korozyon [11]
2.3.4. Alternatif ak›m sistemlerinin neden oldu¤u kaçak ak›mlar Toprak alt› borular›, kablolar ve di¤er yap›lar kaçak alternatif ak›mlardan ne kadar etkilen-
|165|
INGAS 05 - 133
di¤i tart›flmal›d›r. Bununla birlikte, e¤er borulara yüksek voltaj kablolar› paralel ise kaçak ak›mlar›n boruya indüklendi¤ini gösteren kan›tlar vard›r [9]. 2.3.5. Tellurik ak›mlar›n sebep oldu¤u kaçak ak›mlar Tellurik Akim (bazen manyetik tellurik olarak da adland›r›l›r), dünya yüzeyinin yak›nlar›nda veya genifl yeralt› bölgelerinin üzerinde do¤al olarak meydana gelen son derece düflük frekansl› elektrik ak›m›d›r. Manyetik tellürik do¤al elektrik devresinin manyetik bileflenlerini içerir. Tellürik ak›mlar dünyan›n manyetik alan›nda genellikle iyonosfer ve günefl rüzgâr› aras›ndaki etkileflime sebep olan de¤iflikliklere neden olurlar. Tellurik ak›mlar ölçülebilir ve normallefltikten sonra iletkenlik ve akim yönü hakk›nda bilgi sa¤larlar [3]. 2.4. Kaçak ak›mlar›n bulunmas› Boru hatt›n›n elektrik miktar› (hat ak›m›, boru/zemin potansiyeli, vs..) ölçüldü¤ünde ani de¤iflen de¤erler tespit edilirse, kaçak bir ak›m›n oldu¤u kabul edilir. Bunun için ölçüm aleti boruya temas eder halde b›rak›l›r ve bir süre potansiyel de¤ifliklikleri izlenir. De¤iflikli¤in h›z› ve do¤all›¤› kayna¤›n orijini hakk›nda bir ipucu verebilir. Örne¤in, bir tramvay geçti¤inde boru hatt›n›n ak›m›nda veya geriliminde bir de¤iflme olmaktaysa, kaçak ak›m›n varl›¤›ndan flüphelenilebilir. Ak›m kayna¤›n›n yeri tam bulunamazsa; boru hatt›na bir kay›t ölçme cihaz› ba¤lanarak 24 saat ölçüm kay›tlar› yap›l›r. Bir kaç günün kayd›n›n benzer flekilde düzenli olarak tutulmas›yla, ray hatt›ndaki de¤iflimin hangi DC kayna¤›ndan geldi¤ini saptamak mümkün olabilmektedir [8]. Afla¤›daki durumlarla karfl›lafl›ld›¤›nda kaçak ak›mlar›n varl›¤›ndan söz edilebilir:
© E¤er çelik veya demir yap›lar için riskli bölgede ölçülen elektrot potansiyeli (Cu/CuSO4’e göre) -500 mV’dan daha pozitif ise, kaçak ak›mlar›n meydana gelece¤inin güçlü bir kan›t›d›r [9]. © fiüpheli hücre ak›m devresi kesildi¤inde, elektrot potansiyeli daha negatif de¤erlerin alt›na kay›yorsa, yine kan›t olarak al›nabilir.
2.5. Kaçak ak›mdan korunma yöntemleri [13] 2.5.1. Rayl› sistem iflletmesinin almas› gereken önlemler • Raylar topraktan mümkün oldu¤unca iyi yal›t›lmal›d›r. Bunun için polietilen türü bir izolasyon malzemesi tercih edilebilir. • Ray ba¤lant›lar› etkin olarak tesis edilmeli ve bak›mlar› yap›lmal›d›r. • Dönüfl fiderleri raylara de¤iflik noktalardan ba¤lanmal›, normal yük flartlar› alt›nda her bölgedeki gerilim düflümü yaklafl›k ayn› olmal›d›r. • Ray üzerinde sürekli elektriksel iletkenlik sa¤lanmal›d›r. Bunun için ray kaynakl› birlefltirme noktalar›n›n ray direncini art›rmas›ndan dolay›, düflük kalitede olmamas›na özen gösterilmelidir. • ‹yi bir su drenaj› sa¤lanmal›d›r. Bilhassa yol geçifllerinde su delik ve çatlaklar›, suyun sisteme olumsuz etkisini azaltacak flekilde izole veya tamir edilmelidir. Böylece suyun kaçak ak›m› tafl›y›c› etkisi azalt›lm›fl olur.
|166|
INGAS 05 - 133
• Yeterli say›da güç istasyonlar› yap›lmal›d›r. Güç besleme noktalar› boru hatt›ndan mümkün oldu¤unca uzak olmal›d›r. • Drenaj noktalar›nda ›zgara kullan›lmal›d›r. • Ray alt›na su geçirimsiz kal›n bir betonarme dökülmelidir. 2.5.2. Çelik flebeke iflletmesinin almas› gereken önlemler • Borular›n polietilen d›fl kaplamas› çok iyi yap›lmal›d›r. • Çelik borular›n ray alt›ndan dik geçti¤i noktalarda, k›l›f içerisinde izoleli bir flekilde geçirilmesi temin edilmelidir. K›l›f borular ayn› zamanda galvanik koruma alt›na al›nmal›d›r. Daha sonra k›l›f›n üzerine kaçak ak›m önleyici plastik bir levha serilmesi tavsiye edilir. • Koruyucu k›l›f yerine boru, betonarme bir yap› içine al›narak da ray alt›na konulabilir. • Ray alt›ndan veya raya paralel uzun mesafeli giden boru hatlar›n›n güzergâh› kaçak ak›m›n etkisinden uzak bir yere kayd›r›lmal›d›r. • Kaçak ak›m›n girdi¤i bölgelerde galvanik anot oluflumu engellenmelidir. • Borular›n elektriksel iletkenli¤inin süreklili¤i sa¤lanmal›d›r. • Zemindeki metalik yap›lar›n elektrik kablolar› ve gereçleri izole edilmelidir. 2.5.3. Rayl› sistem ve çelik flebeke iflletmesinin birlikte almas› gereken önlemler a) Boru hatt› ile rayl› sistem aras›na diyot yerlefltirilmesi Kaçak ak›mlar, drenaj veya cebri elektrik drenaj› ile zarars›z hale getirilebilir. Kaçak ak›mlar› önlemek için rayl› sistem ile boru aras›na fiekil 6 veya fiekil 7’daki gibi bir diyot yard›m›yla polarize drenaj sistemi monte edilebilir. Bu sayede kaçak ak›mlar, boru hatt› ile kaçak ak›m kayna¤› aras›nda diyotla yap›lan ba¤ vas›tas›yla do¤rudan do¤ruya drenaj edilmifl olurlar. Bunun neticesinde boru bünyesine giren kaçak ak›mlar topra¤a geçemeyecek ve herhangi bir korozyona sebep olamayacakt›r. Fakat bu durumlarda bazen korunan borunun potansiyelinde bir düflüfl görülebilmektedir
fiekil 6. Boru hatt› ile do¤ru ak›mla çal›flan rayl› sistem aras›na diot yerlefltirilmesi [12]
fiekil 7. Drenaj noktas›nda diyot kullan›m›nda ak›mlar›n yönü [11]
Sistemde R direnci bir yönde yüksek ve di¤er yönde düflük oldu¤undan, ak›m›n sadece bir yönde seyretmesini sa¤layan özel bir diyot kullan›l›r. fiekil 8 bir polarize drenaj istas-
|167|
INGAS 05 - 133
yonunu göstermektedir. Burada deflarj lambas› ile korunan germanyum veya ateflleme pili ile ana silisyum pili bulunmaktad›r. Cihaz yüksek voltaja karfl› bir k›v›lc›m atlama ve sigorta ile korunmufltur [11]. b) Boru hatt› ile rayl› sistem aras›na d›fl ak›m kaynakl› T/R drenaj sisteminin yerlefltirilmesi Borudaki bütün kaçak ak›m diyot üzerinden döndürülemedi¤i takdirde, d›fl ak›m kaynakl› (T/R) drenaj sistemleri pahal› olmas›na ra¤men en etkili çözüm yoludur. Bu maksatla d›fl ak›m kaynakl› drenaj sistemlerinde fiekil 9’de gösterildi¤i gibi negatif (-) uç boruya, pozitif (+) uç ise rayl› sisteme ba¤lan›r. Böylece çelik borunun d›fl ak›m kaynakl› drenaj sistemi ile potansiyeli düflmeden her an katodik olarak korunmas› mümkündür [11].
fiekil 9. Boru hatt› ile do¤ru ak›mla çal›flan rayl› sistem aras›nda do¤rultucu sistemin yerlefltirilmesi [12]
3. Sonuç Yeralt›na döflenen çelik borular katodik koruma alt›na al›nd›¤› halde tramvay, metro, tren vb.. gibi do¤ru ak›mla çal›flan rayl› tafl›tlardan kaynaklanan geri dönüfl ak›mlar›n›n etkisinde kalabilecekleri unutulmamal›d›r. Yayg›nlaflan ve geliflen rayl› sistemler metal ve beton yap›larda korozyon etkisini art›rmaktad›r. Bu sebeple gerekli önlemlerin al›nmas› noktas›nda ilgili kurumlar›n ortaklafla çal›flmalar› gerekmektedir [13]. Al›nacak tedbirlerin ve uluslar aras› standartlar›n uygulanmas› noktas›nda gereken hassasiyet gösterilmelidir.
Kaynaklar 1. Yalç›n, H., Koç, T., “Demir ve Çelik Yap›lar›n Korozyonu ve Katodik Korumas›” ‹ller Bankas› Genel Müdürlü¤ü, Ankara, 1991 2. Uhlig, H. H., “Corrosion and Corrosion Control”, Sedond Edition, John Wiley, New York, 1971 3. http://www.corrosion-club.com/sttheory.htm, 2005 4. AWWA MANUEL M11, “Çelik Borular›n Projelendirme Kullan›m Esaslar›”, ÜMRAN Spiral Kaynakl› Boru Sanayi A.fi., ‹stanbul, 1982 5. http://www.metalogic.be/MatWeb/reading/corrosie/c_sty.htm “Stray Current Corrosion”, 1997 6. Parker, M. E., “Pipeline Corrosion and Cathodic Protection”, A Field Manuel, Gulf publishing Co., Houston, 1962
|168|
INGAS 05 - 133
7. Evans, U. R., “Metallic Corrosion and Protection” p.34, Edward Arnold & Co, London, 1948 8. Parker, M. E., Edward, G. P., “Pipeline Corrosion and Cathodic Protection”, Third Edition, Gulf publishing Co., Houston, 1995 9. http://www.metalogic.be/MatWeb/reading/soil/_solsty.htm “Stray Current Corrosion in Soils”, 1997 10. Baeckman, W. V., Prinz, W., “Stray Current Interference and Stray Current Protection”, Handbook of Cathodic Corrosion Protection, 3rd Edition, Gulf Publishing Co., Houston, Texas, 1997 11. Çizmecio¤lu, Z., “‹sale Hatlar›n›n Katodik Korumas›”, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi, ‹SK‹ Genel Müdürlü¤ü, 1997 12. Türk Standard›, TS-5141 Yeralt› Çelik Boru Hatlar›n›n Katodik Korumas› Kurallar›, 1987, Ankara 13. Çevlik, E., “‹sale ve Do¤al Gaz Hatlar›n›n Katodik Koruma Kriterlerinin ‹ncelenmesi” Sakarya Üniversitesi, Adapazar›, Ekim 1998
|169|
INGAS 05 - 134
fiehir ‹çi Do¤algaz Da¤›t›m Hatlar› Yat›r›m Planlamas› Dr. Erdo¤an TOZAN ‹stanbul Bölge Müdürü / Istanbul District Manager, ‹GDAfi,
[email protected] Özet Müteflebbisler, kar/kazanç elde etmek maksad›yla yat›r›m yaparlar.Ana maksat olan kar elde etmek için yap›lacak yat›r›m ekonomik analizinin, fizibilitesinin sa¤l›kl› yap›lm›fl olmas› ve yayg›n kullan›lan Net fiimdiki De¤er, ‹ç Karl›l›k Oran›, Baflabafl noktas› ve yat›r›m›n geri dönüfl süresi gibi araçlarla uygun olmas› temel aranan flartt›r. fiehir Do¤algaz Da¤›t›m Hatlar› yat›r›m›, flebeke dizayn›, tercih edilen sistem, kullan›lacak ekipman ve malzemeden sistemin iflletilmesine kadar uzmanl›k gerektiren bir konudur. Türkiye için yeni say›labilecek bir konu olan fiehiriçi Do¤algaz Da¤›t›m Hatlar› yat›r›m› ve iflletmecili¤i h›zla geliflmektedir. Ekonomik analizin sa¤l›kl› yap›labilmesi için iflin niteli¤inin iyi bilmesi zaruridir. Ekonomi bilgisi ile birlikte tecrübe ile donat›lm›fl Teknik bilgi ve mevzuat bilgisi hep birlikte olmal›d›r. Bu çal›flmada, Türkiye için fiehir içi Do¤algaz Da¤›t›m Hatlar› Yat›r›m Planlamas›, ekonomik, teknik ve mevzuat aç›s›ndan ana hatlar› ile de¤erlendirilmifltir.
|171|
INGAS 05 - 134
Investment Planning of Urban Natural Gas Distribution Lines Abstract
Investors make investments to make profit. To achieve this objective, an economic analysis and a sound feasibility study of the investment should be made. Also, the compliance of the investment with widely used tools like net present value, internal rate of return, breakeven point and duration of return on investment is a must. Investment on natural gas distribution pipelines in urban areas is an area of expertise from network design, to the preferred system, the equipments used and the operation of the system. Though a fairly new issue in Turkey, investment on and operation of natural gas distribution pipelines in urban areas is in rapid progress. To make a sound economic analysis, it is necessary to be knowledgeable about the nature of the task. Knowledge of economy should go along with technical knowledge as well as experience and a good command of the related legislations. This presentation is a study of the investment planning of natural gas distribution pipelines in urban areas from an economic, technical and legislative perspective.
1. Girifl Türkiye’de do¤algaz yat›r›mlar› h›zla geliflmektedir. Bu yat›r›mlar›n ekonomik olmas›, uygun teknolojinin seçilmesi, projelendirme aflamas›nda yap›lacak tercihlere ba¤l›d›r. Ayn› zamanda do¤algaz sektörünün tan›nmas›na ihtiyaç vard›r. Do¤algaz yat›rt›rlar›nda öncelikle sat›lan mal›n yani do¤algaz›n tan›nmas›, bilinmesi gereklidir. Ülkemizde s›v›laflt›r›lm›fl petrol gazlar› (LPG) kullan›m› oldukça yayg›nd›r. Do¤algaz, LPG ile k›yasland›¤›nda havadan hafiftir. Atmosfer koflullar›nda, LPG’nin aksine s›z›nt› durumunda yükseklerde birikme e¤ilimindedir. Do¤algaz renksiz, kokusuzdur. Zehirleyici de¤ildir. Emniyet aç›s›ndan s›z›nt›larda fark edilebilmesi için koku maddesi flehir girifllerindeki istasyonlarda do¤algaza enjekte edilerek kat›l›r. LPG bas›nç alt›nda kolayca s›v›laflmas›na ra¤men, do¤algaz 1 bar bas›nçta -162 C’nin alt›na inilerek s›v›laflt›r›l›r. S›v› halde LPG kullan›m›ma ra¤men bireysel kullan›mda do¤algaz yaklafl›k 200 bar bas›nçta tanklarda s›k›flt›r›lm›fl olarak (CNG) kullan›labilinir.
2. Do¤algaz iflletmecili¤i ana bafll›klar› 4646 say›l› do¤algaz piyasas› kanunun gere¤ince, do¤algaz iflletmecili¤i 6 ana bafll›kta tan›mlanm›flt›r. Do¤algaz faaliyeti gösterecek bir flirket bu iflletme faaliyetlerinden yaln›zca birini yapabilecektir. Herbir iflletme faaliyeti için flirketler lisans almak zorundad›rlar. Bu do¤algaz iflletme faaliyet alanlar› flunlard›r.
|172|
INGAS 05 - 134
a) Do¤algaz›n yeralt›ndan ç›kart›lmas›, b) Do¤algaz›n iletimi, c) Do¤algaz›n depolanmas›, d) Do¤algaz›n toptan sat›fl›, e) Do¤algaz›n ithalat›, f) fiehir içi do¤algaz iflletmecili¤i. 2.1. fiehiriçi do¤algaz iflletmecili¤i Bu çal›flman›n esas konusu olan flehiriçi do¤algaz da¤›t›m hatt› iflletmecili¤iden bahsetti¤imiz zaman flu konular›n iyi bilinmesi gereklidir: a) Ticari kullan›m, b) Üretim amaçl› sanayi kullan›m›, c) Konutlarda kullan›m, d) Serbest tüketiciler. Bu kullan›m flekillerinin a¤›rl›¤›, yap›lacak yat›r›m›n ekonomikli¤i ve getirisini oldukça etkilemektedir. Sanayi kullan›m›n›n yüksek olmas›, yaz-k›fl do¤algaz sat›fl› miktar›n›, birim yat›r›m maliyeti bafl›na kar miktar›n› olumlu olarak etkilemektedir. Y›ll›k tüketimi 15 milyon metreküp üzerinde olan serbest tüketiciler, do¤algaz› uygun gördükleri tedarikçilerden alabilme durumunda olduklar›ndan, yat›r›m fizibilitesini fazla etkiliyebilmektedirler. 2.3. fiehiriçi do¤algaz iflletmecili¤i yapacak flirketin kuruluflu Bir flirket, do¤algaz da¤t›m hatt› yat›r›m ve iflletmecili¤i yapabilmesi için bir süreç gerekmektedir. Bu sürecin birinci merhalesi flirket kurulufludur. Kurulacak flirketin %10’u do¤rudan bedelsiz olarak belediye hissesidir. Belediye bedelini vererek ilave %10 hisse alarak en fazla %20 oran›nda flirkete ortak olabilir. Bu belediye oranlar› ihale sonras› düzenlecektir. fiirket kuruluflunu tamalad›ktan sonra EPDK’n›n (Enerji Piyasas› Düzenleme Kurumu) açacak oldu¤u flehir içi da¤›t›m ihalesine kat›labilmek için yeterlik dosyas›n› haz›rlar ve EPDK’dan yeterlik al›r. Yeterli al›nd›ktan sonra ihalelere kat›l›n›r. Meri mevzuata göre, bir flirket en fazla befl flehirde do¤algaz iflletmecili¤i yapabilir. ‹hale tamamland›ktan sonra EPDK’dan 30 y›l süreli lisans al›narak yat›r›ma ve iflletmecili¤e bafllan›r. ‹halede verilen kar marj› 8 y›l süre ile geçerlidir.
3. Yat›r›m planlamas› Yat›r›mc›, kar elde temek maksad›yla yat›r›m yapar. Bunun de¤erlendirilmesinde iki temel gösterge kullan›l›r. Bunlar net flimdiki de¤er ( Net Present Value) ve iç karl›l›k oran›d›r ( Internal Rate of return ). Bir do¤algaz iflletmesinin tesislerinin ekonomik ömrü 30 y›l kabul edilmektedir. 30 y›l boyunca elde edilecek gelirlerin bugünkü de¤ere indirgenerek net flimdiki de¤er (NPV) bulunur. NPV de¤eri s›f›rdan büyük ise bu yat›r›m sonunda kar edilece¤i anlafl›l›r.
|173|
INGAS 05 - 134
Yat›r›m için di¤er gösterge ise iç karl›l›k oran›d›r ( IRR ). Yat›r›mdan elde edilen karl›l›k oran›, alternatif yat›r›m araçlar› olan hisse senedi, borsa, hazine tahvili getiri oranlar› ile karfl›laflt›r›l›r. ‹ç karl›l›k oran›, alternatif yat›r›m araçlar› getiri oran›ndan büyük olmas› tercih edilir. Yat›rmc›lar›n bakt›klar› di¤er bir husus da, yat›r›m›n geri dönüfl periyodudur ( pay back period). Bunun için baflabafl noktas›n›n ( breakeven point ) hesaplanmas› gerekir. Sabit ve de¤iflken maliyetler düflünülerek, hangi miktarda gaz sat›l›rsa yat›rm maliyetinin karfl›lanaca¤› hesaplan›r. Bu miktar ve buna ba¤l› süre geri dönüfl periyodu olarak de¤erlendirilir. 3.1. Maliyetlerin hesaplanmas› Tüm bu hesaplamalar›n geçerli olabilmesi için maliyetlerin do¤ru olarak belirlenmesi gerekir. Bu maliyetler temel olarak afla¤›daki bafll›klar halindedir: a) Proje ve müflavirlik giderleri, b) ‹hale giderleri, c) Lisans giderleri, d) Kamulaflt›rma giderleri, e) Genel yönetim giderleri, f) Sigorta giderleri, g) Malzeme giderleri, h) ‹flçilik giderleri, i) Vergiler, j) Amortisman ve bak›m giderleri, k) Kredi giderleri. Ayr›ca y›ll›k gaz sat›fl miktar› üzerinden EPDK’ya y›ll›k yap›lan ödemeler de dikkate al›nmal›d›r. 3.2. Gelirlerin hesaplanmas› Gelirlerin toplam›, giderlerin toplam›ndan fazla olmas›, kar elde edebilmek için en öncelikli flartt›r. Do¤algaz iflletmecili¤inde elde edilebilecek temel gelir kalemleri flunlard›r. a) Gaz sat›fl gelirleri, b) Abone ba¤lant› gelirleri, c) Sayaç sat›fl gelirleri, d) Güvence bedeli, e) Teflvikler, f) Di¤er gelirler. Gelirlerin sa¤l›kl› bir flekilde belirlenmesi, fizibilitenin gerçekçi olmas›n› en fazla etkileyecek husustur. Özellikle gelirlerin ne zaman gelece¤i flirketin nakit ak›fl durumunu ve dolay›s› ile öz kaynak ve kredi ihtiyac›n› belirleyecektir.
|174|
INGAS 05 - 134
4. Fizibiliteyi etkileyen teknik hususlar Fizibilitenin gerçekçi olabilmesi için giderlerin ve gelirlerin gerçekçi olarak belirlenmesi gerekir. Projede yap›lan tercihler bunlar› etkilemektedir. Bu tercihler flu flekilde s›ralanabilir. • Da¤›t›m flebekesinin dal flebeke veya grid flebeke olarak projelendirilmesi, RMS-A istasyonunun konulaca¤› nokta, çelik hat ihtiyac›n› etkiler, • Do¤algaz da¤›t›m hatt› bas›nç s›n›f›n›n belirlenmesi, malzeme maliyetlerini oldukça etkiler, • Boru hatlar› güzergah›n›n belirlenmesi ve kamulaflt›rma durumu, bölge regülatör istasyonlar›n›n konumu, kullan›lacak sayaç tipinin belirlenmesi ilk yat›r›m› oldu¤u gibi iflletme maliyetini de etkiler. Projenin de¤erini ve geçerlili¤ini etkileyen etkenlerin önemlilerinden biri de Pazar durumu ve gaz kullan›m›na geçifl h›z›d›r. Potansiyel gaz kullan›c› miktar› belirlenir. Bu flehrin gelecek y›llarda nas›l geliflece¤i özellikle imar geliflim planlar›n› dikkate al›n›p yeni yerleflim yerlerini göz önünde bulundurulur. Ayr›ca ticari kullan›c›lar›n ve sanayi kullan›m›n belirlenmesi önemlidir. Proje haz›rlan›rken muhtemel kojenerasyon kullan›c›lara düflünülür. Bunlar yüksek tüketimli gaz kulland›klar› ve yüksek bas›nçta gaz alacaklar› için çelik hatlar›n yak›n olmas› gerekir. Konut bafl›na gaz tüketim miktar› eflde¤er tüketimler dikkate al›narak sa¤l›kl› hesaplanmal›d›r.
5. Sonuç Do¤algaz yat›r›m›n planlamas›n›n gerçekçi olabilmesi için, sektörün ve mevzuat›n iyi bilinmesi önem arz etmektedir. Özellikle maliyetlerin ve gelirlerin do¤ru belirlenmesi yat›r›m›n verimlili¤ini do¤ru bir flekilde gösterir. Bu sebeple gaz sat›fl gelirlerinin pazara ve gaz kullan›m h›z›na ba¤l› olmas›, öz kaynak ve kredi kullan›m› için belirleyici olacakt›r.
|175|
INGAS 05 - 135
Da¤›t›m fiebekelerinin Tasar›m› Benoit FRETILLE
Manager of Design Department / Projelendirme Müdürü, Gaz de France,
[email protected] Özet Bir da¤›t›m flebekesinin dizayn› dört temel esas üzerine kuruludur: Can ve mal güvenli¤i, kesintisiz ve kaliteli hizmet, flebekenin kolayl›kla iflletilebilmesi, teknik ve ekonomik aç›dan en uygun koflullar›n oluflturulmas›. Bu ba¤lamda, da¤›t›m flebekeleri genellikle örgülü/a¤l› birincil ve ikincil flebekeler ile örgülü olmayan üçüncül flebekeler yoluyla yap›land›r›l›r. Bu flebekeler, s›cakl›klar düflük oldu¤unda, flehir giriflinde ar›za meydana geldi¤inde veya ana boru hasara u¤rad›¤›nda bile gaz vermeye devam edecek flekilde dizayn edilir. ‹flletme kolayl›¤› dendi¤inde kastedilen fley, herhangi bir vukuat oldu¤u takdirde, vukuat›n oldu¤u yerin h›zla izole edilmesi, ilgili yerdeki abone say›lar›n s›n›rland›r›lmas› ve kontrollü bir zaman dilimi içerisinde flebekedeki bas›nc›n boflalt›lmas› gibi unsurlard›r. Bu amaca ulaflabilmek için, stratejik flebeke noktalar›na vanalar yerlefltirilir. Teknik ve ekonomik aç›dan en uygun koflullar›n oluflturulmas› ise, flebekenin büyüklü¤ünün ve tasar›m›n›n hem halihaz›rdaki hem de büyüme planlar›nda öngörülen, gelecekteki abonelere gaz verecek flekilde olmas› anlam›na gelir.
|177|
INGAS 05 - 135
Distribution Networks Design Abstract
The design of a distribution network is focused on four main criteria: safety of people and goods, non stop providing and quality of service, network easy to operate, technical and economical optimum. For that, distribution networks are usually structured with meshed primary and secondary networks and non-meshed tertiary networks. They are designed to provide gas to customers even in case of low temperature, and when a city gate break down or when a main pipe is damaged. Easy to operate means that in case of incident, the area which is concerned must be rapidly isolated, the number of customers concerned must be limited and the network depressurized in a controlled time. To reach this aim, valves are installed on strategic points of the network. Technical and economical optimum means that the network is sized and designed to provide gas to the actual customers but also to future customers that are identified in our developments forecasts.
1. Introduction A company that manages a Distribution Network in France is responsible for: • The development of quantity of supplied gas, • Customers connections, • Gas Supply,
• Network management and maintenance, • Gas supply safety,
• Gas Network design and construction. This paper deals with the design and the architecture of the network
2. General Points 2.1. Background Information In France, at the end of the 19th century, gas was supplied to customers at 8 to 10 mbar pressure. This low-pressure network was connected to gas plants that produced manufactured gas. This level of pressure was sufficient because the number of customers and the length of gas network were limited. Between first and second world wars, the development of gas networks and consumption make low level pressure networks insufficient to satisfy all customers needs. So, higher
|178|
INGAS 05 - 135
pressure networks (100 to 200 mbar) appear for strengthening the weak points in overall distribution systems. Since Word War II, natural gas progressively replaced manufactured gas. Since this period, with the wide spread of gas consumption, Gaz de France designs and builds distribution networks at 4 bars with steel or polyethylene materials. Higher pressure networks (up to 25 bars) were also created for system strengthening. 2.2. Classification of the Networks In France, distribution networks are classified into 3 levels. • Medium pressure C, from 4 to 25 bars, which represents about 6 800 kilometres of Gaz de France distribution network (it’s 4% of Gaz de France total network length). This network is made with polyethylene for pressure up to 8 bars and with steel for higher-pressure levels.
• Medium pressure B, from 0.4 to 4 bars, about 146000 kilometres of Gaz de France distribution network (it’s 86% of the network length). This network is made with polyethylene, steel or copper. Nowadays, this level of pressure is the most frequently used for the connection of new customers. • Low pressure level, up to 50 mbar. It represents 16 000 km of the distribution network (it’s 10% of Network). These networks are made with polyethylene, steel or cast iron. Gaz de France doesn’t build this class of network anymore. Each time we renew sections of this network’s type, we replace them with medium pressure level networks if we have the opportunity. Medium pressure networks are easier to operate, more safe, and they have bigger capacity than low-pressure networks for the same diameter of pipe. 2.3. Gaz de France Distribution Network Assets The main assets of Gaz de France in term of distribution networks are the following. The networks are constructed with Polyethylene (PE)
about 104 000 km
Steel
53 000 km
Grey cast iron
3 000 km
Ductile cast iron
7 000 km
In France, PE and steel represent more than 90% of the distribution network total length, as you can see it on the illustration.
3. Distribution Networks Design 3.1. Main criteria to be considered When we build new distribution networks or when we study the architecture of existing networks in order to optimize their structure, we consider 4 main criteria:
|179|
INGAS 05 - 135
• Security of people and goods • It means that when we construct new networks, we have to take care of the environment. For example, a city gate station does not have to be build near a wide road with a lot of traffic jam and at the end of a turn because of an evident problem of safety. • The regulations and norms must be applied. • The network is designed in a way that each section of it can be isolated in case of an incident or a malfunction. • Non-stop supplying and quality of service. It means that we have to:
6%
3%
57%
Fontes grises (*)
34%
Acier
Polyéthylène
Autres
Figure 1.
• Size the network (pipes, gates, regulators, …) so that it can supply gas in extreme cases : Extreme low temperature, damage on the network or malfunction of a network device, • Choose reliable devices, • Calculate on specific software the forecasted gas network to be sure that it can supply gas in case of incident and in extreme situation. French law says that distribution gas networks have to supply gas to customers in case of extreme low temperature (reached two times per century). • Easiness for operating. It means : • Every device on networks must be easily accessible. For example, we don’t design networks that cross closed or inaccessible area. • Economical optimum and adaptability. It means that : • When we design a network, it must be adapted to the development of consumption. But anticipating investments is expensive, so when we must choose between several solutions, we compare the discounted costs of each one to choose the best design solution from A a technical and an economical point of view. 3.2. Structure of Distribution Networks 3.2.1. Criteria of distribution network sizing In France, distribution networks are built to supply gas to customers in two extreme cases of daily average temperatures: • At extreme low temperature (statistically reached 2 times per century) the medium
|180|
INGAS 05 - 135
pressure B network (MPB) must be kept over 1 bar and the medium pressure C (MPC) network must be kept over 6 bars.
• Medium low temperature, which is statistically reached every 2 years, with a situation of network incident (example: loosing a section of a pipe or a city gate). In this situation, the level of pressure must be kept over 1 bar in MPB networks and over 6 bars in MPC networks. In France, for the design of new networks, we use CARPATHE software to calculate the distribution of pressures, the flows and the pressure drops in these two extreme cases. We sized our networks to obtain, in these cases, the levels of pressure already mentioned (1 bar and 6 bar). It is enough to supply gas to the majority of our customers whose installations need a pressure from 21 up to 300 mbar. 3.2.2. Typical design of a network In France, the typical design of a distribution network is: • Primary networks, meshed each time it’s possible (for non-stop supplying reasons) and supplied by at least one city gate. This network has a maximum operating pressure of 25 bars. These networks dispatch gas volumes to great urban centres, without supplying any current customers. Only big customers are connected to this type of network.
• Secondary networks also meshed each time it is possible. This network has a maximum operating pressure of 4 bars. It simultaneously transits gas and supplies it to local customers. When we design new networks, we construct them in a way that the number of disconnected customers is below 1000 in case of an incident on a secondary network.
• Tertiary networks that are not meshed. They supply gas to local end-customers. This network has an operating pressure up to 4 bars maximum, it can be a low-pressure level network too. There are between 250 and 500 customers on a branch of tertiary network.
3.2.3. Valving of distribution Networks
Valves are essential on gas networks for reasons of security and non-stop supplying. They allow the operator to: • Disconnect sections of network in case of an incident. The architecture of the network (with primary, secondary and tertiary networks) permit to secure the supplying of gas, but valves must be fitted at regular intervals for rapid isolation of a damaged section in a way that gas can still be supplied on all the other sections. • Disconnect less customers as possible when a section is isolated because of damage or maintenance. On a section of secondary network, between two valves, the number of customers should not exceed 1000. • Isolate sections of Network in order to depressurize them in less than 30 minutes (Gaz de France inner specification). Isolate specific sections of network as bridge, highway or railway crossing.
|181|
INGAS 05 - 135
Tertiary Network MPB (4 Bars) section
section
Secondary Network section
Low Pressure Cluster Primary Network
Figure 2.
3.2.4. Gas Consumption Forecast When designing a network, it is not sufficient to size the pipes and city gate stations with the customers that we connect when we construct it. It is also very important to know the different markets to forecast the growing of the consumption in the next years. So we must obtain information on industrial market, tertiary market and domestic market. The industrial market must be especially studied because of process use. According to the process, the amount of maximum flow can be completely different for the same annual consumption. We must consider this when we design new networks. So, the consumption’s forecasts are very important to do the right investments at the right time. As I said earlier, it is very expensive to anticipate investments. We must do our best to identify the area with development even though it is sometimes difficult to get information.
4. CONCLUSION In conclusion, I want to underline two aspects: • The technical aspect. The distribution network must be sized to supply gas to customers in safe conditions. • The developmental aspect. The network must also be sized to be able to supply customers that will connect in the next years. It is important to take these two aspects into consideration when designing the architecture of networks to reach a technical and economical optimum.
|182|
INGAS 05 - 136
‹GAB‹S (‹GDAfi Altyap› Bilgi Sistemi) Projesi Hüseyin KURfiUN
Harita Yük. Müh. / Mapping Engineer, M.S., ‹GDAfi,
[email protected]
Kemal ÖCAL
Etüd ve Proje Müdürü / Head of Project and Design Dep., ‹GDAfi,
[email protected]
Nazif TUNCER
Planlama ve Veri Taban› fiefi / Chief Officer of Planning and Databases, ‹GDAfi,
[email protected] Özet Altyap› hizmetlerini içeren haritalar›n üretimi, kullan›labilirli¤i, Co¤rafi Bilgi Sistemi (CBS) ortam›nda de¤erlendirilmesi, kurumlar aras› veri / bilgi al›flverifllerinin yap›labilirli¤i bir ülkenin geliflmiflli¤i için al›nan ölçütlerden biri olarak de¤erlendirilmektedir. Bu alanda ulusal/uluslararas› literatür takip edildi¤inde ülkemizin bu konuda oldukça geride kald›¤› gözlenmekte ve bilinmektedir. ‹stanbul’un do¤algaz hizmetini veren ‹GDAfi do¤algaz tesislerinin daha verimli, güvenli, kontrollü olarak kullanabilmek ve her türlü altyap› bilgisine h›zl› ve do¤ru bir flekilde ulaflmak için bir CBS projesi olan ‹GDAfi Altyap› Bilgi Sistemi’ni (‹GAB‹S) kullanmaktad›r. Türkiye’nin ilk altyap› bilgi sistemi olan ‹GAB‹S; istenilen ölçek ve standartlarda harita üretimi, do¤algaz flebeke ve ba¤lant›lar›n›n bilgisayar ortam›nda üretilmesi, modellenmesi, analiz edilmesi, görüntülenmesi, sorgulanmas›, müsteri hizmetleri ve tesis yönetimini içeren bir bilgi sistemidir. ‹GAB‹S’le tüm do¤algaz hatlar› ve ekipmanlar› sorgulanabilir bir yap›da intranet ortam›nda tüm flirket kullan›c›lar›na sunulmufltur. Altyap› haritalar›n›n üretimi ve CBS ortam›nda de¤erlendirilmesi konusunda ülkemizde öncüllük eden ‹GAB‹S’le, Malzeme Yönetim Sistemi, Network ve Risk Analiz Sistemi, Mobil Ofis Sistemi, SCADA, AS400 Müflteri Bilgi Sistemi ve di¤er kurumlardaki projelerle uyumlu flekilde cal›flmas› amaçlanmaktad›r.
|183|
INGAS 05 - 136
IGABIS (IGDAS Infrastructure Information System) Abstract
The usage of Automated Mapping and Facilities Management (AM/FM) in a Geographical Information Systems (GIS) environment for map production and data transfer between institutions is considered as a very important development criteria for a country. It’s known that, our country remains behind international literature in this area. As a citywide gas distribution company in Istanbul, IGDAS uses IGABIS Project (IGDAS Infrastructure Information System) for efficient, safely and controlled usage of natural gas network, and to obtain every information correctly and rapidly. As a first AM/FM System in Turkey, IGABIS includes automated, standard and scalable mapping, modeling, analysis, displaying, querying, management of linear network connections and customer information system. With our Web Publishing study in intranet, natural gas lines and fittings can be queried easily with a web browser in our company. As a leading project of Turkey in infrastructure map production and evaluation in GIS environment, IGABIS will integrate with MIS (Management Information System), SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition), AS400 (Customer Information System), Address Information System, Equipment Management System, Network and Risk Analysis System, Mobil Office System and related information systems in other citywide companies.
1. Girifl 17 y›l önce kurulan ve 13 y›ld›r aktif olarak ‹stanbul halk›na temiz, ekonomik ve güvenli do¤algaz arz›n› sunan ‹GDAfi, flehir gaz› da¤›t›m›nda dünya standartlar›n› yakalam›flt›r. Bugün itibari ile ‹stanbul’daki tüm sokaklar›n % 76’s›nda do¤algaz flebekesi tesis edilmifltir. ‹stanbul halk› 29 ilçede de¤iflen oranlarda do¤algaz kullanmaktad›r. En son teknolojiyle donan›ml› ekip ve ekipmanlara sahip 3 bölge müdürlü¤ü, 28 flebeke flefli¤i, 150 araç ile ‹stanbul do¤algaz flebekesi 24 saat kesintisiz olarak denetim alt›ndad›r. Mart 2005 itibariyle, 960 km çelik hat, 7.775 km polietilen hat, 519 bölge regülatörü ve 387 bin servis kutusu ile 2 milyon 682 bin abonesiyle toplam 9 milyon kentliye do¤algaz konforunu yaflatmakta olan ‹GDAfi, do¤algaz da¤›t›m sektöründe Türkiye’de 1. Avrupa’da 3. ve dünyada ise A s›n›f› flirketler konumundad›r. 1993 k›fl›nda havadaki kükürt dioksit konsantrasyonunun oran› zaman zaman 2330 mikrogram/m3’e kadar yükselirken bugün ortalama de¤er
|184|
INGAS 05 - 136
olarak 41 mikrogram/m3 seviyelerine kadar inmifltir, ki bu de¤er dünya standard› olan 150 mikrogram/m3’ün çok alt›ndad›r. Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS), 1960’larda bir grup Kanadal› taraf›ndan sadece bilgisayar destekli sistemlerin avantajlar› olan datalar›n girilmesi, maniple edilmesi, analiz edilmesi ve gerekli sonuçlar›n elde edilmesi olarak de¤il ayn› zamanda planlama için gerekli analiz verilerinin karar destek birimlerinde kullanmak ve elde var olan verilerin çevreyi de etkilemeden sürdürülebilir bir geliflmenin altl›¤› olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r [1]. Altyap› bilgi sistem ise geliflen teknolojik geliflmelerle beraber CBS nin bir alt sistemi olarak gelifltirilmifltir. Bilgi Teknolojisi’nin (BT) bir parças› olan Co¤rafi Bilgi Sistemi (CBS); konumsal ve co¤rafi koordinatlar› referans alan; grafik ve grafik olmayan bilgilerin toplanmas›, saklanmas›, ifllenmesi, analiz edilmesi ve kullan›c›ya tablolarla ve haritalarla sunulmas› ifllevlerini bir bütünlük içerisinde gerçeklefltiren bir bilgi sistemidir [2]. Do¤al bir kaynak olan ama ülkemiz için yat›r›m› pahal› olan do¤algaz›n daha verimli, sürdürülebilir bir yat›r›m haline getirilmesinde karar destek noktalar›nda CBS den yararlanmaktay›z. Özellikle sürdürülebilir yat›r›m ve planlamada, pazarlama faaliyetlerinde, müflteri iliflkilerinde, scada da ve di¤er kurumlarla bilgi al›flveriflinde yararlan›lmaktad›r. CBS; yönetim kararlar›na bilgi vermek için verilerin, gelifltirilmifl ve düzenlenmifl sekli ile kullan›m›na imkan vermektedir. Dinamik ve karmafl›k bir altyap›ya sahip olan ‹stanbul’da do¤algaz tesisleriyle ilgili bilginin h›zl›, verimli ve güvenli olarak kullan›lmas›, yönetilmesi, takibi ve üzerinde sürdürülebilir yat›r›m kararlar verilebilmesi için ‹GAB‹S Projesi çal›flmalar›na 1995 y›l›nda bafllanm›flt›r. ‹GAB‹S ise ‹GDAfi için tasarlanm›fl; do¤algaz altyap› ve mekansal üstyap› bilgilerini sözel bilgilerle iliflkilendiren, saklayan, analiz yapan, sorgulayan ve sunan bir AM/FM/GIS (Otomatik Harita Üretimi / Tesis Yönetimi / Co¤rafi Bilgi Sistemi) projesidir. Ucuz, güvenli, temiz ve hassas bir enerji olan do¤algaz›n da¤›t›m›n› üstlenen ‹GDAfi; • Yer alt›nda kalan altyap› bilgilerine istedi¤i an ulaflabilmek için say›sal haritalar›n› ülke koordinat sisteminde saklamaktad›r. • Tüm ‹stanbul’u ve do¤algaz altyap›s›n› görebilmekte ve onun üzerinde stratejik kararlar verebilmektedir. • Büyüyen ‹stanbul metropolünde, hatlar›n›n konumlar›n› di¤er altyap› kurulufllar›n›n hatlar›na göre de bilmektedir. • Müflteri bilgilendirme ve takibi hizmetleri de süratli bir flekilde gerçeklefltirilmektedir. • Altyap› yat›r›mlar›n› günlük olarak güncel tutmaktad›r. • Tüm ‹GDAfi yat›r›m bilgilerine intranet ortam›nda güncel olarak ulaflabilmektedir.
|185|
INGAS 05 - 136
2. Projenin geliflim aflamalar› 1995 y›l›nda bafllanan ‹GAB‹S Projesi elde var olan tüm haritalar say›sal ortama aktar›l›p UTM koordinat sistemine dönüfltürülmüfltür. Kurulacak olan sistemde kullan›lacak haritalarda iflaret standartlar› , UTM koordinat sistemi, ölçek standard› için Büyük Ölçekli Haritalar Yap›m Yönetmeli¤i referans al›narak ‹GDAfi Özel Harita Teknik fiartnamesi haz›rlanm›flt›r. 1995 y›l› yat›r›m program› içerisindeki do¤algaz hatlar›n›n haritalar› ilgili inflaat ve harita müteahhitlerinin yükümlülü¤üne verilmifltir. 1996’dan itibaren de Harita fieflikleri ve müteahhitler taraf›ndan üretilen haritalar bu flartnameye ve CBS standartlar›na uygun olarak, 1:1000 ölçekli fotogrametrik haritalarla da kontrol edilerek sisteme entegre edilmifltir. Projenin geliflim aflamas›nda ifllerin bitirilmesi hedeflenmekle beraber üretilen ara ürünlerle sistemin kullan›labilirli¤i ve gereklili¤i ortaya konmufl, personel ve yöneticilerin projeye katk›lar› daha da artt›r›larak sistem yeni hedeflere daha kolay yönelmifltir. Tamamen yersel al›mlarla üretilen say›sal ve ka¤›t ortamda mevcut bulunan do¤algaz altyap› bilgilerinin yan› s›ra, do¤algaz hatlar› ile kesiflen di¤er altyap› tesisleri de dünya standartlar›na uygun olarak 1:200 ölçe¤indeki “as_built planlar›” fleklinde üretilmektedir. 1997 y›l›ndan itibaren haritalar üretilirken GPS teknolojisi de kullan›larak ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi (‹BfiB)’nin tesis etmifl oldu¤u ‹stanbul GPS Nirengi A¤›na (‹GNA) da 2000 y›l›ndan itibaren ba¤lanarak yeni noktalar üretilmifltir. ‹GAB‹S Projesi tasarlan›rken yurtd›fl›ndaki örnek çal›flmalar incelenmifl, sonuçta ülkemiz flartlar›na uygun Türkçe ara yüzlü, kullan›labilir, ekonomik, esnek ve aç›k bir sistem için Microstation program› üzerinde ara yüz oluflturulmufl ve SQL Server 2000 veritaban› üzerinde ‹GDAfi’a özel bir sistem gelifltirilmifltir. ‹GAB‹S Türkiye’deki ilk Altyap› Bilgi Sistemi ve ilk ‹ntranet ortam›ndaki Altyap› Bilgi Sistemi olarak di¤er kurumlara da öncülük yapm›flt›r. Kentin tümünde abonelere iliflkin bina bilgileri sisteme entegre edilmifl, do¤algaz servis kutular› numaraland›r›lm›fl, röperlenmifl ve say›sal ortamda çizilmifl, saha etüt çal›flmalar› ile de sürekli güncel tutulmaktad›r. Harita üretimi için yeni ara yüz, eksik iflaret, tasar›mlar ve gerekli eksiklikler sürekli
3. ‹GAB‹S’de üretilen haritalar 3.1. As_built Bir soka¤›n tamam›n›n veya bir bölümünün (yaklafl›k 150*25m) hatt›m›z›n geçti¤i tranflenin içindeki tüm altyap› detaylar› ile üstyap›ya ait detaylar›n 1/200 Ölçe¤indeki gösterimidir. sadece ‹gdafl’ da var olan bir haritad›r. Dünyada ise altyap› haritalar› 1:200 ile 1:500 ölçeklerinde üretilmektedir. As_built haritalar›m›zda ; • Do¤algaz hatt›n›n sokak veya caddedeki konumu, • Sokakta bulunan hatt›n, çekim tarihi, çap›, derinli¤i ve yatay uzunlu¤u (Etikette ve kapakta),
|186|
INGAS 05 - 136
• Soka¤›n dal flebeke (iskelet) haritas›ndaki yeri,
• Soka¤›n ad›, bulundu¤u ilçe, bulundu¤u mahalle, hatt›n proje numaras›, arfliv numaras› ve çizimi yapan müteahhit ad›, • Kapa¤›n ikinci sayfas›nda, pafta anahtar› ve lejant›,
• Do¤algaz boru hatt›n› kesen alt yap›lar›n cinsi, konumu, derinli¤i,
• Do¤algaz boru hatt›ndaki ba¤lant› elemanlar› ve röperlerimiz bulunmaktad›r. 3.2. Çelik genel durum haritas› Her bir Bölgedeki çelik flebekenin ba¤lant› elemanlar›n›n (regülatör, müflteri istasyonlar›, vana odalar›, özel geçifl noktalar›, izolasyon contalar›, katodik test noktalar›) ve çelik hatlar›n haritas›d›r. 3.3. Mimik panel Bölgedeki çelik hat ba¤lant›lar›n›n ve flebeke elemanlar›n›n gösterildi¤i 1:1.500 ölçe¤inde çizilen grafik flemad›r. Daha çok Teknik ‹fller ve Onar›m, Teknik Emniyet ve ‹flletme fiefliklerinin kulland›¤› bir çelik hat flemam›zd›r. 3.4. Genel durum haritalar› 1/4.000 ile 1/8.000 aras›nda de¤iflen ölçeklerde üç bölge müdürlü¤ü için ayr› ayr› haz›rlanm›fl olan tüm polietilen (PE) ve çelik hatlar, vanalar, regülatörler, sceedler, özel geçifller gibi ana ekipmanlar ile halihaz›r harita bilgilerini içeren haritalard›r. Bu haritalardan ilçe, fleflik, regülatör baz›nda haritalar ve A’dan Z’ye do¤algaz kitap盤i da üretilmifltir. Genel durum haritalar›nda yap›lan bir de¤ifliklik veya güncellefltirme ifllemi di¤er haritalarda da güncelleflmektedir. 3.5. Regülatör iskelet haritalar› Genellikle 1/5000 ölçekli olarak herbir regülatör için üretilmifl istenirse vanalar›na göre renklendirilebilen, cd/sk isimleri ve komflu regülatörlerinde görülebildi¤i haritalard›r.
4. ‹GAB‹S’in fonksiyonlar› 4.1. Sorgulama ifllemleri Bir adrese 3 de¤iflik yoldan ulaflmak mümkündür: bina adresi, bina tesisat numaras› ve servis kutusu numaras›. Sistem kullan›l›rken iki türlü sorgulama yap›labilir: Birincisi, grafik olmayan bilgiler üzerinde sorgulama yap›labilir ve grafik ortamda veya istenirse sözel tablolarda görüntülenebilir. Örne¤in, “Ayazma Yolu Sk, Sadabad Yurdu’nun sözel bilgilerini getir ve daha sonra ekranda o binan›n haritas›n› aç ve o binay› iflaretleyerek göster.” gibi. ‹kincisi, grafik bilgiler üzerinde sorgulama yap›p sözel bilgiye ulafl›labilir. Örne¤in, “Görüntüdeki servis kutusunun özellikleri nelerdir? Hangi binalar bu servis kutusundan gaz al›yor? Kapasitesi ne kadard›r?” gibi. Sistemde binalar›n tesisat numaras›, adresi, daire, dük-
|187|
INGAS 05 - 136
kan, abone say›lar›, abonelik ve gaz kullan›m durumu, ›s›nma flekli, beslendi¤i servis kutusu gibi bilgilere ulafl›l›rken, servis kutusuyla ilgili de beslendi¤i regülatör, servis kutu tipi, servis kutu numaras›, boru çap›, hat mesafesi, montaj tarihi ve firmas› gibi sözel bilgilere ulaflmak mümkündür. 4.2. Plot/print ifllemleri Harita üzerinde seçilen bir bölge, printer veya plotter’a istenilen ölçekte çizdirilebilir. De¤iflik tabakalar ve topolojik sorgulamalar yap›larak çeflitli tematik haritalar üretilmektedir. Örne¤in, ‹stanbul Do¤algaz Çelik Hatlar›n›n Deprem Risk Analizi, Do¤algaz Kullan›m Yo¤unluk Haritas›, ‹lçe-Mahalle Haritalar›, Mimik Panel vb. 4.3. ‹statistikler Harita üzerinde seçilen bölgede veya regülatörde bulunan nesneler hakk›nda istatistiki bilgiler al›nabilir. Örne¤in, tiplerine göre servis kutusu say›s›, boru uzunluklar›, fittings say›s› gibi istatistikler al›nabilmektedir. 4.4. Güncellefltirme Do¤algaz altyap› (deplase, yeni hat ve kutu montaj›) ve üstyap› tesislerine iliflkin her türlü de¤ifliklikler Harita fieflikleri ve harita müteahhitleri taraf›ndan arazide flartnameye uygun olarak standart formlarla al›nmakta, ‹GAB‹S standartlar›nda sisteme at›lmakta, haz›rlanan veri girifl pencereleriyle sözel bilgiler grafik bilgilerle kontrollü bir flekilde iliflkilendirilmektedir.
fiekil 1. ‹GAB‹S Do¤algaz hat sistemi.
4.5. Internet/intranet uygulamalar› Türkiye’de ilk olarak 1999 y›l›ndan itibaren Model Server Discovery program› 2001den iti-
|188|
INGAS 05 - 136
baren Bentley Publisher üzerinden tüm ‹stanbul’a ait 2000 y›l›ndan itibaren de tüm ‹stanbul’un grafik ve sözel verilerimiz www.igabis.com adresinden kurum içi internet kullan›c›lar›na sunulmufltur. ‹stanbul’a ait do¤algaz altyap› grafik ve sözel verilerimiz http://gisweb adresinden intranet ortam›nda kurum içinC L de kullan›c›lara sunulmaya bafllanm›flt›r. I E Mevcut sistemde ise üretilen haritalar ve N T Clients S suulan bilgiler flirket içi intranet üzerinden paylafl›labilmektedir. Kurum içerisinde intranet üzerinden sunulan Genel DuINTERNET / INTRANET rum Haritalar›, Çelik Genel Haritalar›, S WEB Server Microsoft IIS or Netscape E Local or Remote Access Mimik Paneller ve yat›r›m takip bilgileriR Bentley Publisher Bentley Publisher V ne ulafl›l›p üzerinde çeflitli sorgulamalar Server Administration E R Publishing Engine yap›labilmektedir. Örne¤in; ‹stenilen S MicroStation Imaging MicroStation/J pubconfig.xml Geographics Engine cadde ve sokak ismi ile sorguland›¤›nda Engine Engine grafik ortamda cadde ve soka¤a ulafl›labilD DGNs mektedir. Ayr›ca regülatör, sceed, vana, A Raster T Raster Geographic References Files A Projects vana odas›, özel geçifl numaralar› ile ilgiCELs DGNs DWGs Rasters DXFs li enstrümana yine ayn› flekilde grafik olarak ulafl›labilmektedir. fiekil 2. Bentley Publisher çal›flma yap›s›
fiekil 3. Internet ve intranet yap›s›
4.6. Etüt-proje çal›flmalar› Yeni do¤algaz yat›r›m› planlanan bölgeleri hakk›nda sistem yard›m›yla bilgi al›nabilir. Potansiyel do¤algaz kullan›c›lar›, nüfus yo¤unlu¤u, gaz kullanan veya kullanmayan bina, daire, iflyeri say›s›, di¤er enerji tüketim tipleri ve miktarlar› gibi bilgiler sistem yard›m›yla ö¤renilebilir. Di¤er altyap› kurulufllar›na ait bilgilere de ba¤l› olarak, yat›r›m›n güvenli ve ekonomik bir flekilde planlanabilmesi gibi konularda da yard›mc› olabilecek uydu görüntülerinden ve orto-foto haritalardan yararlan›lmaktad›r. 4.7. Di¤er kurumlarla veri al›flverifli Di¤er altyap› kurulufllar›n›n (‹BfiB, ‹SK‹, AKTAfi, BEDAfi; TÜRK TELEKOM, ilçe be-
|189|
INGAS 05 - 136
lediyeleri) talepleri, verilen Avan Projeleri üzerine altyap› bilgilerimiz ifllenerek say›lsal/ka¤›t ortam›nda karfl›lanmaktad›r.
5. ‹GAB‹S’in misyonu • ‹GDAfi birimlerinin, faaliyetleri do¤rultusunda çal›flanlar›na altl›k sa¤layacak bilgi destekli harita üretip kullan›c›lar›n hizmetine sunmak, • Co¤rafi bilginin kullan›m›n› yayg›nlaflt›rmak, • Co¤rafi bilginin paylafl›m›n›, entegrasyonunu, ulafl›labilirli¤ini, elde edilebilirli¤ini artt›rmak, • Say›sal co¤rafi bilgileri yaz›l›m ve donan›mlarla kullan›m›n› ekonomik, etkin, ve kalitesini artt›r›c› çal›flmalar yapmak, • Say›sal co¤rafi bilgilerin standard›n› dünya standartlar›na getirmek (ISO TC 211), • Altyap› bilgilerinin kalitesinin art›r›lmas›, • Kullan›c›lar›n zaman içerisinde de¤iflen ihtiyaç ve talepleri do¤rultusunda, teknolojik geliflmelere de paralel olarak projemizin kullan›m›n› ve etkinli¤ini artt›rmakt›r.
6. ‹GAB‹S’le gelecekte
6.1. Malzeme yönetim sistemi Toplam malzeme tespiti ve analizleri, hangi tarihte, ne kadar, ne tür malzemenin, nereye, hangi firma taraf›ndan monte edildi¤i, ve bu malzemelerle ilgili stok kay›tlar›. Bu bilgiler istendi¤i zaman hem sözel bilgi halinde hem de görsel olarak bilgisayar ortam›nda görülebilecek ve ç›kt›lar› al›nabilecektir. 6.2. ‹statistiki analizler Bir regülatördeki çeflitli malzeme analizleri, ilçe, mahalle ve sokak baz›nda abone tespitleri ve abonelere iliflkin çeflitli analizler. Bir regülatörün; abone ve mevcut kapasitesini, tiplerine göre kutu say›s›n›, ilçe ve mahalle baz›nda abone say›lar›n›, hat olan bir sokaktaki abone olmayan daire say›s›n› sorgulay›p ç›kt›lar› al›nabilecektir. 6.3. Network analizleri Hatlara iliflkin analizler, vanalar kapat›ld›¤› zaman hangi sokaklar gazs›z kalacak, bir regülatör devre d›fl› kal›rsa hangi vana ve regülatörlerden beslenmeli, potansiyel abone bölgelerinde optimum regülatör yeri seçimi gibi analizler yap›labilecektir. 6.4. AS/400 ile entegrasyon fiirket içi AS/400 Müflteri Bilgi Sistemi ile efl zamanl› ve etkileflimli veri al›flverifli ve entegrasyonun sa¤lanarak tek ve standart adres yap›s›na geçilecektir. 6.5. Deprem analizi Riskli bölgeler, hatlar, regülatörler, vana odalar›, skidler, özel geçifllere iliflkin olas› bir dep-
|190|
INGAS 05 - 136
rem veya terör olaylar›n› içeren çeflitli analizler, hatlar›n ve regülatörlerin kaç›nc› riskli bölgede oldu¤u, olas› risklerde zarar görebilecek regülatörlerin sorgulanmas› yap›labilecektir. 6.6. Pazarlama ‹lçe, mahalle ve sokak baz›nda abone tespitleri, potansiyel abone tespitleri, mevcut ve potansiyel müflteri istasyonlar›na iliflkin istatistikler yap›labilecektir. 6.7. SCADA ile entegrasyon Supervisor Control Data Acquisition (SCADA) ile entegrasyon sa¤lan›p flebeke durumu ve gaz ak›fl›yla ilgili on-line bilgi aktar›m›n›n gerçeklefltirilmesi sa¤lanacakt›r. 6.8. Mobil ofis ve araç takip projesi Kurumumuzda devam eden Mobil Ofis ve Araç Takip Projeleri’yle entegre olunarak gerekli altyap› ve üstyap› bilgilerinin karfl›l›kl› al›flverifli sa¤lanacakt›r. 6.9. Management information system (mis): ‹GAB‹S Projesi’nin altl›k olarak kullan›laca¤› projede kurumla ilgili bütün bilgilere yöneticiler taraf›ndan kolayl›kla ve görsel biçimde eriflilebilecektir. 6.10. ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi kent bilgi sistemi projesi Yap›lan fizibilite çal›flmas›nda bu projenin en önemli bileflenlerinden birini oluflturan ‹GDAfi, ‹GAB‹S gelifltirme projesinde de bu entegrasyonu dikkate alarak çal›flmakta, flimdiden pek çok konuda haz›r bulunmaktad›r [2].
7. Sonuç Co¤rafi verilerle muhatap olan kurum/kurulufllar›n, ilgilendikleri alanlarda daha h›zl› ve daha do¤ru bilgi edinmeleri, analiz yapabilmeleri, ulaflmak istedikleri hedeflere daha h›zl› ulaflabilmeleri ve ak›lc› karar verebilmeleri, ancak CBS ile mümkündür. K›sacas› CBS, yönetim organlar›n›n do¤ru ve ak›lc› karar vermelerine yard›mc› olacak bir sistemdir. CBS de say›sal haritalar temel unsur oldu¤undan farkl› kategorilerdeki haritalar temel altl›k olarak kullan›lmaktad›r. Bu haritalar›n ayn› standartlarda üretilmesi ve sembol birli¤inin ve okunabilirli¤inin sa¤lanmas› gerekir. Zaman geçirmeden ülke standart harita sembollerinin kullan›m›na geçilmelidir. Bunun sonucunda ayn› temel haritay› kullanan kurumlar›n birbirleriyle kolay ve ucuz veri/bilgi al›flverifli yapabilmeleri mümkün olacakt›r. Bunun aksine veri uyuflmazl›¤›ndan kaynaklanan problemleri çözmek için harcanan zaman ve maliyet, CBS nin felsefesiyle uyuflmamaktad›r [3]. Çok büyük yat›r›mlar›n yap›ld›¤› CBS uygulamalar›n›n her aflamas›nda ekonomik deste¤in kesilmemesine özen gösterilmelidir. Ekonomik nedenlerin yarataca¤› aksakl›klar uygulama projesini ve organizasyonunu olumsuz flekilde etkileyebilecektir. Ayn› flekilde, CBS projelerinde görev alacak personelinde kendi konular›nda uzmanlaflm›fl (Jeodezi, fotogrametri ve
|191|
INGAS 05 - 136
kartografya) deneyimli elemanlardan seçilmesi gerekir. Di¤er taraftan, mevcut yaz›l›m ve donan›mlar da güncelli¤ini yitirmeden en etkin bir biçimde kullan›lmal›d›r [4].
Kaynaklar 1. Montgomery, G. E., Schuch, C. H., GIS Data Conversion Handbook, Colorado, USA, 1993 2. Kurflun H., Tuncer N., Bektafl M., “‹GDAfi Altyap› Bilgi Sistemi” I.GIS in TURKEY, Fatih Üniversitesi, ‹stanbul, 2001 3. Kurflun, H., Say›sal Haritalar›n Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Kullan›lmas› ve Koordinat Transformasyonu, ‹TÜ, FBM, ‹stanbul, 1997 4. Külür, S., Toz, G., Batuk, G., Sarbano¤lu, H., Veriden Bilgiye: CBS., Co¤rafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu, S. 63, ‹stanbul, 1996
|192|
INGAS 05 - 137
Do¤al Gaz Da¤›t›m fiebekelerinde Kokuland›rma ve Karfl›lafl›lan Problemler Makine Yüksek Mühendisi, Abdulkadir ÇELEB‹ Ar-Ge Uzman› / R&D Expert, ‹GDAfi,
[email protected] Makine Mühendisi, Ender DUR Ar-Ge fiefi / Chief of R&D, ‹GDAfi,
[email protected]
Makine Yüksek Mühendisi, Serdar SER‹N Sertifikaland›rma ve Belgelendirme fiefi / Chief of Certification and Qualification,
[email protected] Özet Temiz bir enerji kayna¤› olan do¤algaz, kokusuz ve renksiz oldu¤undan dolay› fark edilmesi hemen hemen imkâns›zd›r. Bu nedenle tespiti ancak geliflmifl ölçme cihazlar› ile yap›labilmektedir. Bunun yan›nda havayla % 5–15 limitleri aras›nda kar›flt›¤›nda patlama özelli¤ine sahiptir. Bu özelli¤i göz önünde bulundurularak, kaynak ç›k›fl›ndan cihazlarda kullan›m›na kadar geçen safhalarda gerekli emniyet tedbirleri al›nmal›d›r. Al›nmas› gereken emniyet tedbirleri üç bafll›k alt›nda toplanmaktad›r. 1. ‹nsanlar›n ve di¤er canl›lar›n emniyeti 2. Bölgenin ve tesislerin emniyeti, 3. Cihaz ve aparatlar›n emniyeti. Do¤al gaz sektöründe “emniyet” denince, insan›n can ve mal güvenli¤i en önde gelir. Her ülkede uygulanan emniyet standartlar› de¤iflik olmakla birlikte bu konuda uluslararas› standartlar uygulanmaktad›r. Do¤algaz›n kullan›m esnas›nda da¤›t›m› ve iflletiminde al›nan emniyet tedbirlerinden birisi de, herhangi bir sebepten dolay› meydana gelen kaçak veya s›z›nt›lar›n en k›sa sürede fark edilebilmesi için, içine koku verici madde konulmak suretiyle kokuland›rmad›r. Kokuland›rma sistemleri do¤algaz da¤›t›m›n›n yap›ld›¤› her bölgede yap›labildi¤i gibi, yüksek bas›nç alt›ndaki hatlarda da yap›labilmektedir. Koku verici maddeler, yeterli koku fliddetine sahip olmalar›n›n yan› s›ra di¤er önemli özelliklere de sahip olmal›d›rlar. Do¤algaz içine enjekte edilen koku verici maddelerin, do¤algaz›n terkibindeki yo¤unlaflan hidrokarbonlardan etkilenmemesi gerekir. Yüksek bas›nçl› do¤algaz hatlar›n›n kokuland›r›lmas› do¤algazdaki kükürt miktar›n›n artmas›na sebep olaca¤›ndan, birçok problemi de beraberinde getirir. Bunlardan en önemlisi korozyondur. Fakat unutulmamal›d›r ki kokuland›rma tekni¤i, kokuland›r›c› miktar› ve ev-
|193|
INGAS 05 - 137
saf› standartlara göre seçilip uygulan›rsa, hem kokuland›rma amaca ulaflacak, hem do¤algaz da¤›t›m›nda vazgeçilmez unsur olan emniyet sa¤lanacak, hem de kükürtlü bilefliklerden do¤acak olumsuzluklar en aza indirilecektir. Koku Malzemeleri ve Do¤algaz fiebekesi Kokuland›rma Analizi teorik ve uygulamal› çal›flmas› ile; do¤algaz koku miktar› incelenmifl ve sonuç olarak güvenli¤i artt›r›c› ve standartlar›n öngördü¤ü iyilefltirme sa¤lanm›flt›r. Bu çal›flma ile standartlara uygun koku verici madde seçimi ve çelik / PE hatlara enjekte edilecek miktarlar araflt›r›larak belirlenmifltir.
Odorization and Odorization-Related Problems in Natural Gas Distribution Networks Abstract Natural gas, which is a clean source of energy, is an odorless and colorless fuel and because of this, it is almost impossible to be sensed. Natural gas can only be detected using advanced measurement devices. It can also be explosive when mixed with air at 5-15%. This feature of natural gas should always be taken into account and necessary safety precautions should be taken throughout all stages of natural gas use from source to internal installation devices. The necessary precautions that should be taken for safety can be examined in three categories: 1. Safety of people and other animate beings 2. Safety of region and utilities 3. Safety of devices and apparatus In natural gas sector, safety means, first and foremost, the safety of people. Although the standards of safety vary from one country to another, there are international standards that apply. One of the safety precautions that are taken in distributing and operating natural gas is odorization which includes mixing natural gas with an odorizing element to detect any kind of leakage. Odorization can be done at any place where natural gas is distributed; it can also be conducted in lines under high pressure. Odorizers should have odor magnitude as well as many other important characteristics. Odorizers that are injected in natural gas should not be affected by hydrocarbons that
|194|
INGAS 05 - 137
concentrate in the natural gas mixture. The odorization of high-pressure natural gas lines increases the amount of sulfur in natural gas, which brings along many problems, the most important one being corrosion. It should always be kept in mind that choosing the appropriate odorization technique in accordance with the amount and characteristics of the odorizer will make odorization process successful, ensure the safety and reduce the problems that may occur because of sulfurous mixtures. This study included a theoretical and applied analysis of the odorization materials and natural gas network odorization. We did a research to choose the right odorizer in accordance with the standards and the amount of odorizer to be injected in steel and PE lines. This study contributed to increasing the safety in the network and ensuring the progress prescribed by the standards.
1. Girifl Do¤algaz, kullan›m esnas›nda, konut ve ifl yerlerindeki tesisatlarda, flehir flebekelerindeki tafl›ma ve da¤›tma hatlar›nda herhangi bir sebepten meydana gelen kaçak veya s›z›nt›lar›n en k›sa sürede fark edilebilmesi için bir emniyet tedbiri olmas› aç›s›ndan içine koku verici madde konulmak suretiyle kokuland›r›l›r. Yüksek bas›nçl› do¤algaz hatlar›nda bas›nç do¤algaz hatt›na do¤rudan ba¤l› tesislerde kokuland›rma yap›lmas› emniyetin sa¤land›¤› anlam›na gelmez. Bu yüzden do¤algaz flartlar elverdi¤i ölçüde da¤›t›mdan önce kokuland›r›lmal›d›r. Do¤algaz›n kokuland›r›lmas› kullan›c›lar için önemli bir emniyet unsurudur.
2. Koku verici maddeler Koku verici maddeler, yak›t olarak kullan›lan do¤algaz, havagaz› ve s›v›laflt›r›lm›fl petrol gaz› (LPG) gibi yak›tlar›n kokuland›r›lmas› amac›yla bu gazlara ilave edilen kükürtlü organik bilefliklerdir. Koku verici maddeler (Tablo 1 de gösterilmifltir) kimyasal bileflimlerine göre Tiyoeterler (sülfidler) ve Tiyoller (merkaptanlar) olmak üzere iki s›n›ft›rlar. Bu konu ile alakal› “TS 5906-Koku verici Maddeler Standard›” bulunmaktad›r.
a. Tiyoeterler ( sülfidler ) Koku verici maddeler içinde tiyoeterler (sülfidler) kimyasal kararl›l›klar›, fiziksel özellikleri ve koku fliddetleri aç›s›ndan kokuland›rma maddesi olarak kullan›lmaya oldukça uygundurlar. Sülfür bileflikleri içinde kokuland›rma için bileflik yap›s› itibar›yla en uygun olan› THT (tetra hidro tiyofen) dir.
|195|
INGAS 05 - 137
b. Tiyoller ( merkaptanlar ) ‹çinde oksijen (O2) bulunan gazlarda kimyasal kararl›l›klar› az oldu¤undan koku verme özellikleri de düflüktür. Tiyoller çelik boru hatlar›nda oluflabilecek demir-oksit’in (pas) etkisiyle disülfidlere dönüflebilirler. Disülfidlerin ise koku fliddetleri daha azd›r. Sonuç olarak; Merkaptanlar ve sülfür bileflenleri en yayg›n kokuland›r›c› tipleridir. ‹stanbul do¤algaz flebekesinde %70 THT (Tetra Hidro Teofen) ve %30 Tersiyer Bütil Merkaptan kar›fl›m›ndan oluflan madde kullan›lmaktad›r. Tablo 1: Koku verici maddelerin özellikleri. S›ra No
Bileflik Ad›
Kimyasal Formulü
1 2 3
Tiyoeterler( Sülfidler ) Dimetil Sülfid Dietil Sülfid Di-n-Propil Sülfid
CH3 -S-CH3 C 2H5 -S-C2 H5 C 3H7 -S-C3 H7
4
Tetrahidrotiyofen
5
Tiyoller ( Merkaptanlar ) Merkantiyol (Metilmerkaptan ) Etantiyol ( Etilmerkaptan ) 1.Propantiyol ( n-Propilmerkaptan ) 2. Propantiyol ( üzopropilmerkaptan ) 1. Bültantiyol (n-Bütilmerkaptan ) 2. Metilpropan-2-Tiyol (Tersiyer Bütil Merkaptan ) 1. Pentantiyol 2. Hekzantiyol
6 7 8 9 10 11 12
Mol Kütlesi 62,13 90,19 118,24
Kaynama o
S›c. C
o
Kükürt 20 C de Yo¤unluk A¤›rl›k %
37,3 92,1 142,4
0,8483 0,8362 0,8377
51,6 35,6 27,1
88,18
121,1
0,9987
36,4
CH3 -SH
48,11
6,2
0,8665
66,6
C 2H5 -SH C 3H7 -SH (CH3 )2 CH-SH C 4H9 -SH
62,13
35
0,8391
51,6
(CH3 )3 C-SH
90,19
64,22
0,8002
35,6
C 5H11 -SH C 6H13 -SH
104,22
126,6
0,8421
30,8
H2C-CH2 H2C-CH2 -S
76,17 76,17 90,19
118,24
67,8 52,56 98,48
151
0,8411 0,8143 0,8337
0,8424
42,1 42,1 35,6
35,6
3. Koku verici maddelerin kimyasal özellikleri Kokuland›r›c›n›n, standartlara göre 7–25 mg/m3 oranlar›nda kullan›lmas› gerekir. Ortamda ?1 konsantrasyonda alg›lanabilmesi için do¤algaza 25 mg/m3 kokuland›r›c› eklenmesi gerekir. THT koku alg›lama cihaz› kullan›l›p, seçilmifl de¤iflik noktalardan ölçümler al›narak, flebeke genelinde bu standard›n yakalanmas› kontrol edilmelidir. Koku verici maddelerin kimyasal bileflimleri gaz kromotografisi metoduyla TS 4946’ya uygun olarak yap›lmal›d›r. Bulutlanma noktas›n›n tayini TS 2834’ e göre koku verici maddeler içindeki su da dikkate al›narak yap›lmal›d›r. Kaynama aral›¤› deneyi TS 4453’e göre yap›larak sonucun uygun olup olmad›¤›na bak›l›r. Buharlaflma kal›nt›s› deneyi de TS 5906’da belirtildi¤i flekilde yap›larak sonucun uygun olup olmad›¤› kontrol edilmelidir. Koku verici maddeler Gaz Kromatografisi metodu ile belirlenen kimyasal bileflimlerinde en az 12 ay süreyle bozulmadan saklanabilmelidir. Koku verici maddeler içindeki kromnikel bulunan çelik kaplarla 25–50 ve 200 lt. veya daha büyük hacimlerde piyasaya sunulmaktad›r. Kaplar›n kal›nl›¤› en az 3 mm dir. Koku verici maddelerin ambalajlar› üzerinde imalatç› firma ile ilgili bilgilerin d›fl›nda standart numaras›, ürünün ad›, bileflimi, kullan›ld›¤› yerler, imalat y›l›, hacmi ve kab›n daras› ile ilgili bilgiler yer almal›d›r. Koku verici maddeler bu ambalajlar›n içinde saklanmal› ve tafl›nmal›d›r.
|196|
INGAS 05 - 137
4. Koku verici maddelerden istenen genel özellikler Koku verici maddeler, yeterli koku fliddetine sahip olmalar›n›n yan› s›ra afla¤›da belirtilecek özelliklere de sahip olmal›d›rlar. Kokuland›rma maddelerinde olmas› gerekenler flunlard›r: a. Koku verici madde ilavesiyle gaz ve yanma ürünleri zehirli veya zarar verici hale gelmemelidir. b. Koku verici madde kimyasal olarak yeterli kararl›l›kta olmal› ve kokuland›rd›¤› gazdaki bileflenlerle reaksiyona girmemelidir. Ayr›ca boru cidarlar›nda toplanan at›klarla, toprakla veya pas ile de reaksiyona girmemelidir. c. Koku verici madde yakma ünitelerinde, emniyet ve kontrol sistemlerinde, sayaçlarda, vanalarda vs. art›k ve tortu b›rakmamal›d›r. d. Koku verici madde yeterli koku fliddetinde rahats›z edici veya uyar›c› bir koku özelli¤ine sahip olmal›d›r. e. Koku verici madde kokuland›rd›¤› gaz›n da¤›t›m bas›nc› ve s›cakl›¤›nda yo¤uflmamal›d›r. f. Koku verici madde boru hatlar›nda veya yanma ürünlerinin geçti¤i yüzeylerde korozyona sebep olmamal›d›r. g. Baflka bir koku ile kar›flmayacak türde olmal›d›r. h. Koku verici madde düflük s›cakl›klarda da kullan›labilmeli ve uzun süre de¤iflikli¤e u¤ramadan muhafaza edilebilmelidir. i. Kolay uygulanmal› ve ucuz olmal›d›r. j. Buharlaflma özelli¤i olmal›, yanman›n ard›ndan h›zla buharlaflarak uçmal›d›r. k. Bas›nç düflmesi s›ras›nda ve ›s› al›fl verifllerinde yo¤uflmamal›, donma noktas› düflük olmal›d›r.
5. Kokuland›rma ve kokunun alg›lanmas›
Kokuland›r›c›lar›n insanlar taraf›ndan alg›lanmas› konusunda sergilenen organize çal›flmalar›n bafllang›c› 20 y›l öncesine dayanmaktad›r. Zaman içinde, sülfür bazl› kokuland›r›c›lar›n her insan taraf›ndan alg›lanamad›¤› anlafl›lm›flt›r. Herkesin koku alma yetene¤i farkl› olup, kiflilerin “anosmia” denen ve belli maddelere veya genel olarak her fleye karfl› kendilerine has bir alg›lama özellikleri vard›r. Burada kiflinin yafl› önemli bir parametredir. Genel kaide ise, yafl ilerledikçe koku alma yetene¤inin zay›flamas›d›r. Yap›lan birçok araflt›rma sonucuna göre; görevli personelin dikkatinin da¤›ld›¤› durumlarda koku alma kabiliyeti asgariye inmektedir. Yine; sigara içme, çok miktarda so¤an sar›msak yeme, koklama yetene¤inde yorgunluk gibi hususlar da di¤er olumsuz faktörler olarak s›ralanmaktad›r.
6. Koku standartlar› ABD’de do¤algaz›n kokuland›r›lmas›, normal koku alabilen bir insan›n rahatl›kla fark edebilece¤i flekilde patlama alt limitinin 1/5 i miktar› kokuland›r›c› kar›flt›r›larak yap›lmaktad›r. Do¤algaz hacim olarak havada % 5 alt patlama limitine sahiptir. “Normal” ile ilgili olarak ortaya ç›kabilecek alg›lama sorunlar› yukar›daki cümlede ifadesini bulmufl olmaktad›r. Yani, her kullan›c› mutlak surette her kokuland›r›lm›fl gaz› fark edebilecek demek de¤ildir. Bu hususa afla¤›da daha detayl› olarak de¤inilecektir.
|197|
INGAS 05 - 137
Avrupa da ise bu oranlar 10 ~30 mg/Nm3 aral›¤›ndad›r. Bu konudaki TSE standard›na göre (TS 5938–Gaz Kokuland›rma) (‹GDAfi’›n kulland›¤› koku verici madde için) oran 7,2 mg/Nm3 olmal›d›r. Do¤algaz kokuland›r›c›s›nda olmas› gereken ve ABD’nin yan› s›ra tüm dünya için de geçerli olan di¤er flartlar ise afla¤›da s›ralanm›flt›r: 1. Kokuland›r›c›n›n; flah›slar, malzemeler veya borular üzerinde olumsuz etkisi bulunmamal›d›r. 2. Kokuland›rmada yanma sonras› oluflan ürünler; solundu¤unda zehirleyici olmamal› ve de temas edilen malzemeler üzerinde korozyon veya herhangi baflka zararl› etkileri bulunmamal›d›r. 3. Kokuland›r›c› suda erimemelidir. 4. Kokuland›r›c› ekipman, gaza verdi¤i kokuland›r›c›n›n çok farkl› yap›lar halinde gaza kar›flmas›n› önlemelidir. 5. Kokuland›rma seviyesi, yasal düzenlemelerde öngörüldü¤ü flekilde izlenmelidir.
7. Do¤algazda bulunmas› gereken minimum kokuland›r›c› madde konsantrasyonu Hesaplamalarda “TS 5938 / A⁄USTOS 1998, GAZ KOKULANDIRMA” standard› esas al›nm›flt›r. Kokuland›r›c› olarak IGDAfi ›n kullanm›fl oldu¤u kokuland›r›c› kar›fl›m› (% 70 THT + % 30 TBM) dikkate al›nm›flt›r. C= K * 100 / 0,2 * ATS Burada ; C: Gazdaki minimum kokuland›r›c› madde konsantrasyonu K: Kokuland›r›c› tipine göre de¤iflen koku sabiti ATS: Gaz›n Alt Tutuflma s›n›r› (% 5) K sabitinin hesaplanmas› THT için K de¤eri = 0,075 Kar›fl›mda % 70 THT oldu¤u için = 0,7 * 0,075 = 0,0525 TBM için K de¤eri = 0,065 (Ortalama de¤er) Kar›fl›mda % 30 TBM oldu¤u için = 0,3 * 0,065 = 0,0195 Kar›fl›m için K de¤eri = 0,0525 + 0,0195 = 0,072 C = 0,072 * 100 / 0,2 * 5 = 7,2 mg / Nm3 Bu miktar (7,2 mg / Nm3) kokunun kaçak durumunda alg›lanabilmesi için minimum miktard›r. Hatt›n uzunlu¤una, ne kadar genifllikte bir co¤rafi alan› kaplad›¤›na ve kokuland›r›c› tipine göre enjeksiyon miktar› da¤›t›m flirketlerince ayarlanmal›d›r.
|198|
INGAS 05 - 137
8 .Ülkelere göre koku enjekte miktarlar›
Tablo 2: Ülkelere Göre Koku Enjekte Miktarlar› (American Gas Association Araflt›rma Sonuçlar›)
Koku konsantrasyonu 3) (mg/m 18 20 24 25
lkeler Danimarka Ð Hollanda Ð Üspanya Almanya Ð Trkiye (ÜGDAÞ) Ð Ütalya Üsvire Fransa
9. Gaz ve tavsiye edilen kokuland›r›c›lar
Tablo 3: Kokuland›r›c› Maddelerin Özellikleri (American Gas Association Araflt›rma Sonuçlar›) GAZ
POTANS‹YEL PROBLEM
ÇÖZÜM
TAVS‹YE ED‹LEN KOKULANDIRICI
TEM‹Z, KURU VE SÜLFÜRSÜZ GAZ
BORU ÇEPERLER‹NE YAPIfiMA, S‹NME
BÖLGESEL KOKULANDIRMA
HER T‹P KOKU VER‹LEB‹L‹R
ISLAK GAZ DOYMUfi, ‹fiLENMEM‹fi GAZ
YÜKSEK H‹DRO KARBONLARIN KOKUYU MASKELEMES‹
SON NOKTADA KULLANILMADAN ÖNCE KATKI YAPMAK
MERKAPTAN SULF‹D B‹LEfiENLER‹
GAZ MERKAPTAN VE HAVA – PROPAN ‹ÇER‹YORSA
KOKU AZALMASI
MERKAPTAN YOK ED‹LMEL‹
MERKAPTAN SULF‹D B‹LEfiENLER‹
Tablo 3: Kokuland›r›c› Maddelerin Özellikleri (American Gas Association Araflt›rma Sonuçlar›)
Koku Hissedilme Limitleri MM
5 Hissedilme De¤eri
EM
4.10
TBM THT
4
DMS
3 2 1
H2S
2.00 0.80 0.32
NPM IPM
0.75 0.25
0.08 0.07
NBM
0.62 0.08
IBM
Koku Limiti
|199|
INGAS 05 - 137
10. Yap›lan çal›flmalar Da¤›t›m fiebekesinde seçilen bölge üzerinde koku haritas›n›n ç›kart›larak iyilefltirilmesi çal›flmas› yap›lm›flt›r. Çal›flma yap›lan bölgedeki toplam hat uzunluklar› 296 km Çelik ve 3157 km PE olup, toplam hizmet sunulan gaz kullan›c›s› abone say›s› da 631.461 dir. Çelik flebeke: • Nominal Çal›flma Bas›nc›: 20 bar PE flebeke: • Nominal Çal›flma Bas›nc›: 4 bar Kokuland›rma: • Koku enjeksiyonu 24”, 24” ve 30” çelik olan 3 da¤›t›m hatt›na bir noktadan yap›lmaktad›r. • Kokuland›r›c›: Mevcut durumda %70 THT + %30 TBM, viscosity; 0.93 cP (20ºC), Yo¤unluk; 0.930, • Enjekte edilen miktar 15 mg/m3 • Ortam S›cakl›¤› : -15ºC / +45ºC • Koku ölçüm cihaz›: Pac III S tipi Drager marka odor sensörlü Bu çal›flma, koku miktarlar›n›n kontrol edilerek, koku da¤›l›m›n›n belli limitlerin alt›na düflmemesi, flebekemize kat›lan kokuland›rma miktarlar›n›n yeniden tayini ve hatlarda homojen koku da¤›l›m›n›n sa¤lanabilmesi amac›yla yap›lm›flt›r.
Ölçüm al›nan saatler, BOTAfi çekifl debisinin de¤iflti¤i ve tüketimin yüksek oldu¤u zamanlar esas al›narak seçilmifltir. Ölçümlerin sa¤l›kl› olmas› için her gün ayn› noktadan, ayn› flah›slar taraf›ndan, regülatörlere en yak›n yerlerden, PacIII S tipi
|200|
5
THT De¤eri (PPM)
Çal›flmada, ölçümü yap›lan noktalar›n konumlar›, gaz›n h›z› ve debisi de dikkate al›narak ölçekli harita üzerinde 16 ölçüm noktas› tespit edilmifl (çelik hat dikkate al›narak ilk, orta ve son noktalardan) ve BOTAfi’tan gaz al›nan noktaya (Kokuland›rma noktas›) olan mesafeler gösterilmifltir.
4 3 2
9 30 THT De¤erleri (Çelik Hat) 16 - 17 - 18 / 04 / 2003 4.50
3.00
3.00
3.50 3.00 2.50 2.00
2.00
1.50
1.50
1 0
4.50
1.00
1. Gün A-103
2. Gün
A-07
A-122
3. Gün
Grafik 1 – Örnek Bir Grafik
A-171
INGAS 05 - 137
Kokunun flebeke üzerindeki da¤›l›m›n›n incelenmesinde; Ölçüm de¤erlerinin al›nd›¤› noktalar›n, kokuland›rman›n yap›ld›¤› noktaya olan mesafesine göre koku fliddetlerinin de¤iflti¤i görülmüfltür.
KOKU DA⁄ILIMI
M‹KTARI (mg /m3)
25 ORTALAMA KOKU
Drager marka odor sensörlü tespit cihaz› ile cihaz dik konumda tutularak ölçüm yap›lm›flt›r. Belirlenen bu noktalardan, belli sürelerde sabah 9:30 – 11:30 ve ö¤leden sonra 18:30 da ölçümler ppm olarak al›nm›flt›r, daha sonra mg/m3 olarak bulunmufltur Grafik-1.
20 15
20 15 10,9
12,5
7,8
10
14 8,2 9,4
4,7
7,8
5 0
RMS
ÇAD SRM A103 A125 ÖLÇÜM NOKTALARI
ORTALAMA KOKU M‹KTARI (15 mg / m3 )
A171
ORTALAMA KOKU M‹KTARI (20 mg /m3 )
Grafik 2 : Rms Ç›k›fl›n›n 20 Mg / M3 Ve 15 Mg / M3 Verildi¤i Durumda Uzakl›klara Göre Ortalama Koku Da¤›l›m›
Kokuland›rma sistemlerinde, sisteme verilecek olan koku miktar›n›n en az koku ikaz basama¤› derecesinde olmas› gerekti¤i bilinmektedir. Çelik hatta verilecek koku verici miktar›, absorblanma ve muhtelif kay›plar göz önünde bulundurularak, ortamda ATS 0,2 kat› (LEL 20) oran›nda hava gaz kar›fl›m› oldu¤unda gaz›n hissedilebilmesi için, hat ç›k›fl›ndan koku grubu 2 olacak flekilde ayarlan›r. (TS 5938)
11. Sonuç Belli zamanlarda çelik ve PE hatlarda yap›lan ölçümlerden al›nan THT de¤erleri incelendi¤inde, son noktalarda (Çelik ve PE hatlarda) olmas› gereken minimum 7,2 mg/m3 de¤erin alt›nda oldu¤u tespit edilmifltir. Bu durumda ilk noktayla son nokta aras›ndaki mesafenin oldukça fazla olmas›n›n kokuland›rmay› etkiledi¤i görülmektedir. (47 000 metre). Ölçümlerin al›nd›¤› aflamada BOTAfi ç›k›fl› 15 mg /m3 olan koku miktar› ölçümlerin de¤erlendirilmesi sonucunda 20 mg/m3e ç›kart›lm›flt›r. Bu art›r›m sonras› iki gün boyunca çelik hat son noktalar›nda, bir gün de PE hatlar›n son noktalar›nda THT ölçümleri al›nm›flt›r (Grafik–2). Bu ölçümlerde standartlar›n öngördü¤ü de¤erlerin elde edildi¤i tespit edilmifltir. Neticede boru hatlar›nda muhtemel adsorbsiyon ve koku kayb› da dikkate al›narak, hat girifline verilecek koku miktar›, hatt›n ç›k›fl›nda koku grubu koku ikaz basama¤›nda (TSE 5938) olacak flekilde ayarlanm›flt›r. fiebekelerin son noktalar›nda, gaz tüketimlerinin yeterli kapasitede (maksimum tüketimde) olmamas› koku miktarlar›n›n tayinini etkilemektedir. Bu nedenle ölçüm çal›flmalar› daha kapsaml› olarak düzenli bir flekilde devam ettirilmelidir.
Semboller
C: Gazdaki minimum kokuland›r›c› madde konsantrasyonu K: Kokuland›r›c› tipine göre de¤iflen koku sabiti
|201|
INGAS 05 - 137
ATS: Gaz›n Alt Tutuflma s›n›r› (% 5) LEL: Lower exsplosion limit THT: Tetrahidrotiofen TBM: Tersiyer bütil merkaptan TSE: Türk Standart Enstitüsü PE: Polietilen ‹GDAfi: ‹stanbul Gaz Da¤›t›m Anonim fiirketi. BOTAfi: Boru Hatlar› ‹le Petrol Tafl›ma Anonim fiirketi.
Kaynaklar 1. Öztürk, S., “Do¤al Gaz ve Uygulamalar›”, 1991 2. Öztürk, S., “Do¤al Gaz Tebli¤leri”, 1992 3. Elf ve Atochem Product information leaflets 4. 610 E numaral› ‹GDAfi Teknik fiartnamesi 5. TS 5938 Gaz Kokuland›rma 6. TS 5906 Koku Verici Maddeler-Gazlar ‹çin 7. American Gas Association Odorisation Leaflets
|202|
INGAS 05 - 138
TPAO Kuzey Marmara ve De¤irmenköy Yeralt› Do¤algaz Depolar› Ali T‹REK
Üretim Daire Baflkan Yard›mc›s› / Assistant to the Presedent of Production, TPAO,
[email protected]
Süleyman ABRAVCI
Üretim Baflmühendisi / Chief Engineer of Production, TPAO, sabravc›@tpao.gov.tr
Türker KARAMAN
Üretim fiefi / Chief of Production, TPAO,
[email protected]
Serkan UYSAL
Üretim Mühendisi / Production Engineer, TPAO,
[email protected] Özet Marmara ve De¤irmenköy Do¤al Gaz Sahalar›m›z›n rezervuar özellikleri, ‹stanbul’a ve Rusya’dan gelen boru hatt›na yak›n olmalar› bu rezervuarlar›n yeralt› gaz deposu olarak kullan›lmalar›n› gündeme getirmifltir. Frans›z Sofregaz flirketine 1997 y›l›nda yapt›r›lan fizibilite çal›flmas›n›n ard›ndan 21.07.1999 tarihinde BOTAfi ile TPAO aras›nda geliflme dönemi hariç 15 y›l süreli “Do¤al Gaz Depolama ve Yeniden Üretim Hizmetleri Anlaflmas›” imzalanm›flt›r. Anlaflmada, Kuzey Marmara Sahas›nda 1.3 milyar Sm3 ve De¤irmenköy Sahas›nda 0.3 milyar Sm3 olmak üzere toplam 1.6 milyar Sm3 do¤al gaz depolanmas› öngörülmüfltür. BOTAfi sözleflme koflullar› dikkate al›narak Temel Mühendislik çal›flmas› Geostock (Fransa) - UGS (Almanya) firmalar›ndan oluflan konsorsiyuma yapt›r›lm›flt›r. Yüzey Tesislerinin anahtar teslimi – EPIC (Detay Mühendislik, Malzeme Temini, ‹nflaatMontaj ve Devreye Alma) - yap›m› için Lurgi AG (Almanya) – Fernas (Türkiye) firmalar›n›n oluflturdu¤u konsorsiyum ile 16.08.2002 tarihinde sözleflme imzalanm›flt›r. Proje kapsam›nda Kuzey Marmara Sahas›nda denizde kaz›lan 5 adet eski kuyuya ilaveten karadan 6 adet uzun aç›l›ml› kuyu ile De¤irmenköy Sahas›nda eski 4 adet kuyuya ilaveten 5 adet yönlü kuyu kaz›larak kullan›ma haz›r hale getirilmifltir. Yüzey Tesislerinde ise ana ekipmanlardan kompresör-türbin paketleri, gaz kurutma ünitesi, hidrokarbon çi¤lenme noktas› ayarlama ünitesi ile ›s›t›c›lar ve separatörlerin temini ve montaj› gerçeklefltirilmifltir. 2005 sonuna inflaat ve montaj›, 2006 birinci çeyre¤i içerisinde de devreye alma çal›flmalar› tamamlanacak Tesisler TPAO personeli taraf›ndan iflletilecektir.
|203|
INGAS 05 - 138
TPAO North Marmara and De¤irmenköy Natural Gas Storage Abstract
Using of Kuzey Marmara and Degirmenkoy gas reservoirs as underground natural gas storage came into the question due to the proper reservoir characteristics of the fields and their closeness to Istanbul and the main gas import trunk line coming from Russia. An agreement of “natural gas storing and reproduction services” has been signed on 21.07.1999 between BOTAfi and TPAO for 15 years excluding “Development Period” following the completion of feasibility study by French company “Sofregaz” in 1997. In the agreement, it was proposed that each year in K. Marmara and Degirmenkoy Fields 1.3 billion and 0.3 billion sm3 gas to be stored respectively, resulting 1.6 billion cm3 of yearly total gas storage capacity. Taking into consideration the provisions of the agreement with BOTAfi, TPAO had a basic engineering study performed by a consortium consists of Geostock (France) and UGS (Germany) companies. The EPIC (Engineering, Procurement, Installation and Commissioning ) contract was signed with the consortium of Lurgi AG. (Germany) and Fernas (Turkey) on 16.08.2002 for the construction of surface facilities on turnkey basis. In the scope of the project, six new ERD (Extended Reach Drilling) wells were drilled from the shore in addition to the five offshore wells drilled in K. Marmara Field and in Degirmenkoy Field in addition to four existing wells, five new deviated wells were drilled. The wells are now completely ready for injection-reproduction purposes. In surface facilities, some of the major equipments like compressor-turbine packages, gas dehydration unit, HC dew point adjustment unit, heaters and separators were purchased and already installed into their places. Construction and installation work of the facilities will be completed at the end of 2005 and the facilities to be commissioned in the first quarter of 2006 will be exploited by TPAO staff.
1. Girifl Türkiye’de do¤al gaz kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› depolama ihtiyac›n› beraberinde getirmifl ve Ortakl›¤›m›z›n Trakya yar›madas›ndaki gaz sahalar›n›n depo olarak kullan›lma olas›l›¤› araflt›r›lmaya bafllanm›flt›r. Depolamayla ilgili olarak BOTAfi ile ilk protokol Kuzey Marmara Sahas›n› üretime alma çal›flmalar› devam ederken 06.08.1996 tarihinde imzalanm›flt›r. Daha sonra 18.10.1996 tarihinde 2. Protokol, 14.07.1997 tarihinde Yat›r›m Anlaflmas› ve nihayet 21.07.1999 tarihinde “Do¤al Gaz Depolama ve Yeniden Üretim Hizmetleri Anlaflmas›” imzalanm›flt›r.
|204|
INGAS 05 - 138
Anlaflmada Kuzey Marmara Sahas›nda 1.3 milyar Sm3 ve De¤irmenköy Sahas›nda 0.3 milyar Sm3 olmak üzere toplam 1.6 milyar Sm3 gaz depolanmas›, bunun için de Kuzey Marmara sahas›nda 1.648 milyar Sm3, De¤irmenköy Sahas›nda ise 0.232 milyar Sm3 olmak üzere toplam 1.880 milyar Sm3 yast›k gaz› ihtiyac› öngörülmüfltür. Anlaflma süresi Tesisler devreye al›nd›ktan sonra Geliflme Dönemi’ni (yaklafl›k 1 y›l) takiben 15 y›ld›r. Kuzey Marmara Sahas›nda bedeli BOTAfi taraf›ndan ödenmek üzere yast›k gaz›n›n rezervuarda b›rak›lmas›na, De¤irmenköy için ise Tesisler devreye al›nd›ktan sonra BOTAfi taraf›ndan temin edilecek yast›k gaz›n›n rezervuar’a enjekte edilmesine karar verilmifltir. Anlaflmada sahalar›n do¤al gaz deposuna dönüfltürülmesi için gerekli bütün yat›r›mlar›n TPAO taraf›ndan gerçeklefltirilmesi, Tesislerin TPAO taraf›ndan iflletilmesi, BOTAfi’›n ise depolanan gaz için sözleflmede tespit edilen birim fiyat üzerinden ücret ödeme ve depolama kapasitesinin en az %80’ini kullanma yükümlülü¤ü bulunmaktad›r. Enjeksiyon Döneminde (15 Nisan – 14 Ekim) BOTAfi taraf›ndan temin edilecek do¤al gaz›n azami 10, asgari 5 milyon Sm3/gün debide rezervuarlara enjekte edilmesi, Yeniden Üretim Döneminde (1 Kas›m – 31 Mart) ise azami 14, asgari 8 milyon Sm3/gün debide üretilecek gaz›n proses edilip BOTAfi ana boru hatt›na teslim edilmesi öngörülmüfltür.
2. Kuzey Marmara ve De¤irmenköy do¤algaz sahalar›n›n tan›m› Kuzey Marmara Do¤al Gaz Sahas›, 1988 y›l›nda Marmara Denizi’nde ‹stanbul ‹li Silivri ‹lçesi’nin 5.5 km. bat›s›nda, k›y›dan yaklafl›k 2.5 km. uzakl›kta ve 43 m. su derinli¤inde aç›lan KM-1 kuyusu ile keflfedilmifltir. Sahadan do¤al gaz üretimine 1997 senesinde 5 adet kuyu ile bu kuyular›n ba¤land›¤› ve 43 m. su derinli¤ine yerlefltirilmifl bir adet insans›z platform kullan›larak bafllanm›flt›r. Keflif sonras› 3.7 milyar Sm3 olarak hesaplanan yerinde gaz miktar› belli bir süre gaz üretiminden sonra 5.10 milyar Sm3 olarak düzeltilmifltir. Sahada üretim, 1200 m. derinlikteki So¤ucak formasyonundan yap›lmakta olup 2004 sonu itibar› ile 1.689 Milyar Sm3 gaz üretilmifltir. Kuzey Marmara Sahas› So¤ucak formasyonuna ait bilgiler Tablo 1.’de verilmifltir: Tablo 1. Kuzey Marmara Sahas› So¤ucak formasyonuna ait bilgiler YAPI KAPAN L‹TOLOJ‹ YAfi ÜRET‹M MEKAN‹ZMASI OR‹J‹NAL REZERVUAR BASINCI, psia REZERVUAR SICAKLI⁄I, ºF GÖZENEKL‹L‹K, % S‹STEM GEÇ‹RGENL‹⁄‹, md YER‹NDE GAZ M‹KTARI, milyon m3 ÜRET‹LEB‹L‹R GAZ M‹KTARI, milyon m3
ANT‹KL‹NAL YAPISAL K‹REÇTAfiI EOSEN GENLEfiME 2 075 155 15 45.00 5 100 4 100
|205|
INGAS 05 - 138
De¤irmenköy Do¤al Gaz Sahas› ise, De¤irmenköy beldesine yaklafl›k 6 km. mesafede, k›y›dan 15 km. ve Kuzey Marmara Sahas›’ndan yaklafl›k 16.2 km. uzakl›ktad›r. Saha 1994 y›l›nda DK-1 kuyusu ile keflfedilmifl olup 600 milyon Sm3 olarak hesaplanan yerinde gaz miktar› belli bir süre gaz üretiminden sonra 750 milyon Sm3 olarak düzeltilmifltir. Sahadan do¤al gaz üretimine 1995 senesinde bafllanm›fl olup 2004 sonu itibar› ile 579.4 milyon Sm3 gaz üretilmifltir. De¤irmenköy Sahas› So¤ucak formasyonuna ait bilgiler Tablo 2.’de sunulmufltur: Tablo 2. De¤irmenköy Sahas› So¤ucak formasyonuna ait bilgiler YAPI KAPAN L‹TOLOJ‹ YAfi ÜRET‹M MEKAN‹ZMASI OR‹J‹NAL REZERVUAR BASINCI, psia REZERVUAR SICAKLI⁄I, ºF GÖZENEKL‹L‹K, % S‹STEM GEÇ‹RGENL‹⁄‹, md YER‹NDE GAZ M‹KTARI, milyon m3 ÜRET‹LEB‹L‹R GAZ M‹KTARI, milyon m3
ANT‹KL‹NAL YAPISAL K‹REÇTAfiI EOSEN GENLEfiME 1 900 150 10 28.00 750 600
3. Depolama tesislerinin yerleflimi ve genel tan›m› Kuzey Marmara ve De¤irmenköy do¤al gaz sahalar›, BOTAfi ana gaz boru hatt›na ve ‹stanbul’a yak›n olmas› ve sahalar›n rezervuar ve üretim özelliklerinin depolama rezervuar› için kullan›ma uygun olmas› nedeniyle Trakya Yar›madas›nda gaz deposu olarak gelifltirilmek üzere en uygun sahalar olarak seçilmifltir. Depolama Projesi Yüzey Tesisleri, Kuzey Marmara Sahas› için uzun aç›l›ml› yatay kuyular›n kaz›ld›¤› lokasyonda infla edilecek olan Toplama Manifoldu, De¤irmenköy Sahas›nda yönlü kuyular›n kaz›ld›¤› lokasyonda infla edilecek olan separasyon ünitesi dâhil Toplama Manifoldu, Kuzey Marmara yatay kuyu lokasyonundan 3.500 m. De¤irmenköy toplama noktas›ndan 13.500 m. ve BOTAfi ana gaz hatt›ndan 4.500 m. uzakl›ktaki bir noktada 167.000 m2 alan içerisinde infla edilecek olan Ortak Tesis ile bu tesis ile Kuzey Marmara Toplama Manifodu aras›nda çekilecek 20” ve De¤irmenköy Toplama Manifoldu aras›nda çekilecek 16” boru hatlar›ndan oluflmaktad›r. fiekil 1. Gaz Depolama Sistemleri Genel Yerleflimi
|206|
INGAS 05 - 138
Kuzey Marmara Sahas›ndaki Tesisler ve Boru Hatlar› 5 adet yönlü “offshore” kuyusundan üretilen gaz karada bulunan ve depolama projesi kapsam›nda kullan›lmayacak olan proses tesislerine 2.5 km uzunlu¤undaki 8” çapl› ve proje kapsam›nda kullan›m›na devam edilecek olan deniz dibi boru hatt› ile iletilmektedir. Kuzey Marmara Sahas›nda proje kapsam›nda daha önce denizde kaz›lm›fl olan 5 adet “offshore” kuyuya ilave olarak ihtiyaç duyulan 6 adet uzun aç›l›ml› kuyunun 2003 y›l› ortalar›nda bafllanan sondaj çal›flmalar› 2004 y›l› ortalar›nda tamamlanm›flt›r. Kuyularda dik derinlik 1200-1250 m., yatay aç›l›m 2287-2947 m. ve So¤ucak Formasyonu içerisinde kuyular›n dikey eksenden sapma aç›s› 76-80° olarak gerçekleflmifltir. Uzun aç›l›ml› kuyular›n kaz›lmas›nda Baker Hughes Inteq (BHI) firmas›ndan Entegre Sondaj Servis hizmeti al›nm›flt›r. 2004 y›l› Temmuz ay›ndan itibaren sondaj› tamamlanan uzun aç›l›ml› kuyular›n de¤iflimli olarak temizlik ve test ak›fllar›na bafllanm›flt›r. Kuyular›n temizlik ve test ak›fllar›na 2005 y›l› ortalar›na kadar devam edilecektir. Halen temizlik ve test ak›fllar› devam eden kuyular›n projelendirme sürecinde öngörülenin üzerinde performansa sahip olduklar› görülmektedir. Rezervuar bas›nc›n›n düfltü¤ü son günlerde 650 psi kuyubafl› ak›fl bas›nc›na karfl› kuyulardan toplam olarak yaklafl›k 12 milyon Sm3/gün debide gaz üretimi yap›labilece¤i de¤erlendirilmektedir. Enjeksiyon Döneminde her kuyuya giden ve Geri Üretim Döneminde de üretilen gaz miktar› orifis tipi ak›fl ölçerlerle ölçülecektir. Kuzey Marmara Sahas›nda uzun aç›l›ml› kuyular (6 adet) ‘Toplama Manifold’una 8” çap›nda borular ile ba¤lanacak, 5 adet “offshore” kuyu için mevcut 8” deniz dibi boru hatt› kullan›lacakt›r. Sahadaki toplama manifoldunda glikol enjeksiyon ünitesi bulunmaktad›r. Bu ünite yeniden üretim döneminin bafllang›c›nda kuyularda hidrat oluflumunu engellemek ve kuyu içerisinde bulunan yeralt› emniyet vanas›n›n aç›labilmesi için bas›nç dengesini sa¤lamak amac› ile kuyulara tri-etilen glikol bas›m›nda kullan›lacakt›r. Ayr›ca, kuyu hatlar› ile Ortak Tesis’e kadar infla edilecek 20” boru hatt›n› korozyona karfl› korumak için her kuyu hatt›na korozyon inhibitörü bas›lacakt›r. De¤irmenköy Sahas›ndaki Tesisler ve Boru Hatlar› De¤irmenköy Sahas›nda üretim yapmak amac› ile daha önceden aç›lm›fl olan 4 adet kuyuya ek olarak De¤irmenköy Toplama Noktas›’nda 5 adet yönlü kuyu aç›larak tamamlama operasyonlar› gerçeklefltirilmifltir. Rezervuar bas›nc›n›n düfltü¤ü son günlerde 650 psi kuyubafl› ak›fl bas›nc›na karfl› kuyulardan toplam olarak yaklafl›k 1.7 milyon Sm3/gün debide gaz üretimi yap›labilece¤i de¤erlendirilmektedir. De¤irmenköy Sahas›nda da Kuzey Marmara Sahas›nda oldu¤u gibi her kuyuya giden ve kuyulardan üretilecek gaz miktar› orifis tipi ak›fl ölçerlerle ölçülecektir. Sahada toplama manifoldu ile kuyubafllar› (9 adet) aras›na 6” çap›nda boru hatlar› çekilecek olup toplama manifoldunda hidrat oluflumunu engellemek ve kuyularda bulunan yeralt› emniyet vanalar›n›n aç›labilmesi için bas›nç dengesini sa¤lamak amac› ile kuyulara tri-etilen glikol bas›m›nda kul-
|207|
INGAS 05 - 138
lan›lacak olan glikol enjeksiyon ünitesi (antifiriz olarak) bulunmaktad›r. Ayr›ca, Kuzey Marmara’da oldu¤u gibi kuyu hatlar›n› ve Ortak Tesis’e kadar infla edilecek 16” boru hatt›n› korozyona karfl› korumak için her kuyu hatt›na korozyon inhibitörü bas›lacakt›r. Boru hatt›n›n düflük kotlar›nda s›v› birikmesini azaltmak için De¤irmenköy Sahas›’nda ön separasyon gerçeklefltirilecektir. Bu nedenle, De¤irmenköy Sahas›’nda geri üretim s›ras›nda gaz›n rezervuardan kuyubafl›na gelene kadar genleflmesi ve so¤umas› nedeniyle yo¤unlaflan su ve kondensat, Toplama Noktas›’nda üç fazl› yatay separatörden geçirilerek ayr›flt›r›lacakt›r. Ortak Tesislerin Tan›m› Temel mühendislik çal›flmas›ndan önce yap›lan yer seçimi çal›flmas› ile Kuzey Marmara ve De¤irmenköy Sahalar›’n›n yeralt› gaz deposu olarak kullan›m› için gerekli olan yüzey tesislerinin Silivri’deki mevcut tesisler ile BOTAfi ba¤lant› noktas› aras›nda tek bir tesis fleklinde kurulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Bu amaçla Silivri ‹lçesi Çiflik Mevkii’nde bulunan 167 000 m2’lik alan kamulaflt›r›lm›flt›r. Ortak Tesisteki gaz prosesi temel olarak Enjeksiyon Döneminde filtrasyon, ölçme, s›k›flt›rma, Geri Üretim Döneminde ise hidrat kontrolü, separasyon, bas›nç düflürme, kurutma, çi¤lenme noktas› ayarlama, s›k›flt›rma ve ölçme kademelerinden oluflmaktad›r. Tesis, 15 Milyon Sm3/gün geri üretim ve 11.8 milyon Sm3/gün enjeksiyon debisi için tasarlanm›flt›r. Tesisteki ana ekipmanlar›n en önemlisi olan kompresör – türbin paketine ait bilgiler Tablo 3.’de özetlenmifltir: Tablo 3. Kompresör – türbin paketine ait bilgiler
Kuzey Marmara Sahas›
De¤irmenköy Sahas›
Kompresörler (Santrifüj tip) SIEMENS
06 MV 6A Casing tipi: Barrel Casing split: Vertical Impeller say›s›: 6 min.emifl bas›nc›: 39,1 bar(a) mak. ç›k›fl bas›nc›: 141,8 bar(a) mak. Debi: 241 667 Nm3/h
06 MV 7A Casing tipi: Barrel Casing split: Vertical Impeller say›s›: 7 min.emifl bas›nc›: 33,2 bar(a) mak. ç›k›fl bas›nc›: 136 bar(a) mak. Debi: 104 668 Nm3/h
Türbinler (Gaz türbini) SOLAR
Mars 100 fiaft say›s›: Multi shaft Min/mak (RPM): 4 000/10 780 Potansiyel mak.Güç: 12 MW Net Güç Üretimi: 9 MW
Taurus 60 fiaft say›s›: Multi shaft Min/mak (RPM):4 000/10 780 Potansiyel mak. Güç: 6 MW Net Güç Üretimi: 4.2 MW
4. Enjeksiyon dönemi faaliyetleri Gaz, BOTAfi’a ait 36” ana iletim hatt› ba¤lant› noktas› ile Ortak Tesis aras›nda çekilecek 24” çap›ndaki ve 4 500 m. uzunlu¤undaki boru hatt›ndan al›nacakt›r. Tafl›nacak gaz›n kuru ve temiz olmas› nedeniyle bu boru hatt› üzerinde pig tutucu/at›c› sistemi bulunmamak-
|208|
INGAS 05 - 138
tad›r. BOTAfi boru hatt›n›n bas›nc› 50-75 bar(g) ve s›cakl›¤› da 5-23oC aras›nda de¤iflim göstermektedir. Gaz›n ölçümünde orifis tipi ak›fl ölçerler kullan›laca¤›ndan, gaz ölçüm ünitelerinden önce filtre separatörden geçirilecektir. Biri yedek olmak üzere saatte 519 691 Sm3 kapasiteli iki adet filtre separatör kullan›lacak ve bunlar, paralel iki hat olarak yerlefltirilecektir. Yatay tip filtre separatörler, iki gaz filtresi ve separatörün alt k›sm›nda bir s›v› toplama haznesinden oluflmaktad›r. Filtre separatörün dreyn hatt› düflük bas›nçl› üç fazl› separatöre ba¤lanacak olup burada kondensat ile su yo¤unluk fark›yla ayr›flacakt›r. Filtre separatörden sonra, gaz ölçüm ünitelerinden geçecektir. Ölçüm istasyonu borulamas› geri üretim faz›nda da kullan›labilecek flekilde ancak tek yönlü olarak tasarlanm›flt›r. Her biri saatte 220 502 Sm3 kapasiteli 16” çap›nda dört adet ölçüm hatt› bulunmaktad›r. Birbirine paralel yerlefltirilen bu hatlarda orifis tipi ak›fl ölçerler kullan›lacakt›r. Ölçülen ak›fl debileri, enjeksiyon ve geri üretimde ayr› ayr› toplanacak ve kay›t edilecektir. Gaz ak›fl debisi hesab› için gerekli olan gaz›n spesifik özellikleri gaz kramotograf›ndan elde edilecektir. BOTAfi ana hatt›ndan al›nan gaz, gaz türbinleri ile tahrik edilen kompresörler ile bas›nc› yüksetilerek depolara enjekte edilecektir. BOTAfi hat bas›nc›n›n yüksek olmas› (70–75 bar) durumunda, De¤irmenköy Sahas› için enjeksiyon periyodunun bafl›nda (en düflük kuyubafl› bas›nc› 58.6 bar) herhangi bir s›k›flt›rma ihtiyac›na gerek duyulmaks›z›n k›sa bir dönem gaz enjekte edilebilecektir. Ancak, Kuzey Marmara Sahas›nda en düflük kuyubafl› bas›nc› (75.9 bar(g)) oldu¤u için kompresörsüz enjeksiyon mümkün de¤ildir. Ayr› ayr› ya da birlikte iflletilecek iki farkl› depolama sahas› oldu¤undan, kompresör hatlar› tüm çal›flma flartlar›na izin verecek biçimde tasarlanm›flt›r. Çal›flma esnekli¤i sunmak ve farkl› çal›flma senaryolar›na cevap vermek için biri yedek olmak üzere dört adet santrifüj kompresör Ortak Tesise yerlefltirilmifltir. 10 MW gücünde iki adet kompresör Kuzey Marmara Sahas›, 5 MW gücündeki bir adet kompresör De¤irmenköy Sahas› için kullan›lacak olup 10 MW’l›k bir kompresör de yedek olarak tutulacakt›r. Santrifüj tip kompresörler gaz türbini ile çal›flt›r›lacak ve bas›nçland›r›lan gaz, su ve ya¤›n so¤utulmas› için de hava so¤utmal› gaz so¤utucular› kullan›lacakt›r. Enjeksiyon periyodunda, Kuzey Marmara rezervuar bas›nc› 82,7 bar(g)’den 137,9 bar(g)’e yükselirken De¤irmenköy rezervuar bas›nc› ise 64,1 bar(g)’den 129 bar(g)’e yükselecektir. Bu bas›nçlar› sa¤layabilmek için Kuzey Marmara Sahas›na ait kompresörlerde ç›k›fl bas›nc› 100.4-139.8 bar(g) ve De¤irmenköy Sahas›na ait kompresörde de ç›k›fl bas›nc› 72.8-134 bar(g) aral›¤›nda olacak flekilde dizayn edilmifltir. Her iki kompresörde emifl bas›nc› ise 46,5–74 bar(g) aral›¤›nda olacakt›r. Kompresör ç›k›fl s›cakl›¤› yaklafl›k 130 oC’dir. Kompresörün ç›k›fl hatt›nda yer alacak gaz so¤utucular› ile gaz›n s›cakl›¤› 130oC’den 40-45o C’ye düflürülecektir. Her sahaya ulaflt›r›lacak gaz miktar›n›n ayr› ayr› ölçülebilmesi için ultrasonik tip sayaçlar kullan›lacakt›r. Gaz, kompresörlerde bas›nçland›r›ld›ktan sonra yaklafl›k 3,5 km. uzunlu-
|209|
INGAS 05 - 138
¤unda 20” boru hatt› ile Kuzey Marmara Sahas›na ve yaklafl›k 13,5 km. uzunlu¤unda 16” boru hatt› ile de De¤irmenköy Sahas›na tafl›nacakt›r. Her iki sahada “pig” launcher (at›c›) sistemi, Ortak Tesiste ise “pig” receiver (tutucu) sistemleri mevcuttur. Sahalardaki toplama manifolduna ulaflan do¤al gaz›n kuyulara da¤›t›m› yap›ld›ktan sonra her kuyuya giden gaz miktar› orifis tipi ak›fl ölçerlerle ölçülecektir.
5. Geri üretim dönemi faaliyetleri Kuzey Marmara ve De¤irmenköy Sahalar›ndaki toplama manifoldlar›nda bulunan glikol enjeksiyon üniteleri ile yeniden üretim döneminin bafllang›c›nda kuyu hatlar›nda hidrat oluflumunu engellemek ve kuyu içerisinde bulunan yeralt› emniyet vanas›n›n aç›labilmesi için bas›nç dengesini sa¤lamak amac›yla kuyulara maks. 25 lt/saat’lik debi ile tri-etilen glikol (TEG) enjekte edilecektir. TEG enjeksiyonu, hatlardaki gaz ak›fl›n›n normal operasyon s›cakl›¤›na ulaflmas› ve hidrat oluflum riskinin ortadan kalkmas›na kadar ki 1-2 saat boyunca devam edecektir. Ancak, özellikle toprak s›cakl›¤›n›n çok düflük oldu¤u k›fl aylar›nda De¤irmenköy Sahas›ndaki kuyulara, boru hatt› uzunlu¤unun fazla olmas› nedeniyle, TEG bas›lmaya devam edilebilecektir. De¤irmenköy Sahas›nda geri üretim esnas›nda bas›nç ve s›cakl›k düflüflü ile yo¤unlaflan su ve kondensat toplama noktas›nda bulunan üç fazl› yatay separatörden geçirilerek ayr›flt›r›ld›ktan sonra gaz 16” boru hatt› ile Ortak Tesise ulaflt›r›lacakt›r. Kuzey Marmara Sahas›nda geri üretilen gaz Ortak Tesise olan mesafenin yak›n olmas› nedeniyle ön separasyona tabi tutulmaks›z›n 20” boru hatt› ile Ortak Tesise ulaflt›r›lacakt›r. Gaz, Ortak Tesise ulaflt›ktan sonra s›v› tutuculardan (Slug Catcher) geçirilecektir. S›v› tutucular, Kuzey Marmara Sahas› için rezervuardan itibaren, De¤irmenköy Sahas› için toplama manifodundan sonra s›cakl›k ve bas›nç de¤iflimi nedeniyle yo¤unlaflan s›v›lar›n normal üretim s›ras›nda ve boru hatlar›na “pig” atma operasyonlar›nda Ortak Tesise giriflinde yakalanmas› için kullan›lacakt›r. S›v› tutucunun dreyn hatt› düflük bas›nçl› üç fazl› separatöre ba¤lanacak olup burada kondensat sudan yo¤unluk fark›yla ayr›flacakt›r. Ortak Tesisteki kurutma ve hidrokarbon çi¤lenme noktas› ayarlama ünitelerinin tasar›m bas›nc› 84 bar’d›r. Geri Üretim Döneminde Ortak tesise gelen gaz›n bas›nc›n›n BOTAfi hat bas›nc›n›n 5 bar üzerinde olacak flekilde düflürülmesi gerekmektedir. Bas›nç düflümü nedeniyle hidrat oluflumunu önlemek için kuyulardan gelen do¤al gaz s›v› tutuculardan ç›kt›ktan sonra su banyolu endirekt ›s›t›c›larda (Heater) ›s›t›lacakt›r. Bu amaçla, üç adet ›s›t›c› kullan›lacakt›r. Bas›nç düflürme iflleminin sonunda, s›cakl›k düflümü ve gaz›n yo¤uflma özelliklerine ba¤l› olarak oluflan s›v›lar (hidrokarbon ve su) yüksek bas›nçl› dikey separatörde gazdan ayr›flt›r›lacakt›r. Biri yedek olmak üzere toplam dört adet dikey separatör (Kuzey Marmara için iki adet saatte 253 680 Sm3 kapasiteli ve De¤irmenköy için de bir adet saatte 154 145 Sm3 kapasiteli) kullan›lacakt›r. Yüksek bas›nçl› dikey separatörlerin dreyn hatt› yine düflük bas›nçl› üç fazl› separatöre ba¤lanacak olup burada kondensat sudan yo¤unluk fark›yla ayr›flacakt›r.
|210|
INGAS 05 - 138
Bas›nç düflürme ve yüksek bas›nçl› kondensat separatöründen sonra gaz, 39 bar(g)’de -8oC olan boru hatt› çi¤lenme noktas› spesifikasyonunu sa¤lamas› için kurutma (TEG dehidrasyon) ünitesine yönlendirilecektir. Glikol dehidrasyon ünitesi üç adet glikol dehidrasyon kulesi ve dört adet TEG rejenerasyon ünitesinden oluflmaktad›r. Her bir glikol dehidrasyon kulesi bir rejenerasyon ünitesine ba¤l› olup dördüncü rejenerasyon ünitesi yedek olarak düflünülmüfltür. Gaz içerisinde buhar halinde bulunan su, glikol dehidrasyon kulesinde %98,8 safl›ktaki TEG taraf›ndan absorbe edilecektir. Gazdan ayr›flt›r›lan suyun içinde çözünmüfl halde bulunan TEG ise, rejenerasyon sisteminde ifllemden geçirilmek suretiyle, içindeki su buharlaflt›r›larak tekrar kullan›ma haz›r hale getirilecektir. Gaz›n kurutulmas› için kullan›lan glikol, glikol dehidrasyon kulesinde gaz›n içindeki su buhar› yan›nda kondensat buhar›n› da kendi bünyesine almaktad›r. Glikolün rejenerasyonu s›ras›nda söz konusu kondensat buhar›n›n ve aromatik bileflenlerin atmosfere yak›lmadan at›lmas›n› önlemek amac›yla, glikol dehidrasyon ünitesine düflük bas›nçl› at›k gazlar, kondensat buhar› ve aromatikleri yakmak için “Is›l Oksitleme” ünitesi ilave edilmifltir. Kurutulan gaz daha sonra hidrokarbon çi¤lenme noktas› ayarlama ünitesine yönlendirilecektir. Ayarlama ünitesi, 67.5 bar(g)’de 0oC olan boru hatt› çi¤lenme noktas› spesifikasyonunu sa¤layacak flekilde tasarlanm›flt›r ve üç paralel üniteden oluflmaktad›r. Kuzey Marmara için iki adet saatte 253 680 Sm3 kapasiteli ve De¤irmenköy için de bir adet saatte 154 145 Sm3 kapasiteli ünite kullan›lacakt›r. Bir ünitede gaz-gaz ›s› eflanjörü, gaz› yaklafl›k -16oC’ye kadar so¤utacak gaz so¤utucu (chiller-so¤utma ünitesi), s›v› separasyonu için so¤uk separasyon seperatörü, üç ünite için iki adet propan kompresör ünitesi ve bir adet kondensat dengeleyicisi mevcuttur. Hidrokarbon çi¤lenme noktas› ayarlama ünitesine giren gaz öncelikle gaz-gaz ›s› eflanjörlerine girerek -16oC s›cakl›¤a sahip so¤uk separasyon ünitesinden ç›kan so¤uk gaz taraf›ndan -5oC’ye kadar so¤utulacakt›r. Gaz-gaz ›s› eflanjöründen ç›kt›ktan sonra gaz, gaz so¤utucu tüpleri boyunca akarak tüp etraf›nda yer alan propan taraf›ndan -16oC’ye kadar so¤utulacakt›r. Buharlaflan propan iki adet propan kompresör ünitesi taraf›ndan s›k›flt›r›lacak ve s›v›laflt›r›lacakt›r. Gaz so¤utucu’dan ayr›lan gaz-s›v› kar›fl›m› daha sonra so¤uk separasyon separatörüne geçecek ve orada hidrokarbon s›v›s› gazdan ayr›flt›r›lacakt›r. Separatörde ayr›flt›r›lan gaz gazgaz ›s› eflanjörlerinden geçirilerek ›s›t›lacakt›r. Buradan ç›kan gaz, kompresör ünitelerine yönlendirilecek, ard›ndan ölçümü yap›larak BOTAfi ba¤lant› noktas›na sevk edilecektir.
6. Yüzey tesisleri inflaat montaj çal›flmalar›n›n son durumu Yüzey Tesislerinin anahtar teslimi – EPIC (Detay Mühendislik, Malzeme Temini, ‹nflaatMontaj ve Devreye Alma) yap›m›na Lurgi AG (Almanya) – Fernas (Türkiye) firmalar›n›n oluflturdu¤u konsorsiyumca 16.08.2002 tarihinde imzalanan sözleflme kapsam›nda devam edilmektedir. fiubat 2004 sonu itibar› ile Detay Mühendislik çal›flmalar› %92 oran›nda tamamlanm›fl olup malzemelerin % 70’i sahaya getirilmifltir. Mart 2004 sonu itibar› ile geriye kalan malzemelerin tamam›na yak›n›n›n siparifle verilmesi beklenmektedir. Montaj ve
|211|
INGAS 05 - 138
Devreye alma çal›flmalar›nda fiubat sonu itibar› ile gerçekleflme %25 düzeyindedir. fiantiye çal›flmalar›na A¤ustos 2003 içerisinde bafllanm›fl ve Ortak Tesisteki çal›flmalara öncelik verilmifltir. fiubat 2005 sonu itibar› ile tesis için gerekli su ve elektrik temin edilmifl, Ortak Tesis –TEM yolu ba¤lant›s› asfalt yap›m›na haz›r hale getirilmifltir. Dört adet kompresör – türbin ünitesi kompresör binas› içerisine yerlefltirilmifltir. Kurutma ünitesi, hidrokarbon çi¤lenme noktas› ayarlama ünitesi, girifl filtreleri, ›s›t›c›lar ve yüksek bas›nçl› separatörler temin edilmifl ve beton temelleri üzerine yerlefltirilmifltir. Ortak Tesisteki kompresör binas›, ana servis ve misafirhane binas›, idari bina, atölye binas›, elektrik binas›, gaz analiz binas›, yang›n söndürme binas› inflaatlar› %95 oran›nda tamamlanm›flt›r. Tesis içi ve çevre yollar› k›smen tamamlanm›flt›r. Yang›n ve kullanma suyu, rezervuar suyu ve kondensat depolama tanklar›n›n imalat› boya ve izolasyon hariç tamamlanm›flt›r. Ortak Tesis ile depolar aras›ndaki 16” ve 20” boru hatt› borular›, 2 adet s›v› tutucu ve paket üniteler d›fl›nda gerekli olan vanalar›n sipariflleri 15 Mart 2005 itibar› ile verilmifltir. Kablolar ve di¤er elektrik malzemelerinin siparifllerinin Mart 2005 sonuna kadar verilmesi beklenmektedir. Depolama Projesi yüzey tesislerinin inflaat ve montaj çal›flmalar›n›n 31.12.2005 itibar› ile tamamlanmas›, 1 fiubat 2006’da tesislere ilk gaz›n al›nmas› ve 31 Mart 2006 itibar› ile devreye alma çal›flmalar›n›n bitirilmesi planlanmaktad›r.
7. Sonuç TPAO, Kuzey Marmara ve De¤irmenköy Sahalar› için Petrol ‹flleri Genel Müdürlü¤ünden Depolama Belgesi alm›fl ve bu belge 18.04.2001 tarih ve 24401 say›l› Resmi Gazetede yay›nlanm›flt›r. Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulundan da 18.04.2003 tarih ve DEP/131–8/11 no’lu Depolama Lisans› al›nm›flt›r. BOTAfi ile 21.07.1999 tarihinde imzalanan Anlaflma kapsam›nda iki adet tüketilmifl do¤al gaz sahas›n›n Yeralt› Do¤al Gaz Deposu’na dönüfltürülme çal›flmalar› Nisan 2006 itibar› ile tamamlanm›fl olacakt›r. Türkiye’de devreye al›nacak olan bu ilk depolama tesisi ile 4646 no’lu ‘Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu’ ile getirilen “ithal edilen gaz›n %10’unu depolama zorunlulu¤u” dikkate al›nd›¤›nda ülkemizin depolama ihtiyac›n›n %50’si karfl›lanm›fl olacakt›r. Projenin gerçeklefltirilmesi ile elde edilen bilgi birikiminden Trakya yar›madas›ndaki gaz sahalar› ile Güney Do¤u Anadolu Bölgesindeki petrol sahalar›n›n do¤al gaz deposuna dönüfltürülmesinde istifade edilebilecektir. Depolar›n devreye girmesi ile Türkiye’de do¤al gaz ile ilgili bütün kifli ve kurumlar kendini daha güvenli hissedecek, mevcut do¤al gaz iletim sistemi ile daha fazla kullan›c›ya ulaflma imkan› elde edilecektir. Teflekkür Bu makalenin yay›nlanmas›na izin veren, Projenin yürütülmesinde yak›n ilgi ve deste¤ini esirgemeyen Türkiye Petrolleri Anonim Ortakl›¤› Yönetimine teflekkür ederiz...
|212|
30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslaras› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu 1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training
OTURUM IV / SESSION IV DO⁄ALGAZIN GÜVENL‹ KULLANIMI SAFE USE OF NATURAL GAS
Baflkan/Session Chair
Prof. Dr. O¤uz BORAT
MEGEP ‹letiflim ve Bölgesel Çal›flma Uzman› / Expert, Communication and Regional Affairs, SVET
INGAS 05 - 241
Gömülü Çelik Boru Hatt› fiebekeleri için Depreme Dayan›kl›l›k De¤erlendirmesi Metodunun Gelifltirilmesi Kenichi KOGANEMARU Tokyo Gas Co., Ltd., Japan
Yoshihisa SHIMIZU
Tokyo Gas Co., Ltd., Japan
Nobuhisa SUZUKI NKK Corporation, Japan Özet
Gömülü boru hatlar›n›n sismik dayan›kl›l›¤›, boru hatt›nda kullan›lan malzemenin ne kadar kuvvetli oldu¤una bak›larak ölçülegelmifltir. Sonuç olarak da, zay›f materyalden yap›lma gömülü boru hatlar›, de¤ifltirilmesi ya da güçlendirilmesi gereken boru hatlar› olarak tan›mlanm›flt›r. Bu geleneksel yöntem, boru de¤ifltirme/yenileme plan›n›n belirlenmesinde kullan›ld›¤›nda sonuç afl›r› yat›r›m olabilir. Bu noktada, gömülü borular›n sismik dayan›kl›l›¤›n›n de¤erlendirilmesi için yeni bir yöntemin de¤erlendirilmesi gereklidir. De¤ifltirme/yenileme plan›n›n baflar›l› olabilmesi için, bu de¤erlendirme kapsam›nda, zemin flartlar› ve flebekenin flekli de göz önüne al›nmal›d›r. Yeni yöntem sayesinde, gömülü borular›n kuvvetiyle deprem hareketinin boru üstünde oluflturdu¤u d›fl güç aras›nda bir karfl›laflt›rma yap›l›r ve böylece gömülü borular›n sismik dayan›kl›l›¤› yerli yerinde de¤erlendirilmifl olur.
|217|
INGAS 05 - 241
Development of Earthquake Resistance Evaluation Method for Buried Pipeline Networks Abstract The seismic resistance of buried pipeline was conventionally evaluated only by the strength of material used for the pipeline. Consequently, the buried pipeline with weak-strength material was recognized as the pipe to be replaced or to be reinforced. Therefore, the conventional method could be over-investment if it is used for the determination of replacement/reinforcement plan. Here, it is obviously important to develop the new seismic resistance evaluation method for buried pipes where both the soil conditions and the network shapes are taken into consideration, in order to make the replacement/reinforcement plan to be effective. In this new method, the seismic resistance of the buried pipes can be evaluated reasonably through comparison between the strength of the buried pipes and the external forces on the pipes induced by design earthquake motion.
1. Introduction The seismic resistance of buried pipeline was conventionally evaluated only by the strength of material used for the pipeline. Consequently, the buried pipeline with weakstrength material was recognized as the pipe to be replaced or to be reinforced. However, after the analysis on the damaged city gas buried pipes in 1995 Kobe Earthquake, it became clear that even in the strongly shaken area, only some of the pipes with weak-strength material were damaged, which were seemed to be effected by the soil conditions or the network shapes. Therefore, the conventional method could be over-investment if it is used for the determination of replacement / reinforcement plan. Here, it is obviously important to develop the new seismic resistance evaluation method for buried pipes where both the soil conditions and the network shapes are taken into consideration, in order to make the replacement / reinforcement plan to be effective. In addition to it, the new method can be introduced into real-time damage mitigation systems such as “SUPREME” [1], to conduct accurate damage estimation. This paper introduces the recent advances of the development and the actual utilization case conducted by Tokyo Gas Company.
2. Outline of the new evaluation method In this new method, the seismic resistance of the buried pipes can be evaluated reasonably through comparison between the strength of the buried pipes and the external forces on the pipes induced by design earthquake motion, as shown in Fig. 1.
|218|
INGAS 05 - 241
Here, SUPREME [1] (Super High Density Real-time Monitoring of Earthquakes) is the real-time city gas damage mitigation system which has been developed by Tokyo Gas and in operation at Tokyo metropolitan area since July, 2001. SUPREME has detailed GIS database such as 60,000 bore-hole logging data, geological classification data and 48,000km – length pipeline data. In addition, the “Seismic Design Guideline for High Pressure Gas Pipeline” [2] was published in 2000 and the “Seismic Design Guideline for High Pressure Gas Pipeline Buried in Liquefiable Soil Areas” [3] was set in 2001. Utilizing these guidelines and SUPREME database, the external forces on the buried pipes can be accurately calculated. Moreover, a fast analytical method for seismic responses of buried pipeline networks [4] has been newly developed. Utilizing this method and the strength database obtained by experiments, the strength of the buried pipeline can be accurately calculated. Pipeline Database in SUPREME
Network shapes
A.
Seismic Design Guideline
Experiments
Types of pipes
Strength of Buried Pipe
60,000 Bore-hole Database in SUPREME
Design Earthquake Motion for Level 1, 2 Earthquake
Comparison
B.
•Site Amplification •Liquefaction Vulnerability
Lateral Spreading for Level 1, 2 Earthquake
Design External Force on Buried Pipes for Level 1, 2 Earthquake
If A > B, then earthquake resistance is sufficient If A < B, then pipes need replacement / reinforcement
3. Design external force The design external force can be assumed according to any seismic design guidelines. Here, for the example, the procedure to calculate the external force induced by “Shaking” based on the “Seismic Design Guideline for High-Pressure Gas Pipeline” is introduced.
Velocity Response (cm/sec)
Figure 1. Basic concept of the new method
(0.1 , 8)
(0.7 , 100) Level 2 Earthquake
(0.6 , 22.5) Level 1 Earthquake (0.1 , 3.75) Natural Period T (s)
According to the “Seismic Design Figure 2. Velocity response spectrum for level 1 and Guideline for High-Pressure Gas 2 earthquake2) Pipeline”, the velocity response spectrum at the engineering baserock is defined as shown in Fig. 2, respectively for Level 1 and 2 Earthquakes. The level 2 Earthquake based on the acceleration waveform of 16
|219|
INGAS 05 - 241
of the southern Hyogo earthquake. It depends for response speed on the natural period of the foundation greatly so that more clearly from Fig. 2. In SUPREME, the natural period database is prepared on GIS with 50mx50m pixels as shown in Fig. 3, utilizing a total of 60,000 borehole logging data (Fig. 4). Based on Fig. 2 and Fig. 3, the velocity response on the engineering base rock at any points can be estimated. Then, utilizing the design guideline, the external forces or the strain of the buried pipe may be of course calculated. Here, to make the procedure as simple as possible, the design external forces are expressed as design SI values at any points on the surface ground. The SI value on the engineering rock (SIB) can be expressed by Eq. 1.
Figure 3. Natural period database in SUPREME
SIB = 1.18 x Sv (1) The conversion factor from the engineering rock to surface for SI values was defined in the guideline as 4. Then the design SI values on the surface ground (SIS) can be obtained by Eq. 2. SIS =
4
π
Figure 4. Sites of bore-holes employed in SUPREME
xSIB (2)
4. Strength of the buried pipe 4.1. Strength Database Obtained by Experiments
For example, the results of tensile strength tests for cast-iron valves with different diameters are shown in Fig. 5a, Fig. 5b and Table 1.
|220|
Break Limit
External Load
Tokyo Gas’s medium pressure pipeline network contains welded steel pipes, ductile cast iron pipes, welded steel valves, ductile cast iron valves and cast iron valves. For all these elements, the compression and tensile strength data were obtained through vast volume of experiments.
Elastic Limit
Leak Limit 0
Deformation
Figure 5a. Tensile strength tests for cast iron valves
INGAS 05 - 241
Here, 3 tensile strengths are defined as follows. “Leak Limit” is the tensile strength where leakage starts to occur at the flange joint. “Elastic Limit” is the tensile strength where plastic deformation starts to occur. “Break Limit” is the tensile straight where valves break. These strength data has been used for selection of valves to be replaced or reinforced and determination of priority. The design external force can be assumed according to any seismic design guidelines. Here, for the example, the procedure to calculate the external force induced by “Shaking” based on the “Seismic Design Guideline for High-Pressure Gas Pipeline” is introduced. 4.2. Development of NeEX
Figure 5b. Tensile strength tests for cast iron valves
The maximum strain or the maximum Table 1. Tensile strength of cast iron valves axial force induced by “Shaking” depends on the ground surface deformaDiameter (mm) 100 200 300 600 tion (Uh) and the network shapes. The Elastic Limit (tf) 26 35 39 188 exact answer can be obtained if FEM Break Limit (tf) 46 72 136 439 calculation is conducted for vast spatial pipeline network but the calculation volume will be too large to be practical (Fig. 6). Then the fast analytical method for seismic responses of buried pipeline networks, namely NeEX [4], has been developed to reduce the calculation volume. In this method, to neglect the effect of distant pipe, the network is divided into many small pipe elements, which contain a straight pipe and boundary elements such as bend, as shown in Fig. 7. If FEM calculation is conducted for all these small elements, the calculation volume cannot be reduced. Then, in advance, the strength database such as “stress-strain curve” is prepared for each boundary elements such as bends or Tees, by using FEM calculation results or experiment results. Then, for each small pipe element, non-linear equation with a condition of force equilibrium and deformation consistency will be solved (Fig. 8). Note that a beam element is used in this calculation to be simple.
Figure 6. FEM for all networks
Figure 7. FEM for all networks which are divided into many small elements
|221|
Figure 8a. Development of NeEX
50mm 100mm
150mm
X
Þ
100mm
200mm
Y
Boundary element
100mm
Solution of non-linear equation with a condition of force equilibrium and deformation consistency quick calculation
200mm
Seg. 3
50mm
friction Straight pipe element (Beam)
Seg. 2
200mm
Boundary element
200mm
ÞfrictionÞ
200mm
200mm
NeEX: Network Express (The fast analytical method for seismic responses of buried pipeline networks)
150mm
Divided into small elements
Seg. 1
200mm
200mm
INGAS 05 - 241
100mm
Figure 8b. Example a part of a buried pipeline network
This new method and conventional FEM method were applied into the medium-pressure pipeline networks in Koto-ku area of Tokyo which were divided into 3,000 elements, to compare their calculation volume. For conventional FEM by super-computer, it took 15 days. On the other hand, for NeEX with desk-top PC, it took only 2 minutes to complete the calculation. Then, it was proved that the calculation time in the new method is only 1/10,000 of the one of the conventional FEM. With regard to the accuracy of calculation, it was proved that the calculation result by the NeEX coincides with the one of FEM for axial force calculation [4]. For example, the result analyzed by NeEX is compared with the result of FEM, and a network like Fig. 9 is summarized into Table 2. In spite of having cut down the very big amount of calculation, the seismic capacity evaTable 2. Summary of results comparison with FEM and network
Case1-1
Case1-2
|222|
Case 1-1 δB(cm) Segment Model FEM -10.42 -10.55 10.41 10.52 2.57 2.49 2.57 2.49 -7.56 -7.94 5.99 5.60
Error (%) 1.2 1.0 3.2 3.2 4.8 7.0
Case 1-2 δB(cm) Segment Model FEM -17.59 -17.60 -17.59 -17.60 8.21 8.75 -8.21 -8.74 -25.94 -25.47 -6.60 -6.96
Error (%) 0.1 0.1 6.1 6.1 1.8 5.2
INGAS 05 - 241
luation of the network of the buried pipeline which has spread in field by this analysis technique of calculation accuracy became as compared with FEM, it is as good as several %, and possible. 4.3. Determination of Critical SI Value At first, the vast volume of Tokyo Gas’s medium pressure network, with 6,000 km length in total, was to be divided into small pipe elements, utilizing pipe data base, valve data base and soil database in SUPREME. After dispersion work, the number of elements reached 230,000. Secondly, for each dispersed element, the NeEX was applied to calculate the maximum axial force or the maximum strain according to the ground surface deformation (Uh) by shaking. Uh can be obtained by the following equation [2]. Uh = SI x T / (1.18 x 2π) (3)
where Uh: Ground surface deformation (cm) SI: Spectrum intensity (cm / sec)
T: Natural period of ground at the element (sec) Here, Uh depends on SI. Then, if the calculated maximum axial force or the maximum strain exceds the strength of material used for the element, the element is judged as “damaged”. Therefore the “critical” condition can be defined where the calculated values are equal to the strength of the element. Dispersed pipe elesents Consequently the critical Uh, in other word, critical SI value, SIc, can be obtained, for each element, as shown in 200 kine Fig. 10. Although the evaluation to a shaking has been described so far, if the calculation method of the amount of foundation displacement of having taken into consideration the liquefaction, such as liquefaction intensity of the foundation, position relation between shore and a buried pipe, and type of shore, the foundation by liquefaction is permanent, the earthquake resistance over displacement can also be evaluated by the same method.
Uh based on SI
NeEX
40 kine
Uh=SIXT/(1,18X2π) 200 kine 40 kine
Calculation of the maximum axial force or strain for each element
Strenght of material used for element Determination of critical SI value. (SIc)
Figure 10. Determination of critical SI value
5. Seismic resistance evaluation method The seismic resistance evaluation for buried pipeline can be conducted easily to compare the design SI value on the surface ground (SIs) with the critical SI value (SIc) for each ele-
|223|
INGAS 05 - 241
ment. If SIs > = SIc, then the pipe element is judged to have poor seismic resistance and the replacement or reinforcement is to be planned. If SIs < = SIc, then the pipe element is judged to have sufficient seismic resistance. This method has been already applied to Tokyo Gas’s medium pressure pipeline network. One of the results is shown in Fig. 11. For example, there Figure 11. Seismic resistance evaluation are 1,500 cast iron valves in Tokyo Gas and after this evaluation, only 10% of them was proved to be replaced or reinforced and the rest of them was judged to have sufficient seismic resistance. Tokyo Gas has already started to replace them and plans to finish the work by 2003. Thus, utilizing the new seismic resistance evaluation method, the over-investment can be avoided.
6. Utilization in SUPREME Conventionally, the fragility curve based on the pipe damage experience in past earthquakes has been used for the real-time damage assessment. It seems to be practical for low pressure city gas networks because there are ample damage cases in past earthquakes. However, for medium pressure or high pressure city gas networks, this method is not suitable because in the past earthquake, there was not much pipe damage case and the accuracy of the fragility curve cannot be assured. Here, the new method to evaluate the seismic resistance of buried pipeline networks has been developed and the database of “critical SI value, SIc” for all 230,000 elements has been prepared. On the other hand, in SUPREME, the SI distribution (SIr) can be determined very precisely on GIS with 1.4 million 50m?50m maps in real-time just after earthquakes, utilizing 3,700 new SI sensors and site amplification database shown in Fig. 12 [5]. Then, it is quite easy to conduct accurate damage assessment for medium pressure pipeline if comparison between SIc and SIr is conducted. This method has been already installed in SUPREME and the damage assessment will be conducted as shown in Fig. 13 and Fig. 14 when a big earthquake happens. The results of damage assessment will be big assistance for decision making of emergency response.
7. Conclusion The new evaluation method for earthquake resistance of buried pipeline networks has been developed. Utilizing this method, the over-investment for the replacement of medium pressure pipes can be realized. The major achievements are described in what follows. a) The seismic design external forces based on the “Seismic Design Guideline for High-
|224|
INGAS 05 - 241
Figure 12. SI amplification database in SUPREME
Fig.13: Real-time SI value distribution (SIr) under assumption of Tachikawa Earthquake
Fig.14: Results of damage assessment for medium pressure pipeline in SUPREME, under assumption of Tachikawa Earthquake
|225|
INGAS 05 - 241
Pressure Gas Pipeline” has been expressed as the “Design SI value on the surface ground (SIs)”, utilizing a total of 60,000 bore-hole logging database in SUPREME. b) The database of compression and tensile strength for all materials used in medium pressure gas pipeline has been prepared through lots of experiments. c) The new and vast analytical evaluation method for seismic responses of buried pipeline networks, namely NeEX (Network Express), has been developed. d) After dispersion of 6,000km length medium pressure pipeline networks, the NeEX was applied to calculate the “critical SI value (SIc)” “for all 230,000 elements, utilizing material strength database and soil database. e) The simple and accurate seismic resistance evaluation for buried pipeline has been realized with comparison between SIs and SIc. f) The accurate real-time damage assessment for medium pressure pipeline has been realized through comparison between the “Real-time SI value (SIr)” obtained in SUPREME monitoring system and SIc. This logic has been already installed in SUPREME and it will be a great assistance for decision making on emergency response.
References
1. Shimizu, Y., Yamazaki, F., Nakayama, W., Koganemaru, K., Ishida, E., and Isoyama, R., “Development of Super High-density Realtime Disaster Mitigation System for Gas Supply Networks”, 12th European Conference on Earthquake Engineering, Paper No. 858, 10p, 2002 2. Japan Gas Association, “Seismic Design Guideline for High Pressure Gas Pipeline”, 2000 3. Japan Gas Association, “Seismic Design Guideline for High Pressure Gas Pipeline in Liquefiable Soil Areas”, 2000 4. Suzuki, N., Horikawa, H., Mori, K., Mayumi, T., Shimizu, Y., Koganemaru, K., Yoshizaki, K. and Hatsuta, Y., “A Fast and Effective Solver for Responses of Buried Pipeline Networks”,11th Japan Earthquake Engineering Symposium, (Under submission), 2002 5. Shimizu, Y., Ishida, E., Isoyama, R., Koganemaru, K., Nakayama, W., and Yamazaki, F., “Development of SUPREME, Super High-Density Realtime Disaster Mitigation System for Gas Supply System”, Proceedings of the 6th International Conference on Seismic Zonation, pp. 1181-1186, 2000
|226|
INGAS 05 - 242
Geliflmifl GIS Deste¤i ile fiehir Gaz Da¤›t›m› için Yüksek Yo¤unluklu Afet Etkisini An›nda Azaltma Sistemi Yoshihisa SHIMIZU, F. YAMAZAKI, S. YASUDA, I. TOWHATA, K. KOGANEMARU, W. NAKAYAMA Tokyo, Japan
Özet Tokyo Gaz A.fi., 1998 y›l›ndan beri, depremle alakal› ikincil felaketlerin etkisini an›nda hafifleterek flehrin gaz flebekesini koruyan bir sistem gelifltirmektedir. Bu sistem sayesinde yo¤un biçimde gelen sismik hareketler an›nda izlemeye al›narak gaz tedariki hemen kapat›lacak, derhal acil durum tepkisi verilerek etkin bir restorasyon çal›flmas›na geçilecektir. Toko Gaz 2001 y›l›nda SUPREME’in iflletmesini baflar›yla gerçeklefltirmifltir. SUPREME içerisinde 3800 yeni SI sensörü ile 3100 km2’lik servis bölgesinde yer alan bölgesel regülatör istasyonlar›n›n tamam›nda uzaktan kumanda cihazlar› bulunmaktad›r. SUPREME, 3800 tane bölge regülatörünün statüsünü gözleyebilir ve gerekli oldu¤u takdirde bunlar› uzaktan kumanda yoluyla kapatabilir. SUPREME yoluyla uzaktan kapatma sayesinde gaz tedariki çabucak kesilebilir, böylelikle herhangi bir deprem s›ras›nda gaz s›z›nt›s› riski etkin biçimde azalt›lm›fl olur. SUPREME sayesinde, geliflmifl GIS kullan›m› yoluyla gaz boru hatlar›ndaki hasarlar›n tetkiki de yap›labilir. SI de¤erlerinin da¤›l›m›n› ve s›v›laflt›r›lm›fl derinli¤i en do¤ru biçimde hesaplayabilmek amac›yla, dijital haritalar, jeolojik haritalar, topografik haritalar ve 60000 kadar mevkiden elde edilmifl sondaj kay›t verileri toplanarak bir araya getirilmifltir. SI de¤erleri için mevki kuvvetlendirme faktörleri, boring noktalar›nda hesap edilmifltir. Ondan sonra da, boring noktalar›n› çevreleyen kuvvetlendirme faktörlerinin a¤›rl›kl› ortalamas›na ve yeni SI sensörleri taraf›ndan gözlenmifl olan SI de¤erlerinden elde edilen yüzeydeki SI de¤erinin uzamsal de¤ifliminin hesaplanmas›nda kullan›lan jeolojik/topografik haritalara bak›larak mevki kuvvetlendirme faktörünün uzamsal da¤›l›m› hesapland›. Düflük bas›nçl› gaz boru hatlar›ndaki sismik hasar› hesaplamak içim 50m x 50m’lik a¤ gözünün tahmini yüzey SI da¤›l›m› kullan›l›r. S›v›laflma/çözülme söz konusu oldu¤u takdirde, s›v›laflm›fl derinli¤in ve PL’nin uzamsal da¤›l›m›n›n de¤erlendirilmesine yönelik bir yöntem de gelifltirilmifltir. Bu yöntem sayesinde, düflük bas›nçl› boru hatlar›ndaki s›v›laflman›n/çözülmenin uzamsal da¤›l›m›ndan kaynaklanan hasar da herhangi bir deprem s›ras›nda an›nda hesaplanabilecektir.
|227|
INGAS 05 - 242
Super High-Density Realtime Earthquake Disaster Mitigation System for City Gas Supply, with Enhanced Use of GIS Abstract To cope with earthquake related secondary disasters, the new real-time disaster mitigation system for a city gas network has been developed by Tokyo Gas Co. since 1998 for the purpose of realization of dense real-time seismic motion monitoring, quick gas supply shut-off, prompt emergency response and efficient restoration work. In 2001, Tokyo Gas successfully started the operation of SUPREME, which employs 3,800 new SI sensors and remote control devices at all the district regulator stations in its service area (3100 km2). SUPREME can observe the status of 3,800 district regulators and shut them off remotely, if necessary. The remote shut-off using SUPREME can realize quick gas supply shut-off and effectively reduce gas leakage risk during earthquakes. The SUPREME can also conduct damage assessment for gas pipe with enhanced use of GIS. To estimate the distribution of SI values and liquefied depth more precisely, digital map, geological map, topographical map and borehole logging data of about 60,000 sites were collected and compiled. Site amplification factors for SI values were estimated at the boring points. Then, spatial distribution of the site amplification factor was estimated based on weighted average of the amplification factors of surrounding boring points and the geological / topographical maps, which is used to estimate the spatial variation of surface SI value from observed SI values by the new SI sensors. The predicted surface SI distribution of 50m x 50m mesh is utilized to estimate seismic damage to low-pressure gas pipeline. In case of liquefaction, a method to evaluate spatial distribution of liquefied depth and PL, was developed also. Based on the method, spatial distribution of liquefaction-induced damage to low-pressure gas pipeline will be estimated in realtime during an earthquake.
1. Introduction: Preparation of Database on GIS The SUPREME system consists of 3,800 monitoring stations. Accordingly, there is only one station in every 0.9km2 of the service area. It is apparently difficult to infer the damage situation of the area out of data obtained at a single station. To overcome this problem and conduct an interpolation among stations in a reasonable way, a geographic information system (GIS) was introduced. The present GIS has borehole data from 60,000 sites. Prepared partially by the Tokyo Gas Company and partially supplied by many municipalities in the service area, the digitized borehole information consists of the location, depth, types of soil, SPT blow counts, sur-
|228|
INGAS 05 - 242
face elevation, and the elevation of ground water table. This enabled microzonation of the area based on individual borehole data. Note that the seismic amplification is strongly affected by the thickness and soil properties of surface soil deposits. Another important information in the system is that of surface geology. As is well known, the types of surface quaternary geology such as alluvial plane, abandoned river channels, natural levee, and others affect the liquefaction potential [7].
2. Relationship between Average S-wave Velocity and the SI Values Site Amplification Based on KNET Data To study the relationship between bore-hole logging data, geographical data and site amplification characteristics, we analyzed the relationship between the amplitude of SI values based on data obtained from K-NET and the average velocity of an S-waveform calculated from PS logging data. Our analysis showed that the following equation using travel time averages down to a depth of 20m[8] is the best way to estimate site amplification. Log λ = − 0 . 875 10
log
10
(AVS ) + 20
2 . 18
(2)
where λ is the SI value amplification, and AVS20 is the average S-wave velocity (m/s) based on travel times down to depths of 20m. We defined the standard base rock as an average S-wave velocity of 600 (m/s). The following travel time-based equation was used to calculate the average. AVS 20 = ∑ j h j / ∑ j h j / Vs j
(
) (3)
where Vsj is the S-wave velocity (m/s) of layer j, hj is the thickness (m) of layer j, is the aggregate of all layers j down to a depth of 20m. Fig. 1 shows Eq. (2) and the relationship between SI value amplification based on observation records and average S-wave velocity based on travel times down to a depth of 20m at strong-motion observatory in Yokohama. The equation itself has been devised on the basis of K-NET records but even when using the Yokohama records, a correlation coefficient was as large as 0.65.
3. Estimation of Average S-wave Velocity Using Borehole Data The following equations were used to estimate average S-wave velocities from SPT-N values and soil type[9], using borehole data obtained from about 60,000 points around the service area. Vs j = 100 N j
(clayey soil,
Vs j = 80 N j
(sandy soil,
1 / 3
1 / 3
1
1
≤ N j ≤ 25 ≤ N j ≤ 50
) (4) ) (5)
where Nj is the N value at each depth j, and Vsj is the estimated S-wave velocity (m/s). Fig. 2 compares the actual average S-wave velocities obtained from PS logging at 150 strong motion observatory of Yokohama with average S-wave velocities estimated on the basis of N values and soil types. Both data showed good fit (correlation coefficient of 0.87).
|229|
INGAS 05 - 242
Figure 1. Relationship between SI amplitude and AVS
Figure 2. Relationship between AVS based on PS logging and AVS estimated
4. Method for the Surface Interpolation of SI Value Amplitudes As mentioned above, we obtained amplification factor at each boring point using Eqs. (3), (4) and (5). Using interpolation method, we estimate continuous distribution of SI value amplification. We used the following equation for the method. (6) where y is an estimated value, yi is the value obtained at boring point i, ri is the distance (m) between point to be estimated and boring point i, and ∑i is the aggregate for boring points i used in the interpolation calculation. In this case, we have substituted yi for log10λ of the SI value amplification of each boring point found using Eq. (2). In the present calculation, we have categorized two broadly-defined topographical groups, high ground and low ground, and interpolated separately for the two groups. The calculations have been carried out on a 50m mesh basis but to ensure that valley areas are not overlooked, if a single mesh is deemed to be a valley on a 25m mesh basis, then it is also treated as a val-
|230|
Figure 3. Classified simplified surface geogoly in Tokyo and surrounding
Figure 4. SI amplificaiton abtained by proposed interpolation
INGAS 05 - 242
ley on the 50m mesh basis, thereby somewhat exaggerating the valley feature. Fig. 3 shows the two topographical groups in the service area. We also used the nearest five points of the same geological feature for interpolation calculation. The interpolation calculation results of SI amplification for the two whole of the Tokyo Gas service area are shown in Fig. 4. Finally, Fig. 5 was obtained from a simulation in which an earthquake of magnitude=7.0 occurs to the west of Tokyo and the whole service area is shaken.
Figure 5. Simulation of SI values in service area
5. Precise Damage Assessment The final decision has to be made whether or not the low-pressure gas supply in the concerned block is interrupted by closing regulator valves. To make this decision making, the precise damage assessment by SUPREME, based on SI distribution data and pipe database of GIS, can be used. Past earthquake experiences gave a relationship between SI and the number of pipe damages. For example, the rate of damage to embedded screw-joint steel pipe is assessed by the following formula; For alluvial plane; R / R0 =1.00 x{2.35-1.35cos(πH /10)}xϕ(SI) (7) For cuts and fills; R / R0 =1.65 x{2.35-1.35cos(πH /10)}xϕ(SI) (8) ϕ(SI) =[log(SI) x4.305]/ 0.509 (9) in which R is the number of damage per 1km length of pipeline, and R0 is the control damage rate being equal to 2.36/km, while H accounts for thickness of liquefied soil. Moreover, Êis a function varying with SI at surface. With such a strong earthquake as the one in Kobe in mind, the pipeline damage records in Kobe area was analyzed to obtain such parameters. Fig.6 illustrates examples of damage rate assessment for cut-and-fill areas and alluvial planes. Thus, the damage extent can be assessed by SI values. Then, the real decision making on shut-down of gas supply will be conducted based on this information.
Figure 6. Assessed damage rate for screwjoint steel pipes
|231|
INGAS 05 - 242
6. Conclusion This completes our introduction of Tokyo Gas’s new real-time disaster mitigation system “SUPREME” utilizing New SI sensors. Tokyo Gas’s wealth of soil and topographical data was also used to study a method of preparing database of surface site amplification using GIS. From here on, we will be looking to utilize case studies to obtain more precise site amplification characteristics, to increase the efficiency of real-time damage assessment and to expand the use of SUPREME. The development of the system was significantly promoted by the discussion conducted at the Association for Development of Earthquake Prediction with Dr. T. Katayama, Mr. J.Ikeda. The authors deeply appreciate those assistance and corporations supplied by the governments, institutes, and individuals.
References 1. Agency of Natural Resources and Energy, Gas Industry Earthquake Countermeasures Study Report, pp7-11. (in Japanese), 1996 2. Yamazaki, F., Katayama, T., Noda, S., Yoshikawa, Y., and Ohtani, Y., Development of large-scale city-gas network alert system based on monitored earthquake ground motion, Proc. JSCE, 525/I33, pp.331-340. (in Japanese) 1995, 3. Koganemaru, K., Shimizu, Y., Yanada, T., Furukawa, H. and TAKUBO, K., “Development of New SI sensor”, Proceeding of the 6th Japan/United States Workshop on Urban Earthquake Hazard Reduction, J-1-8. 1999, 4. Housner, G.W., Vibration of structures induced by seismic waves Part I. Earthquakes, C.M.Harris and C.E.Crede (Eds.), Shock and Vibration Handbook, McGraw-Hill, pp. 50-1-50-32, 1961) 5. Shimizu, Y., Yasuda, S., Morimoto, I. and Orense, R.P., Development of sensor for monitoring seismic liquefaction, Soils and Foundations, Vol. 42, No.1, pp.35-52, 2002 6. Kinoshita S. Kyoshin Net (K-Net). Seismological Research Letters; 69(4), 309-332, 1998 7. Wakamatsu, K., Maps for Historic Liquefaction Sites in Japan, Tokai University Press (in Japanese), 1991 8. Tamura, I., F. Yamazaki, K.T. Shabestari: “Estimation of ground amplitudes based on average S-wave velocities calculated using K-NET earthquake records”, Proceeedings of the 55th Annual Technology Presentation, (in Japanese), 2000 9. Japan Road Association: Design Specifications of Road Bridges; Part V: Seismic Design, (and associated Explanation) (in Japanese) , 1996
|232|
INGAS 05 - 243
Do¤algaz ‹flletmecili¤inde ‹fl Güvenli¤i Makine Müh. Sunullah DO⁄MUfi ‹fl Güvenli¤i Uzman› / Occupational Safety Expert, ‹GDAfi,
[email protected]
Özet Günümüzün bafl döndürücü teknolojik geliflmeleri hayat›m›z› kolaylaflt›r›rken, beraberinde getirdi¤i sa¤l›k ve can güvenli¤ini tehdit eden risklere karfl› tedbir al›nmad›¤›nda vahim sonuçlar ortaya ç›kabilir. Do¤algaz kullan›m›nda da ›s›nma ve enerji konforumuzu iyilefltirmesinin ve temiz bir yak›t olmas›n›n yan›nda gerek iflletim aflamalar›nda gerekse kullan›m›nda birtak›m risklere karfl› önlemler al›nmas› ve bilinçli olunmas› gerekmektedir. Özellikle ‹stanbul gibi büyük bir metropoldeki nüfus yo¤unlu¤u, alt yap› çal›flmalar›, çarp›k kentleflme, trafik yo¤unlu¤u ve yeterli bilincin oluflmamas› vb. durumlar birtak›m sorunlar› beraberinde getirmektedir. Bu durumda do¤algaz›n son kullan›c›ya sürekli ve emniyetli bir flekilde ulaflt›r›lmas› için ifl güvenli¤ini ön planda tutan iflletme anlay›fl› önem kazanmaktad›r. Bunun için, genel ifl güvenli¤i prensipleri ve ulusal mevzuat ›fl›¤›nda tehlike ve risk analizleri yap›lmas›, belirlenen risklerin ortadan kald›r›lmas› veya en aza indirilmesi, acil eylem planlar›n›n oluflturulmas›, ifl güvenli¤i bilincinin yerleflmesi amac›yla personele hem yapt›¤› ifller hem de karfl›laflabilece¤i riskler hakk›nda teorik ve uygulamal› e¤itimler verilmesi, do¤algaz çal›flmalar›nda uygun malzeme, ekipman ve kiflisel koruyucular›n kullan›m›n›n sa¤lanmas›; tüm bunlar›n dinamik bir sistem dahilinde dökümante edilmesi ve uygulamalar›n kontrollerle takip edilmesi gerekmektedir. Ayr›ca halk›n do¤algaz konusunda bilinçlendirilmesi de bu çal›flmalara katk› sa¤layacakt›r.
|233|
INGAS 05 - 243
Occupational Safety in Natural Gas Operations Abstract
Today’s unprecedented technological developments make our lives easier, but at the same time, they pose various risks to our health and safety, which may lead to fatal consequences if necessary measures are not taken. The same applies to the use of natural gas which is a convenient and clean energy source. When conducting natural gas operations, it is necessary to take measures and be aware of the risks involved. Factors like over-population, unplanned urbanization, infrastructure work, traffic density and a lack of awareness create more problems in a big city like Istanbul. In this respect, a utility management that emphasizes occupational safety is essential to deliver natural gas to the end-user in a reliable manner continuously. For this reason, risk analyses should be made based on the principles of occupational safety and the national legislation; the risks that have been identified at the end of these analyses should be removed or minimized; emergency action plans should be devised; theoretical and practical training should be offered to employees regarding their jobs and the risks involved; appropriate materials, equipments and personal protectors should be used in natural gas operations; all of these activities should be documented based on a dynamic system and there should be follow-up controls of these applications. Also, raising public awareness concerning natural gas will contribute to these activities.
1. ‹fl güvenli¤i nedir? 1.1. Tarihçesi ‹nsanlar›n yapt›klar› ifl ile sa¤l›klar› aras›ndaki iliflki konusunda milattan önceki y›llardan beri çal›flmalar yapm›flt›r. Örne¤in, M.Ö.370 y›l›nda Hipokrat ve Nicander kurflun zehirlenmesini tarif etmifllerdir. ‹flçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i ile ilgili modern anlamda say›labilecek yenilikler XVII. Yüzy›lda Bernardino Ramazzini isimli bir ‹talyan hekim taraf›ndan gelifltirilmifltir. Ramazzini hekimlere teflhis ve tedaviden önce hastalar›na “Ne ifl yap›yorsunuz?” sorusunu sormalar›n› tavsiye etmifltir. XVIII. ve XIX. Yüzy›llarda oluflan endüstriyel geliflme sonucu çal›flanlar›n sa¤l›k ve güvenli¤i konusunda bilgi birikimi sonucu; hekimin ve teknik eleman›n endüstrideki yeri anlafl›lmaya bafllanm›fl ve zamanla çeflitli ülkelerde yap›lan bilimsel incelemelerle bir uzmanl›k dal› olarak kabul edilmifltir. Bu fikir daha da gelifltirilerek bugün ifl güvenli¤i mü-
|234|
INGAS 05 - 243
hendisli¤i ve iflyeri hekimli¤i birer bilim dal› haline getirilmifltir. Bu geliflmelere paralel olarak sosyal güvenlik prensipleri son yüzy›lda benimsenmifl ve sonuç olarak çeflitli güvenlik kurumlar› ve teflkilatlar› oluflturulmufltur. Bunlardan Uluslararas› Çal›flma Teflkilat› (ILO) ve Dünya Sa¤l›k Teflkilat›’ndan (WHO) söz edebiliriz. Ülkemizde ve baflka ülkelerde kad›n ve çocuklar›n çal›flma ortamlar›n›n düzeltilmesini ve kontrol edilmesini, çal›flma süresinin belirlenmesini sa¤layan kanunlar›n yürürlü¤e girmesi ile çal›flma hayat›n›n düzeltilmesine, denetlenmesine iliflkin faaliyetlere h›z verilmifltir. Giderek; ifl kazalar›n›n önlenmesi ile ilgili mevzuat gelifltirilmifl, klinik ve laboratuar imkânlar›n›n artmas› sonucu, meslek hastal›klar›n›n nedenleri ve önleme çareleri üzerinde araflt›rmalar yap›lm›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl›ndan sonra ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i bütün dünyada önemle ele al›nm›fl, psiko-sosyal ve sosyo-ekonomik sorunlar›n bu kavram içinde de¤erlendirilmesi ve uygulamalar›n bu yönde yürütülmesi kabul edilmifltir. Bütün bu geliflmelerin temelinde; iflçinin sa¤l›k ve güvenli¤inin çal›flma flartlar›ndan kaynaklanabilecek etkenlerden korunmas›, iflçinin ifline ve ifl ortam›na; iflin de, iflçiye uygunlu¤unun temini ilkelerinin ön planda olmas› dikkat çekmektedir. 1865 tarihli Dilaver Pafla Nizamnamesi’nde bu hususlar, yaln›z kömür ve maden iflçilerinin problemlerine yönelik bir tarzda yer alm›flt›r. ‹flçilerin çal›flma flartlar›n› ve saatlerini düzenleyen bu nizamnameden sonra 1869’da yürürlü¤e konulan Mardin Nizamnamesi ile ifl kazalar›na karfl› al›nacak tedbirler, hak sahiplerine verilecek tazminatlar, sa¤l›¤› koruyucu imkânlar›n temini gibi hükümler belirlenmifltir. Çal›flanlar›n ve çal›flt›ranlar›n çal›flma hayat›n› ilgilendiren esaslar ve kurallar ülkemizdeki çal›flma hayat›n›n de¤iflmesine ve geliflmesine paralel olarak ilerlemifltir. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kuruluflundan sonra Zonguldak ve Ere¤li Kömür Havzas›’nda çal›flan iflçilerin sa¤l›k, güvenlik ve sosyal yard›m problemleri ile ilgili daha yeni hükümler getiren 151 ve 114 say›l› kanunlar yürürlü¤e konmufltur. Cumhuriyetin ilan›ndan sonra bu yöndeki çal›flmalara h›z verilmifl, kaza ve hastal›k halleri, iflyerlerinin sa¤l›k ve güvenlik flartlar› gibi iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i konular›n›n temelini teflkil eden hususlar da; Borçlar Kanunu, Umumi H›fz›s›hha Kanunu, 3008 say›l› ‹fl Kanunu, 4792 say›l› ‹flçi Sigortalar› Kanunu, 5502 say›l› Hastal›k ve Anal›k Sigortas› Kanunu, 506 say›l› Sosyal Sigortalar Kanunu gibi yasalarla ve bu yasalarda yap›lan de¤ifliklikler ve ilaveler çal›flma hayat›n›n bir taraftan ‹fl Hukuku, di¤er taraftan da ifl güvenli¤i konular›ndaki boflluklar›n doldurulmas›na çal›fl›lm›flt›r. 1936 tarihli 3008 say›l› ‹fl Kanunu yerine ç›kar›lan 1967 tarihli 931 say›l› ‹fl Kanununun 5. Bölümü ifl yerlerinde “‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i” flartlar›n›n düzeltilmesine iliflkin tedbirler ihtiva eden maddeleri kapsam›flt›r. 1475 say›l› ‹fl Kanunu 931 say›l› kanun yerine ç›kart›lm›fl ise de, ‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i esaslar› aynen devam etmifltir. 22.5.2003 tarihinde kabul edilen 4857 say›l› yeni ifl kanunu ile baz› düzenlemeler yap›lm›flt›r.
|235|
INGAS 05 - 243
1.2. Tan›m› ‹flyerlerinde iflin yürütülmesi s›ras›nda çeflitli maddelerden, uygulanan yöntemlerden, makine ve teçhizatlardan kaynaklanan tehlikelerden ve sa¤l›¤a zarar verebilecek koflullardan korunmak amac›yla yap›lan sistemli ve bilimsel çal›flmalard›r. ‹fl güvenli¤i, kaza olduktan sonra konuyu ele alan de¤il; kaza olas›l›klar›n› ve riskleri ortadan kald›rmaya yönelik çal›flmalar yapan teknik bir bilim dal›d›r. ‹fl güvenli¤i, sadece maddi de¤il sa¤l›k ve can güvenli¤ini sa¤lamak için gerekli tedbirleri alarak manevi bir sorumlulu¤u da yerine getirmektedir. ‹flçi sa¤l›¤› ifl güvenli¤inin boyutlar›n› kavrayabilmek için üzerinde anlaflma sa¤lanm›fl iki tan›ma göz atmak gerekmektedir. Bu tan›mlardan ilki, Uluslararas› Çal›flma Örgütü ile Dünya Sa¤l›k Örgütü uzmanlar›n›n 1950 y›l›nda bir araya gelerek üzerinde anlaflt›klar› tan›md›r : “‹flçi sa¤l›¤› flunu amaçlar; Her çeflit iflte çal›flan iflçilerin, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik hallerinin kollanmas› ve gelifltirilmesi; çal›flma koflullar›ndan ötürü iflçilerin sa¤l›klar›n› yitirmelerinin önlenmesi; çal›flmalar› s›ras›nda, iflçilerin, sa¤l›klar›n› olumsuz yönde etkileyecek etmenlerden korunmalar›; iflçilerin fizyolojik ve psikolojik yap›lar›na uygun ifle yerlefltirilmesi ve bunun sürdürülmesi. Özetle, iflin iflçiye, iflçinin ifle uydurulmas›.” 1.3. Önemi ve amac› Genel anlamda yap›lmas› gereken ‹fl güvenli¤i çal›flmalar›n›n amaçlar›n› flöyle s›ralayabiliriz. Kuflkusuz bu hususlar birbiriyle yak›ndan iliflkilidir: 1.3.1. Çal›flanlar› korumak ‹fl güvenli¤i çal›flmalar›n›n ana amac›n› oluflturur. Çal›flanlar› iflyerlerinin olumsuz etkilerinden korumak, rahat ve güvenli bir ortamda çal›flmalar›n› sa¤lamak; baflka bir ifade ile çal›flanlar› ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›na karfl› koruyarak ruh ve beden sa¤l›klar›n›n sa¤lanmas›n› amaçlamaktad›r 1.3.2. Üretim güvenli¤ini sa¤lamak Bir iflyerinde üretim güvenli¤inin sa¤lanmas›, beraberinde verimin artmas› sonucunu do¤uraca¤›ndan, özellikle ekonomik aç›dan önemlidir. ‹flyerinde çal›flan iflçilerin korunmas›yla meslek hastal›klar› ve ifl kazalar› sonucu ortaya ç›kan iflgücü ve iflgünü kay›plar› azalacak, dolay›s›yla üretim korunacak ve daha sa¤l›kl› ve güvenli çal›flma ortam›n›n iflçiye verdi¤i güvenle ifl veriminde artma olacakt›r. 13.3. ‹flletme güvenli¤ini sa¤lamak ‹flyerinde al›nacak tedbirlerle, ifl kazalar›ndan veya güvensiz ve sa¤l›ks›z çal›flma ortam›ndan dolay› do¤abilecek makine ar›zalar› ve devre d›fl› kalmalar›, patlama olaylar›, yang›n gibi iflletmeyi tehlikeye düflürebilecek durumlar ortadan kald›r›laca¤›ndan iflletme güvenli¤i sa¤lanm›fl olur.
|236|
INGAS 05 - 243
1.3.4. Sosyal sorumluluk ‹fl kazalar›n›n etkileri iflletme içinde kalmaz; toplumsal yaflam› da etkiler. Örne¤in, do¤algaz hatlar›ndan kaynakl› bir kaza sadece personelimizi de¤il çevredeki insanlar için de tehlike oluflturacakt›r. Kazan›n sonuçlar› hem personelimizi, toplumu ve hem de kurumumuzu olumsuz yönde etkileyecektir. Bu anlamda abonelerimize sürekli ve emniyetli do¤algaz verme sorumlulu¤umuz etkin bir ifl güvenli¤i uygulamas›n› gerekli k›lmaktad›r 1.4. ‹fl güvenli¤inin ekonomik aç›dan de¤erlendirilmesi ‹flyerlerinde ‹fl güvenli¤i önlemlerinin al›nmamas› ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›na yol açmaktad›r. Bunun sonucunda da bir tak›m psikolojik, sosyolojik, t›bbi ve ekonomik sorunlar ortaya ç›kmaktad›r. Bu sorunlar› ve önemini üç aç›dan ele almak mümkündür. 1.4.1. ‹flçi aç›s›ndan ‹flçi üretime direkt katk›s› olan bir üretim faktörüdür ve ancak sürekli olarak çal›flt›¤› sürece bir ücret alabilir, geçimini sa¤layabilir. ‹fl kazas› veya meslek hastal›¤›na u¤rayan bir iflçi ise üretimden geçici veya sürekli olarak uzak kalacak, belki de hayat›n› kaybedecektir. Bu durum ise iflçiyi ve/veya ailesini psikolojik ve ekonomik aç›dan oldukça zor durumlara düflürecektir. 1.4.2. ‹flveren aç›s›ndan ‹flyerinde çal›flan bir iflçinin ifl kazas› veya meslek hastal›¤› geçirmesi sonucunda; gerek hastalanan veya kazaya u¤rayan iflçinin üretimden al› konmas›, gerekse di¤er iflçilerin psikolojik aç›dan etkilenmesi ile rand›man›n düflmesi veya ifl kazas› sonucu makinelerin, iflletmenin durmas› ya da hasara u¤ramas› gibi nedenlerle iflyerindeki üretim ve verimlilik olumsuz yönde etkilenecektir. Bu durumdan dolay› da iflveren büyük maddi kay›plara u¤rayacakt›r. 1.4.3. Ülke ekonomisi aç›s›ndan ‹fl kazalar› ve meslek hastal›klar› ülke ekonomisini dolayl› ya da dolays›z olarak olumsuz yönde etkiler. Meydana gelen iflgücü ve iflgünü kay›plar›, iflletmenin gördü¤ü maddi zararlar ve onar›m masraflar›, iflçiye ödenen tazminatlar, t›bbi müdahale ve hastane masraflar›, üretimin k›smen veya tamamen durmas› sonucunda meydana gelen üretim kay›plar›, yeni iflçi yetifltirmek için harcanan zaman ve e¤itim giderleri, ifl kazas› veya meslek hastal›¤› ile ilgili olarak devletçe yap›lan soruflturma giderleri, yaralanan veya sakat kalan iflçinin rehabilitasyonu, iflçinin bir süre veya tamamen üretim eleman› olmaktan ç›kmas› ve tüketim eleman› olmas› ülke ekonomisini dolayl› ya da dolays›z etkileyen faktörlerdir. Say›lan bu faktörler parasal de¤erlere çevrildi¤inde ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n maliyetlerinin ne kadar yüksek oldu¤u ortaya ç›kar. Sonuçta bu maddi kay›plar ülke ekonomisini etkiler.
|237|
INGAS 05 - 243
2. ‹fl kazalar› 2.1. Tan›mlar ‹flçi sa¤l›¤›: Çal›flan bir kiflinin çal›flma koflullar› ile kullan›lan araç ve gereçlerden do¤abilecek tehlikelerden ar›nm›fl veya bu tehlikelerin asgari düzeye indirildi¤i bir ifl çevresinde huzurlu bir biçimde yaflayabilmesini ifade eder. ‹fl güvenli¤i: Çal›flma ortam›nda ve çal›fl›ld›¤› s›rada karfl›lafl›lan tehlikelerin ortadan kald›r›lmas› veya azalt›lmas› konusunda iflverene ve gerekti¤inde iflçiye getirilen yükümlülüklerin bütünüdür. Zarar (Tehlike): ‹nsanlar›n yaralanmas›, hastalanmas›, mal›n, çal›fl›lan yerin zarar görmesi veya bunlar›n birlikte gerçekleflmesine neden olabilecek potansiyel kaynak veya durum. Kabul etmeliyiz ki Yaflamak tehlikelidir. Zarar (Tehlike) Tan›mlanmas›: Bir zarar›n varl›¤›n› ve karakteristiklerini tan›tan proses. Risk: Meydana gelebilecek zararl› bir olay›n sonuçlar› ve oluflma olas›l›¤›n bileflkesi. Kazaya neden olabilecek tehlikelerle ilgili olan olaylar›n öngörülen frekans/s›kl›k ve etkilerinin kombinasyonu. Risk De¤erlendirmesi: Tüm proseslerde, riskin büyüklü¤ünü tahmin etmek ve riske tahammül edilip edilemeyece¤ine karar vermektir. Hangi tehlikeleri göz önünde bulundurmam›z gerekir? Tüm tehlikeleri bertaraf edebilir miyiz? Hangi tehlikeler daha önemli? Kaynak kullan›m›? gibi sorular› cevab› aran›r. ‹fl Kazas› A¤›rl›k (fiiddet) Oran› (A): Meslek hastal›¤› ve/veya ifl kazalar› a¤›rl›k oran› bir milyon ifl saatinde, ifl kayb› ile kaybedilen ifl günü say›s›d›r. ‹fl Kazası A¤ırlık Oranı (A) (fiiddet Oranı)
=
Toplam kayıp gün (g) x 1.000.000 Fiili ifl saati (ti)
‹fl Kazas› Tekrarlama (S›kl›k) Oran› (T): Meslek hastal›¤› ve/veya ifl kazalar› tekrarlama oran› bir milyon ifl saatinde, ifl görmemezlikle sonuçlanan ifl kazas› say›s›d›r. Tekrarlama (S›kl›k) Oran› için kabul edilebilir Standard aral›k T= 5 – 10’dur. ‹fl Kazası Tekrarlama Oranı (T) (Sıklık Oranı)
=
Toplam kaza sayısı (k) x 1.000.000 Fiili ifl saati (ti)
‹fl Kazas› A¤›rl›k Yüzdesi (Ay): Meslek hastal›¤› ve/veya ifl kazalar›n›n kifli bafl›na kay›p iflgünü temelinde a¤›rl›¤›d›r. A¤ırlık Yüzdesi (Ay)
|238|
=
Toplam Kayıp Gün (g) x 100 Toplam iflçi Sayısı (is)
INGAS 05 - 243
‹fl Kazas› Tekrarlama Yüzdesi (Ty): Meslek hastal›¤› ve/veya ifl kazalar›n›n vaka say›s› aç›s›ndan a¤›rl›¤›d›r. Tekrarlama Yüzdesi (Ty) =
Toplam Kaza Sayısı (k) x 100 Toplam iflçi Sayısı (is)
Kaza bafl›na Kay›p ‹flgünü (A/T): Meslek hastal›¤› ve/veya ifl kazalar›n›n her vaka için kay›p ifl günü say›s›d›r. Kaza bafl›na kay›p ifl günü için kabul edilebilir üst s›n›r A/T= 1000’dir. A¤ırlık Oranı (A) = Tekrarlama Oranı (T)
Toplam Kayıp Gün (g) Toplam Kaza Sayısı (k)
Endeks (K): Meslek hastal›¤› ve/veya ifl kazalar›n›n A¤›rl›k ve Tekrarlama oranlar›n›n yüzdesi ile ilgili bir say›d›r. Endeks için kabul edilebilir standart aral›k K= 2,5 – 10 ‘dur. Endeks (K) =
A¤ırlık Oranı (A) x Tekrarlama Oranı (T) Fiili ifl saati (ti)
‹fl Kazas›: ‹fl kazas›n›n en bilinen tan›m›, Sosyal Sigortalar Yasas›’nda verilen tan›m›d›r. Bu tan›m›n yap›lmas›ndaki temel amaç, hangi durumlar için para ödenece¤ini belirtmektir. Bundan ötürü, “ifl”in kapsam›nda olmayan ve “iflveren”in sorumluluk alan›na girmeyen baz› durumlar› da kapsayabilmektedir. Ayr›ca “kaza” ile “ifl kazas›”n› da ay›rmak gerekmektedir. Kaza “istenmeyen ve zararla sonuçlanan durum”dur. Tüp gaz oca¤›n›n aç›k kalmas›, zehirli madde yüklü tankta s›z›nt›ya neden olan çatlak, nükleer santralin patlamas› hep birer kazad›r; ama iflyerlerinde olmas› bu olaylar›n kurbanlar›n›n “ifl kazas›” geçirdi¤inin kan›t› de¤ildir. Bu sayd›¤›m›z üç olayda da, kurbanlar, kaza sonucu ortaya ç›kan tehlikeli gazlar, radyasyon vb dolay›s›yla meslek hastal›¤›na tutulmufllard›r. Çünkü meydana gelen tablo, d›flsal bir etki ile de¤il; vücutta yaflanan bir süreçle (içsel) olarak ortaya ç›km›flt›r. Demek ki “kaza” ile “ifl kazas›”n› ay›rmak kadar; “ifl kazas›” ile “meslek hastal›¤›”n› ay›rmak da önemlidir. “Kaza”n›n her zaman insanda bir yaralanma ya da ölüm meydana getirmesi gerekmez. Bu bize “k›l pay›” atlat›lan olaylar›n incelenmesi için de yard›mc› olur. Çünkü bugün “k›l pay›” atlat›lan ya da “küçük” kazalar, daha büyük kazalar›n ve yaralanmalar›n habercisidir. Yine her kaza, bir ihmalin, kazaya yol açan etmenlerin önceden görülememesinin sonucudur. Bu bir alg›lama, yaklafl›m ve niyet eksikli¤ini vurgular ve gelecek için kayg› vericidir. ‹fl kazas›, bir yaralanma veya ölümle sonuçlanan, üretimle ilgili olan ve istenmeyen bir olayd›r. Böyle bir tan›mlama, bize ifl kazalar›n›n önlenmesi için al›nabilecek önlemleri, iflletme yönetim ve üretim plan›n›n bir parças› haline getirme imkan› verir. “‹fl ile onun sa¤l›k yönü ayr›lmaz” derken, “üretimin kesintisiz ve artarak sürdürülmesi” için yap›lacak çal›flmalarla, çal›flanlar› korumak için al›nacak önlemleri birbiriyle kaynaflt›r›yoruz.
|239|
INGAS 05 - 243
2.2. Kazan›n temel nedenleri (kaza zinciri) Bir kaza (yaralanma, zarar görme olay›) 5 adet temel nedenin arka arkaya gerçekleflmesi sonucu meydana gelir. Bunlardan biri olmad›kça bir sonraki meydana gelmez ve zincir tamamlanmad›kça kaza ve yaralanma olmaz. Afla¤›da aç›klamas› bulunan bu befl faktöre kaza zinciri ad› verilir. 2.2.1. ‹nsan›n do¤as›nda var olan zafiyetler ‹nsan›n do¤a karfl›s›nda bünye ve sosyal yap›s›ndan kaynaklanan zay›fl›¤› kazan›n ilk nedenidir. Bir baflka deyiflle insano¤lu do¤a karfl›s›nda aciz bir varl›kt›r ve bu da kazalar›n engellenemez bir unsurudur. 2.2.2. Kiflisel hatalar Dikkatsizlik, pervas›zl›k, önemsemezlik, sinirlilik, ihmal gibi kiflisel özürler kazalar›n ikinci nedenidir. Bu kusurlar insan›n do¤a karfl›s›ndaki zay›fl›¤›n›n kiflisel yönü olup, kaza ile sonuçlanabilecek, yanl›fl veya gereksiz bir hareket yapmas›na neden olabilir. ‹nsanlar›n bu zaaflar› e¤itim ve disiplinle k›smen düzeltilebilir. 2.2.3. Güvensiz hareketler ve flartlar ‹nsan›n kiflisel özürlerinin olmas› her zaman için kazaya u¤ramas›n› gerektirmez. Örne¤in bir insan›n dikkatsiz çal›flma özelli¤inin bir kazaya sebep say›labilmesi için çal›flmas› esnas›nda dikkatsiz bir hareket yapm›fl olmas› gerekir ve kazan›n as›l nedeni de ifl bafl›nda yapt›¤› bu yanl›fl davran›fl›d›r. Di¤er taraftan çal›flt›¤› makinada, örne¤in kompresör kasna¤›n›n çevresinde koruyucu siperli¤in bulunmay›fl› iflyerinde güvensiz bir kofluldur ; bu da kaza nedeni olabilir. ‹flçinin insan olarak do¤a karfl›s›nda zay›f olmas›, dikkatsiz olmas›, güvensiz hareket etmesi ve iflyeri ortam›n›n güvensiz oluflu bir kazan›n olmas› için ayr› ayr› yeterli olamaz; kaza olay›n›n meydana gelmesi için bu flartlar›n bir araya gelmesi gerekir. 2.2.4. Kaza olay› Yukar›da belirtilen üç faktörün arka arkaya dizilmesi de kazan›n olmas› için yeterli olmaz. Önceden planlanmayan ve bilinmeyen, zarar vermesi muhtemel bir olay›n da meydana gelmesi gereklidir. fiu halde yaralanma ya da zarar›n meydana gelmesi; yani kazan›n bütün unsurlar› ile gerçekleflmesi için bir “kaza olay›n›n mevcut olmas› gerekir. 2.2.5. Yaralanma (zarar veya hasar) Kaza zincirinin sonuncu halkas›d›r. Bir kaza olay›n›n özellikle yasal kaza tan›m›ndaki duruma gelmesi için bu safhan›n da gerçekleflmesi gerekir. ÖRNEK: Bir atölyede asma kat›n parmakl›¤› yan›nda b›rak›lan bir anahtar, oradan geçen bir iflçinin aya¤›yla çarpmas› sonucu o anda alt katta çal›flmakta olan di¤er bir iflçinin üzerine düflerek yaralanmas›na sebep olmufltur.
|240|
INGAS 05 - 243
Bu olayda 5 temel nedeni flu flekilde s›ralamak mümkündür: 1- Do¤al durum: Yaralanan iflçinin anahtar darbesinden etkilenebilecek bir yap›da olmas›d›r. 2 - Kiflisel durum: ‹ki iflçinin dikkatsizli¤idir; birinin anahtar› kenara yak›n bir flekilde b›rakmas›, di¤er bir iflçinin de buna çarpmas›d›r. Olay benliklerinde bulunan dikkatsizlik kusuru nedeniyle olmufltur. 3 - Güvensiz hareketler ve flartlar:
5 - Yaralanma: Anahtar›n altta bulunan bir kimseye isabet etmesi ile olabilir.
Kiflisel kusurlar
4 5 Yaralanma
Güvensiz davranıfl ve koflullar
ve Do¤a yapı sosyal
3 Kaza
4 - Kaza olay›: Anahtar›n üst kattan afla¤› düflmesidir.
Teknik emniyet
• Güvensiz hareketler: ‹flçinin anahtar› düflebilecek bir flekilde b›rakmas›, di¤er iflçinin çarpmas›, yaralanan iflçinin baret giymemifl olmas›d›r. • Güvensiz flartlar ise: Asma kat parmakl›¤›n›n alt›nda “etek” bulunmamas›, alt kattaki iflçiye baret verilmemifl olmas›d›r.
fiekil 1. Kazada 5 temel unsur
Görüldü¤ü gibi her kazada bu 5 temel faktör kesinlikle bulunmakta ve s›ras›yla ilki bir sonrakinin oluflunu haz›rlamaktad›r. Kazalar›n temel nedenlerini aç›klayan bu befl faktör bafll›ca flu gerçekleri ortaya ç›karmaktad›r. a) Birinci temel neden olan, insan›n do¤a karfl›s›ndaki zay›fl›¤› ortadan kald›r›lamaz, yani kazalardan kesinlikle kurtulmak olanaks›zd›r. b) Her kazada muhakkak insan unsurunun kusuru vard›r. Bundan da kaç›n›lamaz. c) ‹fl güvenli¤inin çal›flma alan› güvensiz hareketlerin ve flartlar›n azalt›lmas› ya da ortadan kald›r›lmas›d›r. 2.3. Kazalar› önleme teknikleri ve risk yönetimi ‹fl yerlerinde ifl kazalar›n›n önlenmesi için yap›lacak çal›flmalar ayn› zamanda ifl güvenli¤inin ilkelerini oluflturur. ‹fl kazalar›n›n önlenebilmesi veya azalt›lmas› için iflyerlerindeki güvensiz durumlar› ve hareketleri ortadan kald›rmak veya en aza indirmek, ayr›ca çal›flma koflullar›n› s›k s›k gözden geçirmek ve aksayan konularda tedbirlere baflvurmak gerekir 2.3.1. Emniyetsiz durumlar› ortadan kald›rmak ‹fl kazalar›n›n önlenmesinde en etkili yoldur. Çünkü güvenli durumlar› sa¤lamak için yap›lacak çal›flmalar hem daha kolayd›r hem de sonuçlar› süreklilik gösterdi¤inden daha et-
|241|
INGAS 05 - 243
kilidir. Örne¤in; tehlike arz eden bir makineye koruyucu yapmak ifl kazalar›n›n önlenmesinde sürekli bir çözümdür. Kiflileri bu konuda uyarmak ve e¤itmekten de daha kolay ve etkilidir. Emniyetsiz durumlar› ortadan kald›rma çal›flmalar› iki aflamada yap›l›r. Öncelikle bir iflyerinde emniyetsiz durumlar›n ve kaza kaynaklar›n›n tespiti gerekir. Daha sonra bu durumlar›n giderilmesine yönelik önlemler planlan›r ve gerçeklefltirilir. Al›nan önlemlerin kesin çözüm gerektirmesine ve süreklilik arz etmesine dikkat edilmelidir. Çünkü bu konuda yeterli özen gösterilmedi¤i takdirde bir süre sonra ayn› sorunlar tekrar gündeme gelecektir. 2.3.2. Emniyetsiz davran›fllar› ortadan kald›rmak Daha öncede belirtti¤imiz gibi emniyetsiz hareketler insan faktöründen kaynaklanmaktad›r. Kiflilerin kültür düzeyleri, al›flkanl›klar›, ald›klar› e¤itim, psikolojik ve sosyo–ekonomik durumlar› bu konuda etkili olmaktad›r. Bu nedenle emniyetsiz davran›fllar› önlemek çok zordur. Ancak kademeli olarak uygulanacak e¤itimlerle azalt›labilir. Verilecek e¤itimlerin sadece iflçiye de¤il; ustabafl›, nezaretçi, teknisyen, mühendis ve yöneticilere uygulanmas› gerekir. Bu e¤itimlerde kitle iletiflim araçlar›ndan, foto¤raf, slayt film, gazete ve kitaplardan yararlan›lmal›d›r. ‹fl Kazalar›n› önlemede etkili yollardan biri de, ifl güvenli¤i kültürü oluflturarak her kademedeki çal›flan›n bilinçli hale getirilmesidir. Bu anlamda en iyi tedbirin e¤itimdir. Personele, ifllerinin gerektirdi¤i e¤itimlerin yan› s›ra ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konular›nda da e¤itim verilmelidir. Ayr›ca kifli yapt›¤› ifli ne kadar iyi bilirse bilsin ayn› ifli sürekli yapmaktan dolay› iflletme körlü¤ü diye tabir etti¤imiz hassasiyet kayb› olabilmektedir. Bunu önlemek için personele kendi birimlerindeki çal›flmalar› s›ras›nda yap›lacak iflbafl› e¤itimleri ile bilgileri tazelenmelidir. Bunlar›n yan› s›ra çeflitli seminer, afifl, telsiz anonslar›, intranet mesajlar› v.b etkinliklerle bilinçlendirme faaliyetleri yap›lmal› ve böylece ifl güvenli¤i bilinci dinamik tutulmal›d›r. Ayr›ca ifl güvenli¤i konusuna önem veren personelimizi ödüllendirerek teflvik edilebilir ve son çare olarak da kurallara uymamakta ›srar edenlere cayd›r›c› ceza verilebilir 2.3.3. Çal›flmada iyi yöntemlerin uygulanmas› Kazalar›n olmamas› veya azalt›lmas› için, iflin iflçiye iflçinin de ifle uygun olmas› önemli bir etkendir. Bu konuda ergonomi biliminden yararlan›lmal›d›r. Ergonomi insan, çevre ve makine iliflkisini düzenleyen ve bu konuda çal›flmalar yapan bir bilimdir. Ayn› zamanda verimlilik hesaplar›nda da önem kazan›r. ‹flçinin çal›flma kapasitesi, antropolojik özellikleri tespit edilerek, yapt›¤› ifl ve çal›flt›¤› makine dizaynlar› da göz önüne al›n›r. Makinelerin çok yüksek veya alçak olmas›, üzerindeki kumanda panellerinin kolay eriflebilir yerlerde olmamas› sinyalizasyonlar›n rahatça görülememesi, hatta iflçinin çal›flt›¤› ortam›n vücut yap›s›na uygun olmamas› ifl kazalar›n›n artmas›nda rol oynamaktad›r. ‹flyerlerinde yap›lacak ergonomi çal›flmalar›yla bu hususlar araflt›r›larak uygun çal›flma yöntemleri gelifltirilmelidir.
|242|
INGAS 05 - 243
Özellikle canl› do¤algaz flebekesi üzerinde yap›lan çal›flmalarda, herhangi bir gaz s›z›nt›s›ndan kaynakl› alevlenmeden personeli korumak muhtemel s›z›nt›lar›n önüne geçmek için özel ekipmanlar 2.3.4. Kiflisel koruyucular kullanma ‹fl güvenli¤inde ilk hedef riski kayna¤›nda yok etmektir. Ancak bunun mümkün olmad›¤› baz› durumlarda çal›flanlar›n korunmas› için özel malzeme ve kiflisel koruyucular kullanmak gerekir. • Tehlike ve risk analizleri sonucu, faaliyetler baz›nda kullan›lacak ‹fl güvenli¤i Malzemeleri ve Kiflisel Koruyucular belirlenmeli ve ideal flartlarda bulunmas› gereken miktarlar› ve yerleri (flah›s- araç- birim- stok) tespit edilerek temin edilmelidir. • ‹fl güvenli¤i malzemeleri ve kiflisel koruyucular›n saklama, bulundurma koflullar›n›n belirlenmesi ve gerekli flartlar›n sa¤lanmas› malzemelerin kullan›m ömrünü maksimum düzeye ç›karacakt›r. • Bunlar›n kullan›m talimatlar› oluflturularak çal›flanlar›n bilinçlendirilmesi ve kullanma becerilerine yönelik e¤itim faaliyetleri yap›lmas› faydal› olacakt›r, • Tüm bunlar›n yan›nda denetim ve gözetimlerle çal›flanlar›n konuya hassasiyetini dinamik tutmak gerekir. • Kiflisel koruyucular›n seçiminde, kullan›m›nda dikkatli davran›lmal› ve seçilecek kiflisel koruyucularda flu özellikler aranmal›d›r: • Kiflinin vücut yap›s›na uygun olmas›, • Gerek kendisi gerekse yap›ld›¤› malzemenin tehlike oluflturmamas›, • ‹fle ve amaca uygun olmas›, • Hijyenik koflullara uygun olmas›, • Kolay temizlenebilir malzemelerden yap›lm›fl olmas›. Kiflisel koruyucular›n kullan›lmas›nda verim al›nabilmesi için çal›flanlar, bu araçlar› kullanman›n yararlar› konusunda ikna edilmeli, nas›l kullanacaklar› konusunda e¤itilmeli ve gerekli durumlarda kullanmalar› sa¤lanmal›d›r. 2.3.5. Risk yönetimi Yukar›da bahsi geçen tüm kazalar› önleme tekniklerini etkin bir flekilde uygulamak için sistemli bir risk yönetimi gerekir. Risk yönetimi, iflyerinde emniyet, çevre ve insan sa¤l›¤› aç›s›ndan mevcut riskleri tespit etmeyi, riskin büyüklü¤ünü tahmin ederek riske tahammül edilip edilemeyece¤ine karar vermeyi veya gerekli tedbirleri almay› ve sonuçlar›n› takip etmeyi kapsar. Risk de¤erlendirmesi, herhangi bir operasyon veya yap›lacak ifl ile ilgili potansiyel tehlikeleri belirleme ve sonuçlar›n› hesaplayarak tedbir al›nmas›na imkân verir. Ça¤dafl iflletmelerde Toplam Kalite Yönetimi, Çevre Yönetim Sistemi ve ‹fl Sa¤l›¤› Güvenli¤i Yönetim Sistemleri üçlü saç aya¤›n› oluflturmaktad›r. Do¤algaz da¤›t›m flirketleri gerek çal›flanlar›n›n gerekse müflterilerinin do¤algaz alt ve üst yap›lar›nda yap›lan çal›flma-
|243|
INGAS 05 - 243
lardan olumsuz etkilenmemeleri için bu sistemleri etkin bir flekilde uygulamal›d›r. Bir baflka deyiflle, sa¤l›kl›, huzurlu ve verimli bir ifl ortam› oluflturmak hedefimize ulaflmak için iyi birer yol haritas› olan bu sistemleri uygulamaya önem verilmelidir. Bu kapsamda tüm birim temsilcilerinden oluflan çal›flma gruplar› oluflturulmal› gerekli e¤itimler al›narak çal›flmalar yap›lmal›d›r: • Öncelikle literatür ve yasal mevzuatlar taranmal›,
• Bu konularla ilgili flirket politikas› ve hedefler belirlenmeli,
• Tüm çal›flmalarla ilgili tehlike ve risk analizleri yaparak öncelikli riskleri ve bunlar› ortadan kald›rma veya en aza indirme çareleri belirlenmeli. Bunlar yap›l›rken afla¤›daki hususlar de¤erlendirilmelidir: • Yap›lan ifl, kullan›lan makine ve ekipmanlar tan›mlanmal›, • Proseslerin ve ürünlerin içerikleri bilinmeli,
• Yapt›r›mlar (yasal mevzuat, flirket politikas›, vb gerekleri) belirlenmeli,
• Tehlike ve risklerin kazaya dönüflmesinde ortaya ç›kabilecek etkinin (fliddet) tahmini, • Kaza olma olas›l›¤› tahmin edilmeli,
Riskleri de¤erlendirerek tehlikelerin s›n›fland›r›lmas› yap›lmal›d›r. • Risk de¤erlendirmesi afla¤›daki sorulara cevap arar: • Ne yanl›fl gidebilir?
• Bunun olas›l›¤› nedir?
• Olursa ne tür sonuçlar do¤urabilir? • Riski nelerdir?
• Bu riskler kabul edilebilir düzeyde midir?
• Riskler nas›l yok edilebilir veya azalt›labilir?
• Öncelikle ele al›nacak tehlikeli durumlar›n, ortadan kald›r›lmas› veya etkisini en aza indirebilmek için ne gibi çal›flmalar yap›laca¤›n› ifade eden ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Programlar›n›n oluflturulmas› gerekmektedir. Bunun için: • ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i ile ilgili mevzuat›n›n incelenmesi, • Risk de¤erlendirmelerinin yasal yönden incelenmesi,
• Riskli çal›flmalardaki mevcut uygulamalar›n incelenmesi,
• Riskleri azaltmaya/yok etmeye yönelik uygulamalar›n planlanmas› gerekmektedir.
• Risk De¤erlendirmesinde öncelik s›ras›:
1) Bertaraf etmek: yap›lan ifli veya aktiviteyi yapmamak ya da kullan›lan maddeleri, ekipmanlar› kullanmamak,
2) De¤ifltirmek: kullan›lan yöntem ve/veya malzeme-ekipman› modernlefltirmek veya daha uygunlar›n› kullanmak, 3) Azaltmak: kiflileri, kullan›m say›s›n›, kullan›lan miktar›n› azaltmak,
|244|
INGAS 05 - 243
4) Kontrol alt›na almak: uyar› koymak, çal›flma izni, emniyetli çal›flma tekniklerini uygulamak, 5) Kiflisel koruyucular kullanmak.
• Ana faaliyetlerle ilgili prosedür ve talimatlar, formlar haz›rlanmal› ve uygulanmal›d›r. • Gerekli mesleki e¤itimler, iflbafl› e¤itimleri planlanmal› ve uygulanmal›d›r.
• Kullan›lacak kiflisel koruyucu ve emniyet malzemeleri tespit edilerek personele kullanma becerisi kazand›r›lmal›d›r. • Daha sonra tüm bunlar›n belirli bir sistemde uygulanmas›na geçilmelidir.
• Uygulamalar zaman zaman yap›lan denetimlerle, eksikler ve hatal› yanlar tespit edilerek iyilefltirilmelidir. • Ayn› zamanda 50 ve daha fazla personeli bulunan iflletmeler için yasal zorunluluk olan ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli Kurullar›, etkin bir flekilde çal›flmalar yapmal›d›r.
3. ‹fl güvenli¤i uygulamalar› 3.1. Ölçümler Yap›lan faaliyetlerde do¤algaz personeline ve çevreye yönelik baz› riskleri tespit etmek ve etkilerini bertaraf etmek için; •Gürültü ve titreflim ölçümleri, •Ekzost ölçümleri,
•Tozuma ölçümleri
•Gaz ölçümleri ve gaz kaça¤› arama çal›flmalar› yap›lmal›d›r. Özellikle gaz riskleri (CO, CH4, H2S) do¤algaz iflletmecili¤inde hassas olunmas› gereken konulard›r. E¤itimli personel ile yap›lmas› gereken bu ölçümlerde uygun gaz ölçüm cihazlar› kullan›lmal›d›r. Ölçümlerde kullan›lan cihazlar›n uygun periyotlarla bak›m ve kalibreleri yap›lm›fl olmal›d›r. 3.2. Tehlikeli ve kimyasal maddeler Çal›flanlar›m›z›n güvenli¤i bak›m›ndan risk teflkil eden hususlardan biri de faaliyetlerimiz esnas›nda kullan›lan tehlikeli ve kimyasal maddelerdir. Bunlar›n bir tehlike oluflturmamas› için: •Tüm bunlar›n belirlenmesi ve özelliklerinin araflt›r›lmas› gerekir.
•Bunlar›n kullan›m›, tafl›nmas›, depolanmas›nda ve dikkat edilmesi gereken hususlarla ilgili malzeme güvenlik bilgi formlar› oluflturulmal›d›r. •Personelimiz bu malzemeler hakk›nda bilgilendirilmelidir.
•Kurallara uygun olarak etiketlenmeli ve di¤er malzemelerden ayr›, güvenli bir flekilde depolanmas›na özen gösterilmelidir. •Tüm bunlar›n etkin uygulanmas› için kontrol ve denetimler yap›lmal›d›r.
|245|
INGAS 05 - 243
3.3. E¤itim ve bilinçlendirme ‹fl Kazalar›n› önlemede en etkili yol, ifl güvenli¤i kültürü oluflturarak her kademedeki çal›flan›n bilinçli hale getirilmesidir. Bu anlamda en iyi tedbirin e¤itim oldu¤una inan›yoruz. Personelimize, ifllerinin gerektirdi¤i e¤itimlerin yan› s›ra ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konular›nda da e¤itim verilmelidir. Ayr›ca kifli yapt›¤› ifli ne kadar iyi bilirse bilsin ayn› ifli sürekli yapmaktan dolay› iflletme körlü¤ü diye tabir edilen hassasiyet kayb› olabilmektedir. Bunu önlemek için personelimizin kendi birimlerindeki çal›flmalar› s›ras›nda yap›lan iflbafl› e¤itimleri ile bilgileri tazelenmelidir. Bunlar›n yan› s›ra çeflitli seminer, afifl, telsiz anonslar›, intranet mesajlar› v.b etkinliklerle bilinçlendirme faaliyetleri yap›lmal› ve böylece ifl güvenli¤i bilinci dinamik tutulmal›d›r. Ayr›ca ifl güvenli¤i konusuna önem veren personeller ödüllendirilerek teflvik edilmelidir. Tabi gerekti¤inde son çare olarak da kurallara uymamakta ›srar edenler cezaland›r›labilir. Do¤algaz çal›flmalar›n›n önemli bir unsuru da halk›m›zd›r. Do¤algaz kullan›c›lar›n›n bilinçlendirilmesi hem kendilerinin güvenli¤i hem de iflletme yükünü hafifletmede ayr› bir önem arz etmektedir. Bu anlamda gerek birebir görüflmelerde gerekse tv, gazete, dergi haber ve ilanlar› gibi medya yöntemlerini kullanarak veya bilgi broflürleri da¤›tarak halk›m›z›n; • Tesisatlar›n› kurallara uygun yapt›rmalar›, • Do¤algaz› güvenli kullanmalar›, • Tesisat ve cihazlar›n›n bak›m ve tamirinin do¤ru kiflilerce ve zaman›nda yapt›rmalar›, • Do¤algaz kullan›lan ortamlar›n havaland›r›lmas› konular›nda bilgilenmeleri için çal›flmalar yap›lmal›d›r. 3.4. Saha emniyeti ve kontroller Do¤algaz iflletmecili¤inde ifl güvenli¤i anlam›nda önemle üzerinde durulmas› gereken faaliyetlerden biri de saha çal›flmalar›d›r. Amac›m›z insanlara do¤algaz konforunu ulaflt›rarak yaflam kalitelerine katk›da bulunmak oldu¤una göre yap›lan do¤algaz çal›flmalar› nedeniyle hiçbir çal›flan›m›z›n veya müflterimizin sa¤l›¤›ndan ödün verme veya güvenli¤ini riske atma gibi lüksümüz olamaz. Bu düflünceden hareketle çevre ve trafik emniyeti sa¤lanmadan saha çal›flmalar›na bafllanmamal› ve ara kontrollerle ifl güvenli¤i kurallar›na uyuldu¤u denetlenmelidir. Ayr›ca hatlar›n yap›m iflini yapan müteahhitlerin eksik veya hatal› uygulamalar›ndan kaynakl› ar›za veya kazalar› önlemek için ifl güvenli¤i yönünden denetlenmeli, performanslar›n›n izlenmesine önem verilmelidir. Tedarikçilerin de¤erlendirilmesi, seçilmesi ve performanslar›n›n izlenmesi ifl güvenli¤i uygulamalar›n›n önemli bir parças›d›r. Bu konuda hedefler;
|246|
INGAS 05 - 243
• Eksik, hatal› müteahhit seçiminden kaynaklanabilecek kaza ve yaralanmalar›n engellenmesi, • Sa¤l›k, emniyet ve çevre performans› uygun olan müteahhitlerin seçilmesi, • Müteahhitlerin sa¤l›k emniyet ve çevre performanslar›n›n izlenmesi ve gelifltirilmesidir. 3.5. De¤iflikliklerin yönetimi fiebeke üzerindeki ba¤lant›lar veya enstrümanlardaki geçici veya kal›c› de¤iflikliklerin ilgililerce bilinmesi hayati öneme sahiptir. Örne¤in: Bir vanan›n kendisinin veya pozisyonundaki de¤iflikli¤in ilgili birimlere do¤ru olarak bildirilmemesi bir felakete yol açabilir. Bu nedenle de¤ifliklikler kontrol edildikten sonra kay›t alt›na al›nmal› ve ilgili birimlere bildirilmelidir. Özellikle yeni hatlar›n devreye al›nmas› öncesinde kontrollerin çok hassas yap›lmas›, kaynaklar›n, fittinglerin ve hatlar›n testleri, hangi vanalar›n hangi pozisyonda olaca¤› kay›t alt›na al›nmas›, hatta etiketlenerek bir baflka personelin yanl›fl müdahalesinin önlenmesi gerekir. Tüm bunlardan emin olunmadan gaz verme ifllemine bafllanmamal›d›r. 3.6. Bak›m ve onar›mlar fiebekede ve iflyerlerinde çal›flan, flirket ve müteahhit elemanlar›n›n karfl›laflacaklar› risklerden korunmalar› için; • ‹flletme genelinde bak›m gerektiren tüm malzeme ve ekipmanlar için hangi periyotta, nas›l ve kim taraf›ndan yap›laca¤›n› belirten genel bak›m planlar› oluflturulmal› ve uygulamalar buna göre takip edilmelidir. Böylece bak›mlar›n zaman›nda ve etkin bir flekilde yap›lmas›yla malzeme ve ekipmandan kaynakl› ar›za ve kazalar›n önüne geçilmesi hedeflenmelidir. • ‹fle uygun operasyon ve bak›m, talimat ve prosedürleri gelifltirilmeli, ifllerin emniyetli ve do¤ru yap›lmalar› sa¤lanmal›d›r. • Kritik sistemler için personel bilinçlendirilmelidir. 3.7. Operasyonlar Canl› fiebeke üzerinde yap›lan operasyonlar›n sa¤l›k, emniyet ve çevre kurallar›na uygun ve kontrollü olarak yap›lmalar› gerekmektedir. Bunun için operasyona kat›lan birimler sorumluluklar›n› tam olarak yerine getirmeli ve bunu mutlaka kay›t alt›na almal›d›r. Bunun yan›nda ifl güvenli¤i yönünden ara kontroller yap›lmal›d›r. Böylece; • Bak›m ve tadilat ifllerindeki olas› kazalar›n önlenmesi, • fiebeke ve iflyerinde izne tabi tüm çal›flmalarda (gazl› hatlardaki çal›flmalar, elektrikli çal›flma, yüksekte çal›flma, kapal› mahalde çal›flma, ateflli çal›flma..vb) gerekli izin ve tedbirlerin al›nmas›, • ‹fllerin kural›na uygun olarak ve belirlenen kifliler taraf›ndan yap›lmas› sa¤lanmal›d›r.
|247|
INGAS 05 - 243
3.8. ‹fl kazas› ve k›l pay› atlat›lan olaylar›n incelenmesi Bir iflletmede yap›lmas› gerekli ifl güvenli¤i çal›flmalar› için yard›mc› unsurlar›n bafl›nda, hafif veya a¤›r kazalar›n incelenmesi gelir. Böylece gerekli istatistikî çal›flmalar yap›labilir ve de gerekli incelemeler yap›larak hangi tip kazalar›n daha çok oldu¤u, çal›flanlar›n hangi tip tehlikelerle daha fazla karfl› karfl›ya olduklar›, hangi uzuvlar› daha fazla tehlikeye maruz oldu¤unun tespit edilmesi mümkün olacakt›r. Dolay›s›yla yap›lacak ifl güvenli¤i çal›flmalar›nda hangi önlemlerin ve ne flekilde uygulanmas› gerekti¤i kolayl›kla belirlenebilir. Bu nedenle güvenli bir ifl ortam› sa¤lamada kaza ve k›l pay› atlat›lan olaylar›n analizi önemlidir. Araflt›rmalar, meslek hastal›klar›n›n ve ifl kazalar›n›n %50’sinin kolayl›kla önlenebilir mahiyette oldu¤unu, %48’inin ancak bir etüt ve metotlu çal›flma ile önlenebilece¤ini; ancak %2’sinin önlenmesinin mümkün olmad›¤›n› göstermifltir. fiöyle ki; statiksel olarak her bir a¤›r yaralanmal› veya ölümlü kazan›n ard›nda benzer 29 hafif yaralanmal› ve 300 yaralanmas›z(k›l pay› atlat›lan) kaza yaflanm›flt›r. Bunlar›n da temelinde say›s›z güvensiz flartlar ve riskli davran›fllar vard›r. Bu rakamlar hafif yaralanmal› ve k›l pay› atlat›lan olaylar üzerinde önemle durulmas› gerekti¤ini göstermektedir. Kaza raporlar› düzenlenirken üzerinde durulmas› gereken di¤er bir önemli konu da yaralanmas›z olaylar›n dahi kayda geçirilmesidir. Böylece daha a¤›r kaza meydana gelmeden önlem almaya yönelmek mümkün olacakt›r. Çünkü k›l pay› atlat›lan olaylar›n analizleri gelecekte yaflanabilecek ciddi kazalar›n habercisi olarak de¤erlendirilmeli ve gerekli düzeltici tedbirler al›narak takip edilmelidir. Bunun için de personele yaralanma olmasa dahi yaflad›klar› riskli olaylar› objektif bir flekilde raporlamalar› gerekti¤i anlat›lmal›d›r. Çünkü bir risk vard›r ve kendisi flimdilik k›l pay› atlatm›flt›r; ama ileride kendisi veya bir baflkas› benzer bir riski o kadar ucuz atlatamayabilir. 3.9. Yang›na müdahale Yang›nlarla mücadele ‹tfaiye Teflkilatlar›n›n görevi olmakla beraber, konu do¤algaz yang›nlar› olunca çabuk ve do¤ru müdahale için do¤algaz personelinin yard›m› önemlidir. Baz› do¤algaz tesislerinde ya da flebekelerinde do¤algaz›n neden oldu¤u veya do¤algaz›n neden olmad›¤› ancak do¤algaz tesis veya flebekelerine sirayet edebilecek yang›n türlerinde gaz teknisyenleri, ‹tfaiye guruplar›ndan önce olay yerine ulaflabildiklerinden, yang›n› kontrol alt›na almalar›, h›zl› ve do¤ru müdahale ederek ortam güvenli¤ini sa¤lamas› ya da kendi olanaklar›yla söndürmeleri gerekebilir. Ayr›ca gazl› ortamda çal›flma yaparken oluflabilecek bir alevlenmeye de ilk müdahale do¤algaz personeli taraf›ndan yap›lmas› gerekebilir. Sonuçta do¤algaz personelinin, ‹tfaiye elemanlar› kadar olmasa da do¤algaz yang›nlar›na ve/veya gaz kullan›lan ortamlardaki yang›nlara müdahale edebilecek bilgi ve deneyime sahip olmas› gerekir. Do¤algaz personelinin yang›na müdahale etme nedenlerini iki ana bafll›k alt›nda ifade edebiliriz: 3.9.1. Do¤algaz operasyonlar› s›ras›nda oluflan yang›nlar
|248|
INGAS 05 - 243
Gerek Bak›m-Onar›m guruplar›n›n gerekse fiebeke birimlerinin yapt›klar› çal›flmalar s›ras›nda kontrol d›fl› yanma meydana gelebilir. (Örne¤in, elektrofüzyon kayna¤›nda, regülatörlere müdahale s›ras›nda, delme iflleminde ya da purge ifllemlerinde). Bu durumda yang›n›n yay›lmas›na f›rsat vermeden söndürülmesi gerekmektedir. Bu amaçla bir ifllem s›ras› oluflturmak gerekirse öncelikle yang›n› oluflturan nedeni (alev veya ›s›y›) ortadan kald›rmak, yanma kayna¤› herhangi bir cihaz ise kapatmak gerekir. Ard›ndan yanma için gereken oksijen ile irtibat›n kesilerek reaksiyonun sona erdirilmesi gerekir. ‹çerisinde kuru kimyevi toz bulunan yang›n söndürme tüpleri yard›m›yla, alevin olufltu¤u yer ile gaz›n ç›k›fl yeri aras›na bas›nçl› olarak kuru kimyevi toz püskürtmek suretiyle alev söndürülebilir. Bu ifllemi yaparken rüzgar› arkam›za almaya dikkat etmek gerekir. Yanan gaz bas›nc›n›n yüksek oldu¤u durumlarda yang›na müdahale etmek için en uygun yöntem gaz bas›nc›n›n düflürüldükten sonra yang›n›n söndürülmesidir 3.9.2. Bir yang›n›n do¤algaz hatlar›na ulaflt›¤› veya ulaflma riskinin oldu¤u yang›nlar Bu tip yang›nlara itfaiyeden önce ulafl›lm›fl ise öncelikli olarak yang›n›n do¤algaz hatt›na do¤ru ilerlemesini önlemek, ‹tfaiye geldikten sonra çal›flmalarda itfaiye ekiplerine yard›mc› olmak gerekir. Gaz yang›n› söz konusu ise gaz ak›fl›n› kesmek suretiyle 3.9.3. Yanma ve patlama riski olufltu¤unda hareket tarz› Olay yerine ulafl›ld›¤›nda, öncelikli müdahale afla¤›daki s›ralamaya göre yap›lmal›d›r; a) Can güvenli¤i sa¤lan›r, b) Mal güvenli¤i sa¤lan›r, c) Çevre güvenli¤i sa¤lan›r, d) Kaçak-hasar belirlenir, kontrol alt›na al›n›r ve onar›l›r, e) Son kontroller yap›larak her hangi bir problem kalmad›¤›ndan emin olundu¤unda bölge terk edilir. Gaz kaça¤›n›n olufltu¤u bölgede hava/gaz kar›fl›m oranlar› patlama konsantrasyonuna ulaflabilir. Acil ekip bu olas›l›¤› dikkate alarak; • Binada oturanlara elektrikli ve alevli cihazlar kullanmamalar›n›, • Sigara vb. maddeler içmemelerini, • Elektrik dü¤meleri, kap› zilleri, alarm cihazlar›, flalter vb. k›v›lc›m yaratabilecek ünitelere dokunmamalar›n›, • Tüm ateflleme kaynaklar›n› kullanmamalar›n› sa¤lamald›r.
• Kaçak önlenerek yap›lacak ölçümler sonunda ortam güvenli¤inin sa¤lanmas› ile problemin ortadan kalkt›¤›n› aboneye bildirmek ve bu yönde önlemler almakla sorumludur.
|249|
INGAS 05 - 243
Gaz kaça¤› bina d›fl›nda ise yukar›da anlat›lanlara ilave olarak; • Park halindeki tafl›tlar çal›flt›r›lmadan uzaklaflt›r›lmal›, ifl makinalar›, elekrikli ve patlar motorlu araçlar durdurulmal›d›r. • Telsiz, mobil telefon, tafl›nabilir radyolar kullan›lmamal›d›r. • Tafl›nabilir trafik ›fl›klar› ve uyar› lambalar›, trafik sinyalizasyon iflaretleri çal›flt›r›lmamal›d›r. • Sokak lambalar› yan›yorsa söndürülmemeli, sönük ise yak›lmamal›, fotosel prensipli olanlar incelenmelidir. • Telefon kulubeleri kullan›lmamal›d›r. • Demiryolu ve rayl› sistem durdurulmal›d›r. • Yayalar›n kibrit, çakmak, sigara vb. maddeler kullanarak kaçak olan bölgelere girmeleri engellenmelidir. • Havaalan› ya da uçufl pisti yak›nlar›nda yüksek oranl› gaz ç›k›fl› varsa, konu güvenlik aç›s›ndan de¤erlendirilmelidir Tüm bu ifllemleri, yorum yetene¤ini kullanabilecek kapasitede bilgi ve birikim sahibi gaz teknisyenleri gerçeklefltirmelidir. 3.10. Acil eylem planlar› ve tatbikatlar› Do¤algaz iflletmecili¤i yap›lan flehri etkileyecek tabii afet, sabotaj, yang›n gibi ola¤an üstü durumlara h›zl› ve emniyetli bir flekilde müdahalede bulunmak ve hizmetin süreklili¤ini sa¤lamak amac›yla Kriz Yönetim Merkezleri oluflturulmal›, personelin hareket tarz› belirlenmeli ve acil eylem planlar› oluflturulmal›d›r. Tüm bunlar tatbikat ve e¤itim çal›flmalar›yla desteklenmeli ve eksik yanlar tespit edilerek iyilefltirilmelidir. Afla¤›da baz› e¤itim ve tatbikat çal›flmalar› s›ralanm›flt›r: • ‹lkyard›m ve kurtarma e¤itimleri, • Afet Müdahale Ekibi Tatbikatlar›, • Yang›n Güvenli¤i Tatbikatlar›, • Binalardaki Yang›n tatbikatlar›, • Acil Eylem Tatbikatlar›, • ‹l Afet Yönetim Merkezince düzenlenen plan tatbikatlar›, • ‹lçe Afet Yönetim Merkezlerinin düzenledi¤i tatbikatlar, • fiebeke fieflikleri Acil Eylem Tatbikatlar›.
|250|
INGAS 05 - 243
4. Sonuç Kurulufllar, iflletmeler art›k bilançolar›, karlar› gibi mali sermayeleri ile de¤il, itibar›na, dürüstlü¤üne, temizli¤ine, duyarl›l›¤›na, yard›mseverlili¤ine iliflkin imajlar›-görüntüleri ile yani sosyal sorumluluklar› ile de¤erlendirilir hale gelmifltir. Çünkü art›k bu hususlarda bir sorun, örne¤in yan›lt›c› reklâm, çevreye duyars›zl›k, çal›flan›na haks›zl›k bir anda bir kuruluflu-iflletmeyi, kamu-özel fark etmemekte, kamu gözünde s›f›ra indirebilmektedir. Kamu kesimi ise, ödenekleri sorun olmakta; özel sektör kuruluflu ise hisse senetlerinin de¤eri düflmekte, ayr›ca her iki kesim için de geçerli olan, kalifiye insan gücü ya da beyin gücü için istenilen iflyeri olmaktan ç›kma tehlikesi do¤makta, medyan›n hedefi haline gelmektedir. Bu nedenlerden dolay›, art›k kurulufllar-iflletmeler herhangi bir baflka d›fl denetime, örne¤in devlet müdahalesi, gerek kalmadan hatta sorun baflka birileri taraf›ndan gündeme getirilmeden, do¤rudan kendileri el atmaktad›r. Mesleki risklerin ortadan kald›r›lamamas› veya kontrol alt›na al›namamas› nedeniyle ifl kazalar›, meslek hastal›klar›, mesleki stressler ortaya ç›kmakta, baflta çal›flanlar olmak üzere herkesin sa¤l›klar› etkilenmekte, çal›flma verimleri düflmekte, üretime yapt›klar› katk›lar azalmaktad›r. Çal›flma yaflam› içinde yer alan mesleki riskler gerekli önlemler al›nd›¤› takdirde ortadan kald›r›labilir, sonuçlar› en asgari düzeye indirilebilir, tekrarlanmas›n›n önüne geçilebilir. Burada üzerinde önemle durulmas› gereken nokta güvenli ve risksiz bir ortamda çal›flma çabas›n›n yaflam›n her alan›nda var oldu¤unun bilincine varmakt›r. Yani güvenlik, evde, okulda, iflyerinde, seyahat s›ras›nda, yürürken her an varl›¤›n› hissettirmesi gereken bir ihtiyaçt›r. Güvenli yaflam güvenlik fikrinin, güvenlik kültürünün bir sonucudur. Güvenlikli yaflam, sürekli yaflayan örgütlü bir kurum olarak ele al›nmal› ve güvenli yaflam için mücadele vermeden güvenli bir ortama kavuflulamayaca¤› hat›rlardan ç›kart›lmamal›d›r. Do¤algaz yat›r›m› ve iflletmecili¤inde, kar oranlar›, maliyetler, hizmetin zaman›nda ulaflt›r›lmas› mutlaka önemli; ama daha önemli bir husus var ki o da insan hayat›. Lütfen, personelimizin sa¤l›kl› ve emniyetli bir ifl ortam›nda çal›flmalar›n› sa¤lamak ve de bizden hizmet bekleyen insanlara sürekli ve emniyetli bir flekilde do¤algaz da¤›t›m› yapmak için ÖNCE EMN‹YET diyelim. Daha sa¤l›kl› bir çal›flma ortam› için kaybedilecek zaman›m›z yok.
Kaynaklar 1. Avc›, A., “‹flyerlerinde ‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i Mevzuat›”, Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m, ‹stanbul, 1996 2. Berkman, Ü., “Sosyal Sorumluluk, ‹fl Ahlak› Geliflimi ve Yak›n Gelece¤i”, 2002 3. Akyüz N., “‹fl Güvenli¤i Notlar›”, ‹stanbul, 1980 4. Do¤mufl, S., “fiirket Kültürü Ve Teknik Emniyet Bilinci”, ‹GDAfi Bülteni, 2002
|251|
INGAS 05 - 243
5. Ertekin, N., Do¤mufl, S., “Teknik Emniyet E¤itim Notlar›”,‹GDAfi Yay›nlar›, 1998 6. “Çal›flma ‹statistikleri”, Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) Yay›n› 7. Fiflek, A. G., “‹flçi Sa¤l›¤› ‹fl Güvenli¤inin Temel ‹lkeleri”, www.isguvenligi.net/yazi.php?yazi_id=1 Nisan 2002
|252|
INGAS 05 - 244
‹stanbul ‹çin Bir Afet Önleme/Hafifletme Ana Plan› Çal›flmas›, fiehirle ‹lgili Hassas Noktalar›n Bir De¤erlendirmesi Yutaka KOIKE
Müdür, Oyo A.fi. / Manager, Oyo Corporation,
[email protected]
Osamu IDE
Müdür, Oyo A.fi. / Manager, Oyo Corporation,
[email protected]
Ryoji TAKAHASHI
Mühendis, Pasifik Uluslararas› Dan›flmanl›k / Engineer, Pacific Consultants International,
[email protected]
Mahmut BAfi
Müdür, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi/ Director, Istanbul Metropolitan Municipality,
[email protected]
Mustafa Özhan YA⁄CI
Mühendis, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi / Engineer, Istanbul Metropolitan Municipality,
[email protected] Özet Bu makalede flehir altyap›lar›n›n özellikle de çok kalabal›k bir flehirdeki yol flebeke sistemleriyle ana boru hatlar›n›n bir de¤erlendirmesi yap›lm›flt›r. Acil durum faaliyetleri ve afet sonras› iyilefltirme süreçleri s›ras›nda ortaya ç›kan en önemli meselelerden birisi, yol flebeke sisteminin güvenli¤inin sa¤lanmas›d›r. Köprülemede ve acil durumlarda kullan›lan ana tesislerde meydana gelen hasarlar›n ve bu hasarlar›n trafik ve ulafl›m üzerindeki etkilerinin tetkiki yoluyla köprülemenin yenilenmesi çal›flmalar›na öncelik verilmesi konusu de¤erlendirilmifltir. Binalar›n y›k›lmas› sonucu yollar›n kapanmas›yla ilgili flartlar da hesaplanm›fl/tahmin edilmifl,yo¤un yerleflim yerlerinin uza¤›ndaki yerleflim adalar› tespit edilmifl ve bunlar›n büyük bir ço¤unlukta oldu¤u gösterilmifltir. Do¤al gaz da¤›t›m boru hatlar›, en temel ve en önemli kamu hizmeti tafl›y›c›lar›ndan olup geçti¤imiz y›llarda h›zla geliflerek hava kirlili¤ini azaltmada önemli rol oynam›flt›r. Yeni infla edilmifl/yap›lm›fl boru hatlar› için yap›lan hasar tahmininin sonuçlar› depreme karfl› yüksek dayan›kl›l›k kapasitesi oldu¤unu göstermifltir. Di¤er yandan, deprem hareketi sonucunda binalarda meydana gelen hasarlar›n do¤al gaz kullanan bütün binalarda bulunan gaz servis kutular›na hasar verdi¤i ve k›r›lmam›fl/zarar görmemifl gaz da¤›t›m boru hatlar›ndan gelebilecek s›z›nt› ihtimalinin genifl bir alan boyunca çok yüksek oldu¤u tespit edilmifltir. Bu da flunu gösterir ki, yaln›zca ana hat tesislerinin ve boru hatlar›n›n güçlendirilmesi, tek bafl›na güvenli¤i sa¤lamaya yetmez, son tedarikçiye kadar uzanan bütünlüklü bir sistemin gelifltirilmesi muhakkak göz önüne al›nmal›d›r. Bu ç›kar›mlar ve sonuçlar, di¤er yo¤un yerleflimli flehirlerin depreme karfl› hassas noktalar›n›n gelifltirilmesine de uygulanabilir.
|253|
INGAS 05 - 244
The Study On A Disaster Prevention/Mitigation Basic Plan In Istanbul, Evaluation of Urban Vulnerability Abstract This paper discusses evaluation of risks of urban infrastructures, especially road network system and lifelines, in a congested city. Securing road network system is one of the most important issues in emergency activities and disaster recovering processes. Prioritization of bridge retrofitting work was evaluated through assessments of damages to bridges and major emergency facilities, and assessments of effects to traffic and transportation caused by these damages. Conditions of road blockage, which were caused by collapse of buildings, were also estimated and possible areas of isolated residential blocks were identified and shown to exist widely. As a result, development and improvement plan for alternative transportation routes; facilities for maritime transportation were evaluated. Natural gas distribution pipelines are one of the major and important lifeline utilities and have been rapidly developed recently for reducing air pollution. Results of damage estimation for these newly constructed pipelines showed high earthquake resisting capacity. On the other hand, it was identified that building damage by earthquake motion would cause damage to gas service boxes, which are installed in each natural gas-utilized building and that possibility of gas leakage from unbroken gas distribution pipelines would be high over a wide area. This indicates that just strengthening of lifeline facilities and pipelines is not necessarily sufficient for securing safety and that development of total system down to end supplier should be fully considered. These conclusions and results are applicable for consideration of earthquake vulnerability improvement in other congested urban areas.
1. Introduction The authors had carried out seismic microzonation study in Istanbul during “The Study on A Disaster Prevention/Mitigation Basic Plan in Istanbul” [1]. In this study, damage estimation was implemented covering a wide variety of fields. Evaluation of urban vulnerability helps to minimize damage by earthquakes by indicating where to start initial action to strengthen urban structures. In this study, evaluation of urban vulnerability including infrastructure and lifelines were analyzed to locate vulnerable areas to earthquakes. For infrastructure, evaluation of road network importance was analyzed to determine the effective and appropriate emergency road network and prioritize bridge reinforcement. In addition, probable road blockage was estimated to define areas where isolation risk is high. For lifelines (consisting of water, sewage, gas, electricity, and telecommunications), damage estimation of each lifeline was gauged to determine vulnerability of the network. Ad-
|254|
INGAS 05 - 244
vanced understanding of vulnerability of infrastructure and lifelines will aid administrations to prepare for possible earthquakes and develop a strengthening plan aimed at minimizing unnecessary damage properly and efficiently, and with minimum efforts.
2. Importance evaluation of road network Since various types of communication and supply lifelines are buried along roads, roads are the most important means of traffic and transportation supporting urban functions. Therefore, once roads are damaged by earthquake, individual structures buried along roads will be physically damaged and this leads to potential malfunction of total systems. Furthermore, roads play important roles in many activities, such as evacuation, information gathering, rescue, medical aid, etc., all of which are required immediately after earthquakes. Roads are also important roles in the transportation of relief goods and restoration activities that are critically required after earthquakes. It is essential to study the current situation of roads and their functions quantitatively in consideration of 1) preventive measures against earthquake damage of roads, 2) restoration plan of roads and also 3) implementation priority. This includes evaluation of importance degree of road networks, routes and sections. Based on the above viewpoint, 1) the importance of road networks, 2) the prioritization evaluation of reinforcement of bridges against earthquakes, and 3) the estimation of damage from road blockades caused by collapse of roadside buildings, are described in the following sections. 2.1 Importance Evaluation of Road Network In evaluating the importance of the road network in view of disaster prevention, it is necessary to study the relative importance of routes along sections of the entire network, and also to study impact caused by damaged bridges. These elements are directly reflected to designate emergency road networks and to prioritize bridges to be strengthened. Figure 1 shows the flow of the evaluation study of the importance of road networks. (1) Importance Evaluation of Attributes:
The study area is divided into 500 m by 500 m grid to form sections, with roads in each grid. As shown in Figure 1, importance is evaluated according to the sum of the attributes with optional grades and weight based on each characteristic. (2) Importance Evaluation of Road Network Characteristics:
Importance of Road Network Characteristics is evaluated from results of Shortest Path Analysis connecting facilities for disaster management in each emergency response phase, focusing on function of road just after earthquake and during recovery phase. (3) Importance Evaluation of Routes and Sections:
Importance of route and section is evaluated based on the importance of attributes and road network characteristics.
|255|
INGAS 05 - 244
(4) Impact of Bridge Collapse: Scale of impact from bridge collapse is based on importance of road where bridges are located and conditions under bridge (importance of road under bridge). (5) Possibility of Bridge Collapse: For possibility of bridge collapse, the scoring method by Kubo and Katayama was applied. In this study, 480 bridges in total were evaluated. (6) Impact Evaluation of Bridge Collapse: Scale of impact from bridge collapse was evaluated based on impact on bridge collapse and probability of bridge collapse. (7) Importance Evaluation of Road and Bridge; Based on importance evaluation of route and section and impact evaluation of bridge collapse, comprehensive necessity of road importance and reinforcement of bridges was evaluated, and priorities were established of the order for strengthening bridges. Importance of route and section (atrributes) Disaster Prevention Factor Traffic Charasteristics Factor
(1) Importance Evalution of atrributes)
Route Charasteristics Factor
(3)
Crossing Large Bridge and Viaducts
Importance of route and section (Network Statistics)
Disaster Prevention Factor
Traffic Charasteristics Factor
Impact of bridge collapse
Lenght of Bridge on Main Line
(4)
Conditions Under Bridge
Probablity of bridge collapse
Importance evaluation of route and section (2) Importance evolution of Network Characteristics
(6) Impact evolution of bridge collapse
(7) Importance evaluation of road and bridge in earthquake disaster
Priority of bridge reinforcement
(5)
Figure 1. Flow of Importance Evaluation
2.2 Importance evaluation of route and section Figure 2 shows result of importance evaluation of attributes. Evaluation of attributes is categorized into 3 levels, and generally in the study area, major belt highways and radial
|256|
INGAS 05 - 244
highways were selected as important roads. Figure 3 shows the results of importance evaluation of network characteristics. 103 locations “just after earthquake” and 502 locations “during recovery phase” are classified as base facilities for disaster management. As shown in Figure 3, importance was categorized into 3 levels by overlaying result of Shortest Path Analysis “just after earthquake” and “during recovery phase.” Result of importance of network characteristics showed a similar trend as with the results of importance evaluation of attributes; however, results showed high importance on radial roads from center of urban area, which were not abstracted from the results of importance evaluation of attributes.
Figure 2. Road Priority Based on Road Attribute
Figure 3. Road Priority Based on Disaster Management
Figure 4 shows results of importance evaluation of routes and sections categorized into 3 levels by overlaying result of importance evaluation of attributes and network characteristics. For roads within the study area, belt highways in east to west direction and radial highways from the center of urban area were clearly evaluated as especially high importance roads. In addition, the road routes and sections evaluated as high importance correspond to the actual traffic demand on routes and sections that form major road network. 2.3 Impact evaluation of bridge collapse In case of occurrence of bridge collapse, by overlaying bridges which effect on route and section, and bridges which have high probability of collapse, spatial relationships with high importance routes and sections were abstracted. Figure 5 shows bridges with high impact from bridge collapses, which are categorized into 3 levels. Figure 4. Road Priority: Conclusion
|257|
INGAS 05 - 244
2.4 Priority evaluation of bridge reinforcement Based on the result of importance evaluation of routes and sections and impact evaluation of bridge collapse, priority of bridge reinforcement was set, and the results are categorized into 4 levels as shown in Figure 6. For bridge reinforcement, priority is evaluated as high if importance of bridge (high impact in case of collapse) and importance of route and section is also high. 2.5 Estimation of probable road blockage Road blockage caused by building collapse from earthquake is estimated based on conditions of buildings, width of debris from collapse and conditions of roads and sidewalks. Figure 7 is a summary of related factors to estimate road blockage. Probability of road blockage is estimated by following formula: Pf = P(a) x P(b) x P(c) where, P(a): Probability of collapsed building debris falling onto road P(b): Probability of collapse of buildings on both sides of road P(c): Probability that remaining road width is less than 3 m
Figure 5. Bridge: High Damage Possibility: Priority for Road Network
Figure 6. Bridge with High Damage Possibility: Reinforcement Priority Based on Damage Possibility and Priority of Road Network
Estimation of road blockage covering roads within the study area and isolation of areas caused by road blockage were assessed. For roads in 500 m by 500 m grid system, isolation risk was configured from assessment indices as shown in Table 1. Areas becoming isolated by road blockage are shown in Figure 8, based on the assessment indices shown in Table 1. According to the assessment, high risk of isolation areas is very much concentrated in South Western part of the study area. In such areas that are isolated by road blockage, severe difficulties will be encountered in evacuation and rescue activities, removal of collapsed buildings and transportation of commodities. Therefore, a new policy on road arrangement and improvement of land utilization will be required to reduce the risk of isolation.
|258|
INGAS 05 - 244
Conditions of Building Building Structure Probablity of Building Collapse Probablity of Collapsed Debris onto Road
Assumption of Width of Collapse Building
Probablity of Road Blockage
Conditions of Roads and Sidewalks Road Width Total Number of Buildings within Road Linkage
Figure 7. Flow of Road Blockage Estimation Risk Level of Isolation
State of Road Blockage Road 2-6 m Wide
Road 7-15 m Wide
Very High
Case 2*1
Most of roads are blocked
N/A
Case 2*2
Blocked probablity is higher than 50%
No road 7=15 m wide exist
Case 3*3
Blocked probablity is higher than 50%
Blocked probablity is higher than 50%
High
Case 1
Blocked probablity is higher than 50%
Blocked probablity is 30 to 50% or higher
Case 1
Blocked probablity is 30 to 50% or higher
No road 7=15 m wide exist
Case 2
Blocked probablity is higher than 50%
Blocked probablity is 10 to 20% or higher
Case 1
Other than mentioned above
Other than mentioned above
Little High Low Note:
*1) If most of 2-6 m. wide are blocked, no matter 7-15 m. roads are also blocked or not exist isolation risk is “very high” *2) If 7-15 m. wide roads does not exist in grid and more than 50% of 2-6 m. wide road are blcoked isolation risk is “very high” *3) If more than 50% of both 2-6 m. wide roads and 7-15 wide roads are blocked isolation risk is “very high”
Table 1. Relation between Index and Road Blockage Evaluation
In the area where road blockage is concentrated caused by building collapse, it is extremely important to remove and dispose of disaster debris in order to promptly secure road transport and implement recovery activities quickly after occurrence of earthquake. Consequently, for such areas, important measures include appointment of emergency road network considering removable of disaster debris and development of stockyards, etc. Furthermore, to secure smooth transportation of commodities, it is important to formulate new transport routes using combination of marine and land transport, and not only rely on road transport.
|259|
INGAS 05 - 244
3. Seismic resistance evaluation of lifeline Lifelines in recent decades have become indispensable. As a result, people will have difficulty if any of lifelines goes out of service. Ironically, more developed lifelines create more complicated systems and they sometimes cause more serious damage to urban life. Consequently, the vulnerability of these stratified networks is raising major concerns worldwide. For Figure 8. Isolation Risk Caused by Road instance, the normal operation of water Blockage and telecommunications is maintained only if there is a steady supply of electricity. On the other hand, the generation and delivery of electric power cannot be ensured without the provision of fuel and gas. Therefore, securing the safety of one lifeline cannot be considered separately from all lifelines. Understanding vulnerability of the lifeline network is very much important to reduce damages against possible earthquakes. In the study, damage estimation on lifelines covered water, sewage, gas, electricity, and telecommunications. In this section, due to limited space, only gas pipeline and service box damage will be explained, since it treats the most hazardous material among the lifelines. 3.1. Existing condition of gas distribution network in Istanbul In Istanbul, Istanbul Gas Distribution Company (‹GDAfi), subsidiary company of Istanbul Metropolitan Municipality, was established in 1986 in order to start service of natural gas distribution. Within Istanbul Metropolitan Area, the total length of pipeline network is 4,670 km. Pipe materials are Steel and Polyethylene, with share approximately 14% and 76% respectively. 3.2. Evaluation method Lifeline facilities are classified into two major categories: nodes and links. Nodes include facilities such as substations and purification plants. Links include facilities such as pipes or cables for supply and distribution purposes. A statistical approach for damage estimation of links (i.e., distribution pipes and lines) is applied in the study. Damage to node facilities is not estimated in this study, because such structures are different with respect to purpo-
|260|
Figure 9. Existing Distribution Network of Natural Gas
INGAS 05 - 244
se and location and so a statistical approach is not applicable. Separate detailed surveys are required for the damage estimation of node facilities. 3.2.1. Pipeline
Damage Ratio (Points/Km)
Several researchers have proposed a correlation between pipeline damage and seismic parameters such as peak ground acceleration (PGA) or peak ground velocity (PGV). Based on these studies, PGV was selected as the seismic parameter to evaluate the damage of pipes in this study, because PGV showed a slightly better correlation compare to PGA. Figure 10 shows the damage function used in earthquake damage estimation study by the Disaster Prevention Council of the Tokyo Metropolitan Area [6] for welded steel gas pipes. This damage function was derived from the damage in Kobe City due to the 1995 Kobe Earthquake. Polyethylene pipes are treated as suffering no damage. The damage of gas pipes due to the 1999 Izmit Earthquake is reported in some papers. Tohma et al. [11] reported that there was no damage to gas distribution pipelines in the Avc›lar area, which has polyethylene pipes, in spite of the heavy building damage. Kudo et al. [12] estimated the PGV in the Avc›lar area during the Izmit Earthquake to be about 35 kine. O’Rourke et al. [13] reported the damage in Izmit City. There were 367 km middle density polyethylene (MDPE) pipes and 38 km steel pipes in Izmit City and no damage was found. There is a strong motion seismometer in Izmit and the record shows 40 kine in PGV, but the station is located at a stiff rock site, so the PGV in the city area might have been higher. Based on the damage function by Disaster Prevention Council of the Tokyo Metropolitan Area [6], the damage to the pipeline in Izmit is estimated to be Buried Gas Pipe damage funktion - welded steel 0.14 points/km for steel pipes. 0,06 This corresponds to the result of “no damage” in Izmit. If steel pipes would experience one break in Iz0,04 mit, the damage ratio would becoTokyo me 0.026 points/km. Therefore Izmit (Izmit Eq.) “no damage” should be interpreted 0,02 to be between 0.0 and 0.026 points/km from a statistical point of view. From the above considerati0 150 100 50 on, the damage function by the PGV (kine) Disaster Prevention Council of the Tokyo Metropolitan Area [6] is seFigure 10. Relation between Damage Ratio of lected for use in the damage estiWelded Steel Gas Pipe and PGV mation in this analysis. The damage function for Istanbul, based on Disaster Prevention Council of the Tokyo Metropolitan Area [6], is formulated as follows: Rm(PGV) = R(PGV) x Cp x Cg x Cl where Rm(PGV): damage ratio (points/km)
|261|
INGAS 05 - 244
PGV: Peak Ground Velocity (kine = cm/sec) R(PGV) = 3.11 x 10-3 x (PGV-15)1.3 Cp: pipeline material coefficient 0.01 for Steel, 0.00 for Polyethylene Cg: ground condition coefficient 1.5 for Soft, 1.0 for Medium, 0.4 for Stiff Cl: liquefaction coefficient 2.0 for High, 1.0 for Low 3.2.2. Service boxes Building Census Data conducted in 2000 includes information on natural gas installations. Based on this data, about 186,000 buildings (= 25.6%) have natural gas systems installed in Istanbul. The gas service box is installed on the ground floor of buildings or on the outer wall. If the building would collapse, the gas box would also be damaged. Even if the gas pipeline is not damaged, gas leakage can occur from the service box, which may cause an explosion. In this study, it is assumed that all of the service boxes in heavily damaged buildings and half of those in moderately damaged buildings will be damaged. The following considerations support this assumption: According to O’Rourke et al. [12], there were 26,000 gas users in the city of Izmit before the Izmit Earthquake, and 860 service boxes were damaged. The mean number of housing units in one building in Izmit is assumed to be the same as in Istanbul— namely, 4.2 housing units/building. Therefore, it is assumed that about 6,190 buildings have service boxes in them. Building damage estimates for Izmit are not available; therefore, the damage ratio in Izmit is assumed to be half of that of Gölcük and De¤›rmendere. Kabeyasawa et al. [9] reported 16% of buildings heavily damaged and 18% of buildings moderately damaged in these areas. According to these assumptions, it is estimated that 774 gas boxes were damaged in Izmit. 3.3. Result of gas pipeline and service box damage estimation The damage estimation definition is shown in Table 2. Object
Distribution, Service Pipes
Service Box
Content of Damage
Break of Pipes or Joints Pull out of Joints
Break of Boxes
Amount of Damage
Number of Damage Points
Number of Damage Points
Table 2. Definition of Gas Pipeline Damage Estimation
The damage in each 500 m grid is calculated and illustrated in Figures 11 and 12. In numbers, only 13 points would be damaged; however, due to the great number of damaged buildings, it is calculated that 28,729 service boxes (= 16%) will be damaged. The damage of the gas pipeline system is slight. The main reason is that the gas pipeline in Istanbul was recently installed and IGDAS applied polyethylene pipes in the most of pipeline network, which have high flexibility and earthquake-resisting capacity, in accordance with the experience in past earthquake damage. However, the damage to service boxes amounts to over 25,000 because of the poor building structures. As a result, even though da-
|262|
INGAS 05 - 244
mage to network is very much limited, due to building collapse, service boxes will be collapse and serious gas leakage will occur in many places. Izmit Earthquake caused 860 Gas Service Box damages; however, explosions were not reported. Reason can be considered as 1) easy to stop operation due to limited size of the city, 2) number of damages were limited, and 3) did not occur explosions by chance. However, Istanbul as mega city, emergency response can not be taken into place promptly as small cities, due to delay of response, it can be estimated that many places will be filled with gas. Natural gas will not cause explosion if they are blowing outside, however, if closed area, such as inside building, is filled with gas, then caused by short-circuit from broken cables of electricity, and etc., explosion will occur. It is important to strike a note of warning against the danger. Therefore, measures are necessary to avoid gas leakage such as installation of central control system with automatic shut down function. For reference, in case of water distribution, total length of pipeline is 7,568 km, and number of damage points will be 1,577, which is a different result from that of gas pipeline damage. The main reason is the type of pipes used in water distribution network (such as Concrete, Steel, Ductile Iron, and Galvanized Iron pipes) which have rather less resistance against earthquakes.
Figure 11. Distribution of Gas Pipe Damage
4. Conclusion In the study, urban vulnerability in Istanbul for infrastructure and lifelines was evaluated. Understanding existing urban vulnerability will help minimize loss of unnecessary efforts and expenditures, because the vulnerable area is precisely defined from the results of evaluation, and so necessary efforts can be concentrated in a smaller area. The evaluation results should also be reflected in emergency operation manuals and regional disaster management plans to achieve the goal of disaster management. In other words, the combination of physical and administrative strengthening will create a disaster safe city. As a result of seismic resistant evaluation of lifelines, especially for gas distribution, it was defined Figure 12. Distribution of Gas Service Box that the network is resistant enough agaDamage
|263|
INGAS 05 - 244
inst possible earthquakes; however, critical service boxes have potential to trigger serious secondary disaster such as fires, and explosions. This indicates that just strengthening of lifeline facilities and pipelines is not necessarily sufficient for securing safety and that development of a total system down to the end supplier should be fully considered. Therefore, measures must be considered to avoid collapse of service boxes together with building strengthening efforts, and to have a systematic central control system with emergency response plan, which staffs are fully acquainted with. These conclusions and results are applicable for consideration of earthquake vulnerability improvement in other congested urban areas.
Acknowledgments The authors had an opportunity to implement “The Study on A Disaster Prevention/ Mitigation Basic Plan in Istanbul including Seismic Microzonation in the Republic of Turkey” supported by Government of Japan as one of Development Study Program of Japan International Cooperation Agency (JICA). In the course of implementing the study, fruitful discussions and meetings were held with members of JICA Advisory Committee, Turkish Technical Advisory Committee, Istanbul Metropolitan Municipality Government, and many other related organizations, the outcome of which included constructive and informative comments and advices. Thus, it is necessary to indicate that the study could not be completed successfully, if it has not been for the sincere support of the above-mentioned persons and organizations, and it is the authors wish to express deep gratitude and appreciation to all persons involved in the completion of the study.
References 1. JICA. “The Study on A Disaster Prevention / Mitigation Basic Plan in Istanbul including Seismic Microzonation in the Republic of Turkey”, Final Report Volume ? Main Report, 2002 2. JSCE. “Report on the Hanshin-Awaji Earthquake”, 1998 3. Disaster Management Council of the Tokyo Metropolitan Area. “Report on Seismic Damage Estimation in the Central Area of Tokyo”, 1978 4. J.Sato, Y.Sinozaki, M.Saeki, R.Isoyama. “Importance Factor Evaluation of Existing Road Bridges for A Seismic Disaster Mitigation Plan”, Journal of Structural Mechanics And Earthquake Engineering, No.513/?-31, JSCE, 1995 5. H.Kawakami. “Evaluation of Earthquake Performance of Transportation Systems”, Journal of Structural Engineering , No.327 , JSCE, 1982 6. Disaster Prevention Council of the Tokyo Metropolitan Area. “Report on the Damage Estimation in Tokyo by the Earthquake Right Under the Area”, 1997 7. Erdik, M. “Report on 1999 Kocaeli and Düzce (Turkey) Earthquake”, http://www/koeri.boun.edu.tr/depremmuh/kocaeloreport.pdf.
|264|
INGAS 05 - 244
8. FEMA. “Earthquake Loss Estimation Methodology”, HAZUS99 Technical Manual, National Institute of Building Science, Washington, D. C., 1999 9. Kabeyasawa, T., K. Kusu and S. Kono edited. “Inventory Survey in Golcuk and Degirmendere, Report on the Damage Investigation of the 1999 Kocaeli Earthquake in Turkey”, Architectural Institute of Japan, Japan Society of Civil Engineers and The Japan Geotechnical Society, 2001: pp. 200-251. 10. Kawakami, H., S. Morichi and M. Yoshimine. “Damage to Civil Engineering Structures, Damage Report on 1992 Erzincan Earthquake, Turkey”, Joint Reconnaissance Team of Architectural Institute of Japan, Japan Society of Civil Engineers and Bogazici University, Istanbul, Turkey, 1993 11. Tohma, J., R. Isoyama, S. Tanaka and M. Miyajima. “Damage to Lifelines, Report on the Damage Investigation of the 1999 Kocaeli Earthquake in Turkey”, Architectural Institute of Japan, Japan Society of Civil Engineers and The Japan Geotechnical Society, 2001: pp. 194-199. 12. Kudo, K., T. Kanno, H. Okada, O. Özel, M. Erdik, T. Sasatani, S. Higashi, M. Takahashi and K. Yoshida. “Site Specific Issues for Strong Ground Motions during the Kocaeli, Turkey Earthquake of August 17, 1999, as Inferred from Array Observations of Microtremors and Aftershocks”, Bull. Seism. Soc. Am., 2002: Vol. 92, No. 1 13. O’Rourke, T. D., F. H. Erdogan, W. U. Savage, L. V. Lund and A. T. Manager. “Water, Gas, Electric Power, and Telecommunications Performance, Earthquake Spectra, Supplement A to Vol.16, 1999 Kocaeli, Turkey”, Earthquake Reconnaissance Report, 2000: pp. 377-402. 14. Toprak, S. “Earthquake Effects on Buried Lifeline Systems”, Doctoral Dissertation Presented to Cornel University, 1998
|265|
INGAS 05 - 245
Gaz Endüstrisi SCADA Sistemlerinde Güvenlik ve ‹flletme Verimlili¤inin Artt›r›lmas› Gregory BOGLE
Bölge Müdürü, Telvent Kuzey Amerika / Area Manager, Telvent North America,
[email protected] Özet Bilgi teknolojilerine yönelik güvenlik önlemlerinin al›nmas›, operatörlerin e¤itilmesi, yetkilendirme araçlar›n›n uygulamaya konmas›, kaçak arama sistemleri, ileri gaz yönetimi uygulamalar›, mobil ifl gücü yönetimiyle GIS teknolojilerinin varl›¤› bir gaz boru hatt› flirketinde iflletme riskini nas›l düflürür, verimlili¤i nas›l artt›r›r? Sunum, iflletmeci flirketlerin, hükümet taraf›ndan getirilen düzenlemeler uyar›nca, boru hatlar›ndaki güvenli¤i artt›rmak amac›yla neler yapmas› gerekti¤iyle ilgili bir de¤erlendirmeyle bitecektir, hükümet taraf›ndan getirilen düzenlemeler dikkate al›nmad›¤› takdirde, hasara sebebiyet veren herhangi bir durum ortaya ç›karsa, flirketin kendisi, hatta genel müdürü ve yönetim kurulu da kiflisel olarak yükümlü tutulabilir.
Increasing Security and Operational Efficiency in Gas Industry SCADA Systems Abstract How the implementation of IT security measures, operator traimng and qualification tools, leak detection systems and advanced gas management applications, mobile workforce management and GIS technologies can reduce operational risks and improve efficiencies in a gas pipeline company. Presentation closes with an examination of how government regu1ations noware requiring operaring companies to take appropriate measures to increase the safety of their pipe1ines; and if they do not, the corporation and even the general manager and bo ards of directors can be held personally liable in the case of incidents resulting in damages.
|267|
INGAS 05 - 245
1. Strategic Importance of Pipelines & Utilities • Transmission and distribution networks • Gas, oil, electric, water, transportation and telecommunication networks • “Strategic” installations that need to be protected • Uninterrupted and reliable operation is essential, otherwise a city, a region or even the entire country can be crippled • Integration with IT is making SCADA a more powerful and effective tool, but also vulnerable to various threats and attacks • Legislation is making pipeline owners and managers personally liable for damages caused by their operations • Leak Detection: Government mandates, liability
2. Legislation and Corporate Liability
• Energy and pipeline authorities (e.g., DOT in USA, EPDK in Turkey) have started enacting legislation that make owners, directors and managers personally liable for damages caused by their pipeline operations • Pipeline companies are being required to take necessary measures to prevent and mitigate loss of life and property • Technical systems • Training of personnel
3. IT System Security and SCADA • SCADA systems are now highly integrated with corporate IT networks (MIS, ERP, GIS and WFM) applications are enabling more efficient and safe operations, but … • SCADA and IT need to be designed to allow the smooth exchange of MMS CIS SAP data and information while ensuring that only authorized users acEnterprise LAN/WAN cess that information. Deliberate GIS • Software and hardware measures must Network ERP be implemented to keep external Isolati›n threats (e.g., hackers, terrorists, forSCADA mer employees) from compromising the SCADA and other IT systems. SimSuite • Hacking, attacks from terrorists and LMS Polaris other outsiders Figure 1 There is a need to supersede the • Fired employees and unauthorized traditional placement of SCADA and personnel applications in the enterprise
|268|
INGAS 05 - 245
• Easy administration of user access to SCADA and IT systems (single logon concept) allows ready exchange of data and information while keeping the systems safe. • SCADA systems need to be kept upto-date and leverage newest IT security technologies: • operating system (upgrades and service packs), software applications, • hardware (physical access, fingerprint scanners, retina scanners, etc.), • software services (Active Directory, Kerberos, etc.).
LMS
GMAS
MMS
SAP
CIS
Enterprise LAN/WAN SCADA
GIS Polaris
ERP
Figure 2 Creating the “Enterprise Friendly” integration of SCADA and Applications
4. Operator Qualification and Efficiency • A SCADA system is not the solution; it is only one of many tools used to operate the pipeline. • Operators are people who make decisions. • People need to be trained to deal with normal and abnormal operational situations. • Training needs to be realistic, documented and repeated on a regular basis. • Operator Qualification (OQ) • Theory (classroom) • Hands-on (on the job) training • Performance needs to be documented • Must be repeated at regular intervals • OQ is one proof that a pipeline company is taking necessary measures to be able to properly react to abnormal incidents • Lack of OQ procedures could be considered a negligent business practice
5. Efficient Pipeline Operations
In a liberal, deregulated market, efficient operations will result in more reliable service, leading to satisfied customers and increased profitability. • SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) • Realtime monitoring and control of the pipeline • ERP (Enterprise Resource Programs) • Billing, Customer Call Management, Contracts, etc. • GIS (Geographic Information System)
|269|
INGAS 05 - 245
• Relational link between spatial information (location) and company assets • WFM (Work Force Management) • Application to effectively manage repair crews, and maintenance personnel, vehicles, spare parts • SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition): • Primary mission is for the real-time control of the pipeline • Real-time and historical data are readily available for use by real-time software applications • Integration with a pipeline modeling software used for leak detection, batch tracking, etc. • Ability to connect to other IT systems that can use real-time and historical data • WFM (Work Force Management): • SCADA operator gets an alarm and detects a fault at a station • Alarm routed via SCADA to WFM application to repair crew dispatcher • Dispatcher can identify closest repair crew and vehicle with necessary parts and capability to correct the problem • After fault resolution, message sent to dispatcher and operator who can put station back in full operation • GIS (Geographic Information System): • Operator gets alarm that a pump/valve has been operated x hours/cycles • Via SCADA and GIS system, maintenance manager can check database to know exactly what kind of pump/valve is installed at that location • This links to the parts inventory to know what materials are needed for maintenance on the pump/valve • Parts taken from inventory are tracked and can be re-ordered when a minimum threshold is reached.
6. Leak Detection, Location and Mitigation • Gas pipelines transport an inherently dangerous cargo – highly flammable and explosive • The purpose of leak detection and location is to prevent and mitigate environmental damage, loss of life and property damage • Recent legislation in U.S. and elsewhere is making owners and managers of pipeline companies personally liable if precautions are not taken • Leaks must be detected in a timely manner • Leaks must be located as accurately as possible • Appropriate actions must be taken as quickly as possible • Leaks and other abnormal incidents must not rely only on technical measures
|270|
INGAS 05 - 245
• Earthquake valves • Leak detection and location systems • Human operators • Operators must be able to quickly identify a real leak (alarm) and take appropriate actions in accordance with Standard Operating Procedure (SOP) • Isolate leak (shut MLBVs, stop compressors) • Notify public safety officials and affected customers • Dispatch repair crew(s) • Monitor situation during repair operations • Return pipeline to normal operation • Earthquake valves • No human intervention necessary – “slam shut” • Not all valves may shut, depending on shock at location • Shut down valves must be manually re-opened • Leak detection systems • Many types using different technologies and approaches • Must be tuned and maintained to avoid false alarms • Human operators • Need to be trained, trained, trained – and documented • Use of realistic simulators can enhance training • Must differentiate between a false alarm and a real leak • Need well-developed procedures to follow
7. Conclusion • • • •
Pipeline networks are strategic installations that must be protected. SCADA is not a solution in itself; it is a tool to be used by people. People need to be trained to operate the network. Theoretical training supplemented by OJT and combined with simulators and other tools add realism to training. • Legislation making pipeline owners/managers liable. • Owners must take technical and non-technical measures to protect against damage and loss. • Integration of real-time and historical SCADA data with WFM, GIS and ERP make the business of operating a gas pipeline more effective and increase reliability.
|271|
INGAS 05 - 246
1999 Kocaeli Depreminde Gömülü Borularda Gözlenen Deprem Hasarlar› Eren UÇKAN
Kandilli Rasathanesi / Kandilli Observatory, B.Ü.,
[email protected]
Nesrin KILIÇ
Makine Mühendisi / Mechanical Engineer, ‹GDAfi,
[email protected]
Eser DURUKAL
Kandilli Rasathanesi / Kandilli Observatory, B.Ü.,
[email protected]
Mine B. DEM‹RC‹O⁄LU
Kandilli Rasathanesi / Kandilli Observatory, B.Ü.,
[email protected]
Bilge S‹YAH‹
Kandilli Rasathanesi / Kandilli Observatory, B.Ü.,
[email protected] Özet Bu çal›flmada ‹zmit körfezi güney bölgesi sahil fleridindeki at›ksu sisteminin 1999 Kocaeli depremi s›ras›nda gösterdi¤i deprem davran›fl› incelenmifltir. Ana kollektör hatt› deprem s›ras›nda k›r›lan fay› yaklafl›k olarak 60 km boyunca, 0-5km mesafeden paralel olarak takip etmektedir. Çal›flma alan› içerisinde kalan bölgede, fay kesiflimi, su basmas› ve s›v›laflma alanlar› içinde kalan boru hatlar›na ait hasarlara rastlanm›flt›r. Depremi takip eden iki hafta içinde ‹ller Bankas› Genel Müdürlü¤ü’nce hasarl› hatlar›n bulundu¤u bacalardaki boru (akar) ve yüzey kodlar›ndan nivelman ölçümleri ile hasar tespiti yap›lm›flt›r. Bu çal›flmada nivelman ölçüm noktalar›ndaki sondaj verilerinden ampirik densifikasyon (s›k›laflma) hesaplar› yap›lm›fl ve sonuçlar›n arazideki ölçümlere yak›n sonuçlar verdi¤i görülmüfltür. Boru güzergah› üzerinde arazide Global Yer Belirleme (GPS) okumalar› yap›lm›flt›r. Bu veriler CBS (Cografik Bilgi Sistemi) ortam›na aktar›larak yanal yay›lma, s›v›laflma ve k›y› göçmeleri, faylanma altl›kl› haritalar üzerinde gösterilmifltir. Gözlenen yüksek yo¤unluklu hasar de¤erlerinin HAZUS’ta PGD (en büyük yer de¤ifltirme) ya da PGV (en büyük yer h›z›) cinsinden verilen “km bafl›na onar›m” say›lar› ile aç›klanamayaca¤› görülmüfltür. Bu sebeple faya çok yak›n bölgelerdeki boru hatlar›n›n hasar tahminlerinde birim deformasyona ba¤l› yeni hasar görebilirlik iliflkilerinin gelifltirilmesinin faydal› olaca¤› düflünülmektedir.
|273|
INGAS 05 - 246
Observed Damage at Burried Pipelines in the 1999 Kocaeli Earthquake Abstract This study examines the observed performance of buried pipe lines, which constitute vital points of infrastructure systems, at Kocaeli Earthquake in 1999. Data on the pyhsical location of and damage on natural gas and sewage pipes were gathered and drawn on raster maps that are techtonic-, ground- and magnitude based. Along with factors like the shape of network and the type of pipes, the distribution of parameters including maximum ground velocity (PGV) and permanent ground deplacement (PGD) were shown on the same maps. The most alarming situation in case of an earthquake will be the behavior of BOTAS’s pipeline, which goes through the bottom of Marmara Sea, in a nearby earthquake. We thought that onsite data gathered from the sewage system that stretches across the southern shore of Kocaeli Bay, parallel to the fault that ruptured, will be useful. We assume that this case may have some similarities in terms of earthquake risk and network shape. In this study, we present the results of some studies that were previously done on possible remote-site damage in infrastructure systems as a result of a possible major earthquake that may impact Istanbul. Then we emphasize the importance of the development of automatic shut-off systems for pipelines for reducing the damage of a possible earthquake drawing on various examples of similar systems in the world.
1. Girifl 17 Agustos 1999 tarihinde ‹zmit Körfezi ve civar›nda moment manyitüdü Mw=7.4 olan bir deprem meydana gelmifltir. Deprem 16 bin kiflinin ölümüne, 25 binden fazla kiflinin yaralanmas›na ve 75 bin civar›nda evin tamamen y›k›lmas›na neden olmufltur. Depremde Kuzey Anadolu Fay›n›n (KAF) Gölyaka-Karamürsel aras›nda uzanan yaklafl›k 100-120 km’lik bölümü k›r›lm›flt›r. Deprem ulafl›m, iletiflim ve alt yap› gibi tüm hayati sistemlerinin hasar görmesine neden olmufltur. ‹zmit körfezi güney sahil fleridindeki at›ksu sistemi fay hatt›ni 0-1000 metre mesafede takip eden Gölcük, De¤irmendere, Bahçecik, Yeniköy, Hal›dere ve Alt›nova ilçelerinde her üç eksen boyunca tektonik harekete ba¤l› kal›c› deformasyonlar gözlenmifltir. Hasar yo¤unlu¤unun %100 oran›na kadar ulaflt›¤› bu bölgelerdeki boru hatlar›n›n büyük bir k›sm› tamamen yenilenmifltir. Faya olan uzakl›¤›n 10004000 metre civar›nda olan Ulafll›, Ere¤li, Karamürsel ve Kaytezdere bölgelerinde ise daha çok yüksek yo¤unluklu noktasal hasarlara rastlanm›flt›r. Toplam 20 km’lik sahil fleridini kapsayan bu bölgedeki ortalama hasar yo¤unlu¤u her kilometreye 6-7 hasar olarak gözlenmifl ve boru hatlar›nda onar›m tercih edilmifltir. Fay›n boru hatt›na yaklaflt›¤› Ere¤li bölgesinde ise kilometre bafl›na bu de¤erin 12-14 mertebelerine ulaflt›¤› görülmüfltür.
|274|
INGAS 05 - 246
2. At›ksu sistemi Selsuyu, at›ksu ve kanalizasyon suyunu toplayan, genellikle bacal› mecra veya borulardan oluflan sisteme at›ksu sistemi denir. Birbirlerine lastik contalarla ba¤lanan bu boru hatt› boyunca ortalama 50 metrede 1 adet muayene bacas› bulunmaktad›r. ‹ncelen ana kollektör hatt› segmentli tür olup 600-1200 mm çapl›, beton, lastik contal›, çan geçmeli ve bacal› mecralardan oluflmaktad›r. fiekil 1’de görülen çal›flma alan› içerisindeki su sistemi konutlara yak›n bölgelerde flebeke ad› verilen (100-300mm) küçük çapl› borularla baslay›p, toplay›c› ad› verilen 300-500 mm lik borular vas›tas›yla ana kollektörlere (500-1400mm) kadar uzanan bir su tafl›ma a¤›n› kapsamaktad›r. Kollektörlerde toplanan sular kot fark›na göre terfi istasyonlar›nda yukar› seviyelere ç›kart›l›r ve ar›tma tesisine gönderilir.
fiekil 1. Izmit körfezine ait uydu görüntüsü
3. Gömülü borular›n deprem davran›fl› Gömülü borular a¤›rl›klar›n›n düflük olmas›ndan dolay› atalet kuvvetlerine sahip olmamakta ve bu yüzden de çevrelerindeki zemin ile aralar›nda rölatif bir hareket olmayaca¤› varsay›lmaktad›r. Genelde boru hatt›n›n mukavemeti çapla do¤ru orant›l› olmas›na ra¤men hasar görme ihtimalinin ters orant›l› oldu¤u kabul edilmektedir. Gömülü borularda hasara sebep olan iki faktör bulunmaktad›r. Bunlardan ilki deprem dalgas›n›n geçifli (wave passage) s›ras›nda geçici (transient) etkiden oluflan hasarlard›r. Bu tür hasarlar daha çok genifl bir alan› etkilemelerine ra¤men hasar yo¤unluklar› düflük olmaktad›r. Etkin yer h›z›na (PGV) ba¤l› olarak bu de¤erler km bafl›na 1 adete kadar ç›kabilmektedir. ‹kinci faktör ise s›v›laflma, toprak kaymas›, su basmas›, fay kesiflimi ve oturma gibi sebeplerle zeminde oluflacak kal›c› yer deformasyonu (PGD) ve ona ba¤l› geliflen zemin hasarlar›d›r. Bu türde ise hasar yo¤unlu¤u çok daha fazla olmas›na ra¤men etkileri daha bölgesel olmaktad›r. HAZUS’da her iki durum için hasar görebilirlik iliflkileri verilmifltir.
|275|
INGAS 05 - 246
Hasara neden olan faktörler afla¤›da s›ralanm›flt›r: 1) 2) 3) 4)
S›v›laflma kaynakl› yanal yay›lma (bölgesel PGD), Sismik oturmalar, Kuru kumun densifikasyonu (s›k›laflma) ya da konsolidasyon, K›y› göçmeleri sonucu su basmas›,
4. Hasar türleri Sürekli borularda daha çok çekme k›r›lmas› veya bas›nçtan dolay› burkulmalar görülmektedir. Bu tür hasarlar Yalova baraj›ndan bafllayarak karayolunu takip ederek Bahçecik’e kadar uzanan çelik (sürekli) isale hatt› üzerindeki üç farkl› noktada gözlenmifltir. K›r›lgan olarak kabul edilen segmentli borular ise hasar görene kadar sürekli borularla ayn› ya da benzer davran›fl sergilemektedir. Bu tür borular özellikle hasar gördükten sonra bölgesel olarak farkl› davran›fllar gösterebilmektedir. S›v›laflma sonucu bacalar›n batmas› (Sapanca gölü çevresi), boflluk suyu bas›nc›n›n artmas›yla borular›n yüzeye ç›kmalar›, özellikle meyilli tabakalarda borular›n ak›fl yönüne ba¤l› olarak sürüklenmeleri, bas›nç ve çekme hasarlar›, farkl› oturmalardan ve tektonik hareketlerden kaynaklanan hasarlar›n görülmesi muhtemel hasar formlar› aras›ndad›r.
5. Geçmifl depremlerde boru hatlar›n›n performans› Gerek Kocaeli (1999) gerekse Northtridge (1994) depremlerinde boru hatlar›n›n alansal hasar görmelerinin zemin s›n›flar›na göre duyarl›l›k göstermedi¤i rapor edilmifltir (Toprak vd., 2003; Tromans vd., 2004; Trifunac ve Todorovska, 1998). Northridge depreminde su, gaz ve petrol boru hatlar›nda rapor edilen yaklafl›k 1400 adet hasar kayd› bulunmaktad›r. Hasarlar bas›nç ya da çekme kaynakl› olabilece¤i gibi, yüzey çatlaklar›ndan ve rölatif oturmalardan da kaynaklanabilmektedir (O’Rourke vd., 1998). Kobe (1995) depreminde ise yaklafl›k olarak 3 metre geniflli¤inde yanal at›mlar, ve s›v›laflma kaynakl› olarak 0.5 m’lik su basmas› gözlenmifltir. Bu depremde hasar bafllatan PGV de¤erleri 15 cm/s, PGA de¤erleri ise 100 cm/s2, olarak belirlenmifltir. Chi-Chi (1999) depreminde ise hasarlar›n %48’i geçici yer sars›nt›s›ndan, %35’i faylanma, %11’i toprak kaymas›, %2’si ise s›v›laflma kaynakl› olarak bulunmufltur (Shih vd., 2000). Kocaeli (1999) depremi s›ras›nda Düzce flehrindeki boru hasar›n›n bina hasarlar›n›n yo¤unlaflt›¤› bölgelerde artt›¤› ve HAZUS’ta belirtilen de¤erlerle uyum içinde oldu¤u görülmüfltür. Gerek Kocaeli (1999) depremi gerekse Düzce (1999) depremleri s›ras›nda yerel zemin flartlar›n›n deprem hasarlar›n›n alansal da¤›l›m›nda etkili olmad›¤› görülmüfltür. Genel kan› olarak, yumuflak zeminlerde birim yer de¤ifltirme miktarlar›n›n yüksek olmas›n› ve buna ba¤l› olarak bu bölgelerdeki boru hasarlar›n›n da artmas› beklenmektedir
6. Gözlenen deprem hasarlar› Kocaeli (1999) depremi s›ras›nda ‹zmit Körfezi’nde tespit edilen hasar türleri; 1) Borular›n lastik contalar›ndan atmas›,
|276|
INGAS 05 - 246
2) Baca ve borularda k›r›lmalar, 3) Ters e¤im oluflmas›,
4) Boru hatt›n›n düfley, yanal ve boyuna (her üç eksende) yönlerdeki rijit hareketleri, olarak ifade edilebilir. Bu çal›flmada, 1 ve 2 numaral› hasar türleri onar›m gerektiren durumlar›, 3 ve 4 nolu hasar türleri ise onar›m ile su ak›fl›n›n sa¤lanamayaca¤› ve dolay›s›yla yenileme gerektiren durumlar olarak kabul edilmifltir. ‹ncelenen kollektör hatt›n›n güzargah› do¤uda Bahçecik’ten (Sekil 2 ) bat›da Alt›nova’ya (Hersek) kadar uzanmaktad›r (Sekil 3). Boru hatt›n›n faya olan uzakl›¤›, Bahçecik-Yeniköy, Gölcük, De¤irmendere ve Halidere’yi kapsayan bölgede 0-1000 m aras›nda de¤iflmektedir. Bu bölgede boru hatt› ço¤unlukla s›v›laflmadan kaynaklanan yanal yay›lmalara, fay kesiflimi, su basmas› ve çökmelerden kaynaklanan kal›c› deplasmanslara (PGD) maruz kalm›flt›r. Hasar yo¤unlugu ve türü “km bafl›na onar›m sayisi” ile ifade edilemeyecek yo¤unlukta ya da flekilde oldu¤undan boru hatlar› tamamen yenilenmifltir (Sekil 4’ten Sekil 18’e kadar). ‹ncelenen kollektör hatt›nda deprem sonras›nda toplam 70 km’lik yenileme ve onar›m yap›lm›fl olup ilçelere göre da¤›l›m› afla¤›da verilmifltir. Bahçecik-Yeniköy: 24 km kollektör hatt›, 10 km flebeke hatt›.
Gölcük- Halidere: 18.5 km kollektör hatt›, 35 km flebeke hatt›. Karamürsel: 14 km kollektör hatt›.
Alt›nova: 12.5 km kollektör hatt›, 22 km flebeke hatt›. ‹lçelere göre borularda meydana gelen hasar da¤›l›m› Tablo 1 de verilmifltir.
fiekil 2. 1999 depremi sonrasinda Izmit körfezinin dogusunda yenilenen atiksu kollektör hatlari (Earthquake Spectra, 2001, Background Map by: William Lettis & Associates, Inc
|277|
INGAS 05 - 246
fiekil 3. Karamürsel bölgesi hasar dagilimlari
fiekil 4. Bahçecik’ teki sivilasma ve tektonik harekete maruz kalan hasarli boru hatti Section 1 - Bahçecik
Swelling (m)
1.0 0.8 0.6
800 mm Pipeline Section 1
0.4 0.0
0
-0.2
200
400
600
800
1000
1200
Lenght (m)
-1.0 -1.5
Undamaged Pipe Damaged Pipe
-2 -2.5
200
400
600 Lenght (m)
800
1000
1200
1353
0
Manhole 2623-1
-3.0
2623 2629 2631 2635 2897 2896 2895 2893 2892 2885 2884 2877 2876 2874 2873 2870 2868 2824 2823 2822 2821 2809
Elevation (m)
Settlement (m)
0.2
fiekil 5. Bahçecik’te elde edilen düsey yöndeki kalici deplasmanlar (oturma ve kabarmalar) ve nivelman ölçümleri
|278|
INGAS 05 - 246
fiekil 6. Yeniköy’de tektonik harekete, yanal yayilma ve çökme sonucu su basmasina maruz kalan bölgedeki hasarli hatlar
fiekil 7. Yeniköy 1. bölgeye ait konum haritasi
|279|
INGAS 05 - 246
Settlement (m)
SECTION 2 Yenikoy 1 D=800mm
1.0 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0
Pipeline
0
100
200
300
400 500 Lenght (m)
600
700
800
900
10 9
Undamaged Pipe Damaged Pipe
Elevation
8 7 6 5 4 3 2 1
100
200
300
400 500 Lenght (m)
600
700
800
900
Manhole 5468 5277 5276 5271 5268 5267 5257 5238 5228 5227 5220 5219 5218 5217 5216 5212 5211
0
Section 3 Yenikoy 2 : D=1000 mm Pipeline
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
Undamaged pipe
3 2 1 0 -1 -2 -3
Damaged pipe
2
3
1200
4
5563
5562
5
5576
7
6
5591
6435
1000
6
800
Lenght (m)
6436
6454
6455
6458
6459
600
6639 A
6648 A1
6648 A
6657A
400 6660A
6670A
200 6677A
Manhole
6697A
0
6669A
Settlement (m)
Lenght (m)
1400 5466
2.0 1.8 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0 -0.2 -0.4
1
Settlement (m)
fiekil 8. Yeniköy 1. Bölgedeki hasarli hatta ait nivelman ölçümleri ve çökmeler
fiekil 9. Yeniköy 2. bölgeye ait nivelman ölçümleri. (Maksimum düsey birim yer degistirme= 0.01)
|280|
INGAS 05 - 246
Elevation (m)
Settlement (m)
SECTION 4 Yeniky 3: D=1200 mm 2.0 1.8 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0
-1.5 -2.0 -2.5 -3.0 -3.5 -4.0 -4.5 -5.0 -5.5 -6.0
0
100
200
Lenght (m)
300
400
500
undamaged pipe damaged pipe
0
100
200
300
400
500
Lenght (m)
fiekil 10. Yeniköy 3. bölgeye ait nivelman ölçümleri ve oturmalar
fiekil 11. Yeniköy 3. bölgeye ait sondaj kesitleri
fiekil 12. Gölcük-Degirmendere-Halidere bölgeleri
|281|
INGAS 05 - 246
SECTION 3 (Golcuk - East) D=1200 mm 0.8 0.6
Ground Surface Pipeline
0.4
13061
13065
13069
13093
13094
13152
0.0 2
13169
0.2 13189
Settlement (m)
1.0
Elevation (m)
1 Pipe-Damaged Pipe-undamaged Ground-Surface- Damaged Grond Surface-Undamaged
0 -1 -2
13060A
13061
13061A
L= 350 m
13065
13069
13093
13094
13152
13169
13189
-3
Vertical Settlements at pipeline and ground surface elevations.
fiekil 13. Gölcükteki hasarli hatta yapilan ölçümler. (Hattin bir ucu batan bölgeye komsudur. Düsey birim yer degistirme =0.003)
fiekil 14. Degirmendere (Dogu) hattindaki çökmeler. (Hattin her iki ucu batan bölgelere komsudur. Düsey yöndekimax. birim yer degistirme = 0.002)
|282|
INGAS 05 - 246
fiekil 15. Degirmendere (bati) deki hasarli hatlar. (Hattin bir ucu batan bölgeye komsudur)
fiekil 16. Degirmendere merkezdeki yanal yayilma ve oturma ölçümleri
|283|
INGAS 05 - 246
fiekil 17. Halidere’deki hasarli hattan elde edilen ölçümler
fiekil 18. Halidere’de gözlenen zemin hasarlari
|284|
INGAS 05 - 246
Tablo 1. Ilçelere göre borularda meydana gelen hasar dagilimlari A. Bahçecik Deprem sonras› hasar gören 1500 metre uzunlu¤undaki hatta ait hasar verileri fiekil 4 ve fiekil 5’de verilmifltir. Hasarl› hatt›n bat›s›ndaki 400 metrelik bölümü s›v›laflma alan› içerisinden geçmekte olup borunun bu bölgesinde ters e¤imler oluflmufl ve su ak›fl› sa¤lanamam›flt›r. Boru hatt›n›n do¤u taraf›n›n ise Sapanca segmentinin bat› ucuna yak›nl›¤›ndan dolay› do¤rultu etkilerine (directivity effect) maruz kald›¤› ve düzenli bir flekilde kabard›¤› gözlenmifltir. Bu bölgeye ait geoteknik özellikler Youd vd., 2000’deki futbol sahas›ndaki ölçüm noktas› (soccer field) ile irtibatland›rmak mümkündür. Bölgedeki yeralt› su seviyesi 2.00-2.50 m aras›nda de¤iflir. Derinlik (m) 0-0.60 0.6-9.0 9.0-14.0 14.0-17.0 17.0-22.0
Zemin Cinsi Bitkisel Toprak Silt Kil Siltli ‹nce Kum Kum-Kumlu Silt
SPT 5 9 13 13 35
K›vam Yumusak Gevflek-Orta S›k› Kat› Orta S›k›-S›k› S›k›-Çok S›k›
Tablo 2. Bahçecik’teki tipik zemin profili
B. Yeniköy Bahçecik’in bat›s›ndaki yaklafl›k 3 km’lik hasarl› k›sma ait bilgiler fiekil 6’dan fiekil 11’e kadar verilmifltir. Sekil 8’de görüldügü gibi bölgenin sol tarafinda yanal yay›lma, diger tarafinda ise çökme ve suya gömülme alanlar› yer almaktad›r. fiekil 10’da ise tektonik harekete ba¤l› olarak düzenli bir oturma gözlenmektedir. Genelde, hasar da¤›l›m›n›n fay ile boru hatt›n›n yerleflimi (birbirlerine göre konumlar›) yan› s›ra, yanal yay›lma ve s›v›laflma alanlar›na göre de de¤iflti¤i gözlenmektedir. C. Gölcük Gölcük ilçesi ve ‹hsaniye yerleflimi, Mesozoik yasl› iki temel birimin birleflimini içeren Armutlu yar›madas›nda yer almaktad›r. Bu birimler Pamukova ve ‹znik metamorfitleri olup,
|285|
INGAS 05 - 246
kumtafl›-silttafl›n› ve çak›ltafl›n› içeren Bakacak formasyonunun alt›nda kalan üst Kretase kireçtafl› ile örtülmüfltür. Bu birimlerin üzerinde Miyosen yasl› Kilinç formasyonunun kiltafl›-kumtafl› ve kireçtafl› ile temsil edilen kara ve sahil çökelleri yer almaktad›r. Kilinç formasyonunun üstünde diskordan olarak bulunan Pliosen (Senozoik) Aslanbey formasyonu zay›f çimentolaflm›fl kiltafl›-kumtafl›-silttafl› ve çak›ltafl› ile oluflmufltur. Bu formasyonun kal›nl›¤› 700 metrenin üstünde tahmin edilmektedir. fiehri yaklafl›k ikiye bölen ana karayolunun kuzeyinde 10-350 m aras›nda yükselen Pliosenin Aslanbey formasyonu ve Pliosenin üzerinde denize uzanan Kuvaterner çökeller ve Aslanbey formasyonunun kumtafl›-silttafl›-kiltafl› ender olarak çak›ltafl› içerdigi bilinmektedir. Bu formasyon zemin gibi görülmekle birlikte yumuflak kaya olarak tan›mlanmaktad›r. Kum -silt ve kil içeren kuvaterner çökeller Gölcük’ün güney s›n›rlar›ndan denize dökülen Selimiye (Kaz›kl›dere) deresi tarafindan tafl›nm›flt›r. Gölcük’ün kuzeyindeki düz bölümde aç›lan sondaj kuyular›ndan organik deniz çökelleri ve yer yer deniz kabuklar› içeren numuneler elde edilmifltir. Geoteknik de¤erlendirmeler sonucunda, yüzeyden itibaren 14.00 m derinli¤e kadar olan kohezyonsuz tabakalarda s›v›laflma riski ve ayn› seviyelere kadar kohezyonlu zeminlerde rijitlik kayb› olaca¤› tespit edilmifltir. Ayrica 1999 depreminde büyük yanal yay›lmalar gözlenmifltir. Gölcük (dogu) bölgesindeki zemin ve akar kotlardak› hasarlara ait veriler fiekil 13’te verilmifltir. Bu bölge do¤uda çökme bölgesine komflu oldu¤undan dolay› düfley birim yer de¤ifltirmeler bat› ucuna göre daha yüksek gözükmektedir. Birkaç baca d›fl›nda yüzey ve akar kodlardaki çökme miktarlar›n›n uyumlu oldu¤unu söylemek mümkündür. D. Degirmendere ‹zmit körfezinde en yasl› birimlerin Paleozoyik yasl› meta kumtaslar›, seyller, meta volkanitler ve meta granatlari içeren Yedigöller formasyonu oldu¤u bilinir. Bu kayaçlar, Degirmendere’nin güney ve güney-bat›s›nda görülmekte, Pontian yasl›, az çimentolaflm›fl çak›lkum-kiltafl›-konglomera serilerinin (Örencik formasyonu) ve daha genç yasl› talus ve yamaç çak›llar› içeren çökellerin alt›nda yer almaktad›r. Kasaban›n s›n›rl› bir k›sm› Paleozoik Yedigöller formasyonu üzerindedir. Pontian yasl› k›rm›z›ms› veya sar›ms› kahverengi kara çökelleri kasaban›n merkez ve güneydogusunu kaplamaktad›r. Mevcut dik sevler ve Pliyosen örtü, Pontian yasl› konglomeran›n üzerindedir. Holosen sahil ve akarsu sedimanlar› Degirmendere’nin kuzeyinde genifl alanlar› kaplar. Alüvyon ve Pontian aras›ndaki dokanak, sahil boyunca devam eden bir teras teflkil eder. Holosen’de deniz seviyesi daha düflük iken büyük bir alüvyonel fan oluflmufl ve Üst Pleistosen’de Degirmendere ›rma¤› bu teras› asarak k›y› ve denize çökel tafl›m›flt›r. Paleozoyik metamorfik kayaçlardan oluflan sevlerin taban bölümlerinde oluflan Taluvium Degirmendere’ye özel baflka bir çökeldir. Degirmendere’ye ait boru hasarlar› ve ilgili yanal yay›lma, çökme bölgeleri fiekil 14, fiekil 15 ve fiekil 16’da verilmifltir. fiekil 14’te görülen paftan›n her iki ucu çökme ve fay kesiflimi alanlar›na komfludur. Bu bölgedeki düfley kal›c› birim yer de¤ifltirme oran›n›n 0.002 oldu¤u görülmektedir. Sekil 15’da ise De¤irmendere’ye ait boru hasar verileri görülmektedir. E. Hal›dere Degirmenere’nin bat›s›nda yer alan Halidere’ye ait yüzey ve akar kotlardan elde edilen hasar verileri Sekil 17’de, ayn› bölgedeki yanal yay›lma ve k›y› göçme ölçümlerine ait flematik bilgiler ise Sekil 18’de verilmifltir. Bu bölgedeki boru hatt› hasarlar›n›n tektonik harekete ba¤l› olarak kal›c› deformasyonlardan olufltu¤u gözlenmektedir.
|286|
INGAS 05 - 246
F. Karamürsel Karamürsel alt›nova aras›nda fay ile boru hatt› aras›ndaki mesafe giderek artmas› sonucunda hasar tan›m›nda belirgin bir de¤ifliklik gözlenmifltir. Bu bölgede sürekli hasarlardan çok münferit hasarlar gözlenmifl ve hasar miktar› km bafl›na olarak ifade edilmifltir (Sekil 3). Boru hatt›n›n faydan uzaklaflt›¤› Ulasli ve Kaytazdere ilçelerinde hasar yo¤unlugu düflerken mesafenin azald›¤› Ere¤li ve Karamürsel bölgelerinde ise artt›¤› gözlenmifltir. Karamürsel bölgesinde zemin profili; zemin yüzeyinden yaklafl›k 5.0-7.5 m derinliklere varan az killi-siltli, çak›ll›, yer yer ince kil bantl› kum tabakas› fleklindedir. Yeralt› su seviyesi 5.50-7.00 m aras›nda ölçülmüfltür. G. Alt›nova ‹zmit körfezinin bat›s›nda yer alan alt›nova bölgesinde fay ve boru hatlar› aras›ndaki mesafenin azald›¤› görülmektedir. Mesafenin 0-1000 metre oldu¤u Hersek yak›nlar›ndaki hasar da¤›l›m›n›n körfezin do¤usundaki alana benzerlik gösterdigi görülmektedir (Sekil 19’dan Sekil 22’e kadar). Alt›nova bölgesinde yap›lan sondajlarda genel zemin profilinin, yüzeyden,
fiekil 19. Altinova-Hersek boru hatti hasarlari
0.0-5.0 m aras›nda de¤iflen derinliklerde yumuflak-orta k›vaml› killi silt -siltli kil 5.0-7.55 m orta kat› killi silt-siltli kil 7.55-15.35 m aras›nda orta s›k›-çok s›k› yerleflmifl kum oldu¤u belirlenmifltir. Yeralt› su seviyesi 6.5-7.50 m derinliklerindedir. Burada yap›lan yap›larda zemin iyilefltirme yöntemleri öngörülmüfltür.
fiekil 20. Altinova 1. nolu paftaya ait kalici düsey deformasyonlar
|287|
INGAS 05 - 246
7. Boru hatlar›n›n hasar görebilirlikleri Asbest-Çimento (A/C) borular›n 8 ve 10 (MMI, de¤ifltirilmifl Mercalli Ölçegi) fliddet bölgesinde oldukça yüksek hasar riskine sahip oldu¤u bilinmektedir. Yüksek hasar riski ayn› zamanda s›v›laflma, toprak kaymas›, ve fay hareketlerine yak›ndan ba¤l›d›r. Genelde 9-10 fliddet bölgesindeki beton borularda km bafl›na 1-2 onar›m gerekmekte olup, bu miktar
fiekil 21. Altinova 2. nolu bölgeye ait kalici düsey deformasyonlar
fiekil 22. Altinova 3. nolu bölgeye ait kalici düsey deformasyonlar
|288|
INGAS 05 - 246
ortalama 100 cm lik yanal at›ml› faylardaki kesiflimlerde km bafl›na 15 olarak verilmektedir. Söz konusu fliddet bölgesi çal›flma alan› içerisindeki boru hatt›na uygulayabilecek durumdad›r. Boru hatt›n›n fay› kesti¤i noktalar, Gölcük Donanma’da yanal at›m 5.5 m, Ford Otosan’da ise yaklafl›k 3 m düfley at›m olarak belirlenmifltir. Kobe (1995) depremi s›ras›nda A/C borularda km bafl›na 1.7 hasar gözlenmifltir. Tipik örnekleme uzunlu¤u ise 405 km’dir (Shirozu et al, 1996), tipik akma gerilmesi 2-28 Mpa, tipik akma birim gerilmesi ise 0.0001-0.0013 aras›nda de¤iflmektedir (O’Rourke and Liu, 1999). PGV de¤erinin 50cm/s oldu¤u yerlerde hasar yo¤unlugu 0.5 onar›m/km olarak elde edilmifltir. Depremler s›ras›nda boru hatlar›nda meydana gelen hasar görebilirlik iliflkileri fiekil 23 ve fiekil 24’de verilmifltir. Hwang ve Lin (1997)’e göre 0.2g lik yer hareketi için onar›m yo¤unlugu km bafl›na 0.1 olarak verilmektedir. Ortalama boru çaplar› ise 80cm -100 cm aras›nda de¤iflmektedir. PGV= 50 ve 80 cm/sec için onar›m say›s› , 0.38 – 0.97 0.66 – 1.91 Hazus, 1999 0.32 – 0.71 0.12 – 0.19 0.12 – 0.26 O’Rourke, 2001 olarak verilmektedir. Boru çaplar› gözönüne al›nd›¤› takdirde ise, Rr= 0.050 (Vscaled)0.865 (1) Vscaled= PGV/Do1.138 km bafl›na onar›m say›s›n› vermektedir (O’Rourke vediger 1999)
fiekil 23. Etkin yer hizina bagli (PGV) hasar görebilirlik egrileri
fiekil 24. Kalici zemin deformasyonlarina (PGD) bagli hasar görebilirlik egrileri (O’Rouke vd.,1999)
|289|
INGAS 05 - 246
8. S›k›laflmadan kaynaklanan oturma hesaplar› Ölçümlerden elde edilen kal›c› deplasmanlar ampirik yollarla elde edilenlerle karfl›laflt›r›larak, uyum içerisinde olup olmad›klar› kontrol edilmifltir Densifikasyon (s›k›laflma) hesaplar› afla¤›daki ampirik formül kullan›larak yap›lm›flt›r. d = (C3 Hsand ap / NSPT) + C4 (2) Burada, d = sahadaki oturma miktar› (cm) Hsand = kumlu katman›n yüksekli¤i (m), NSPT = Kumlu katmandaki SPT de¤eri, ap = PGA (cm/s2) C3 = = regresyon katsay›s›, s›v›laflabilen zeminler için 0.339, s›v›laflamayan zeminler için ise 0.332 dir (korelasyon katsay›s›= 0.81) C4 = regresyon katsay›s›; s›v›laflabilen zeminler için 3.79, s›v›laflamayan zeminler için ise 4.86’dir (korelasyon katsay›s›= 0.81). Takada and Tanabe (1988), Mjma =7.4-7.9 Çal›flma alan›ndaki sondaj verilerine göre hesaplanan oturmalar afla¤›da verilmifltir. Etkin ivme YPT ( Yar›mca) istasyonuna uygun olarak ap= 320 cm/s2 olarak al›nm›flt›r. B-6: 0.332x 3.60x320/2 + 4.86 = 196 cm B-7: 0.332x 3.60x320/35 + 4.86 = 16 cm B-8: clay B-9: 0.332x 4.15x320/8 + 4.86 = 60 cm B-10: 0.332x 0.9x320/10 + 4.86 = 14 cm B-11: 0.332x 1.55x320/10 + 4.86 = 21 cm Y-1: 0.332x 4.15x320/8 + 4.86 = 60 cm Y-5: 0.332x 3.60x320/35 + 4.86 = 16 cm B-1: 0.332x 4.80x320/10+ 4.86 = 56 cm Hesaplar s›ras›nda boru hatt›n›n yüzeyden yaklafl›k 3 metre alt›nda oldu¤u varsay›lm›flt›r. Yeniköy ilçesindeki sondajlardan elde edilen tahmini oturma miktarlar›n›n yüzey kotlar›ndaki genelde ölçülen de¤erlerle yak›n mertebelerde oldu¤u görülmüfltür. Sonuçlar›n süreklili¤inin sa¤lanabilmesi için sondaj verilerinin artt›r›lmas› ve benzer hesaplar›n di¤er bölgeler için de yap›lmas› gerekmektedir.
9. Sonuçlar›n de¤erlendirilmesi Çal›flmada ‹zmit körfezi güney bölgesi sahil fleridindeki at›ksu sisteminin 1999 Kocaeli depremi s›ras›nda gösterdi¤i deprem davran›fl› incelenmifltir. Ana kollektör hatt› deprem
|290|
INGAS 05 - 246
s›ras›nda k›r›lan fay› yaklafl›k olarak 60 km boyunca, 05km mesafeden paralel olarak takip etmektedir. ‹zmit körfezi güney sahil fleridindeki at›ksu sistemi fay hatt›n› 01000 metre mesafede takip eden Gölcük, De¤irmendere, Bahçecik, Yeniköy, Halidere ve Alt›nova ilçelerinde her üç eksen boyunca tektonik harekete ba¤l› kal›c› deformasyonlar gözlenmifltir. Hasar yo¤unlu¤unun %100 oran›na kadar ulaflt›¤› bu bölgelerdeki boru hatlar›n›n büyük bir k›sm› tamamen yenilenmifltir. Faya olan uzakl›¤›n 10004000 metre civar›nda olan Ulaflli, Ere¤li, Karamürsel ve Kaytezdere bölgelerinde ise daha çok yüksek yo¤unluklu noktasal hasarlara rastlanm›flt›r. Toplam 20 km’lik sahil fleridini kapsayan bu bölgedeki ortalama hasar yo¤unlu¤u her kilometreye 6-7 hasar olarak gözlenmifl ve boru hatlar›nda onar›m tercih edilmifltir. Fay›n boru hatt›na yaklast›¤› Ere¤li bölgesinde ise kilometre bafl›na bu de¤erin 12-14 mertebelerine ulaflt›¤› görülmüfltür. Çal›flma alan› içerisinde kalan bölgede, fay kesiflimi, su basmas›, çökme ve zemin s›v›laflma bölgeleri içinde kalan boru hatlar›nda zaman zaman hatt›n tamamen yenilenmesini gerektirecek hasarlara rastlanm›flt›r. S›v›laflma kaynakl› yanal yay›lma (bölgesel PGD), tektonik harekete ba¤l› oturmalar, kuru kumun densifikasyonu (s›k›laflma), k›y› göçmeleri sonucu su basmas› 1999 Kocaeli depreminde at›ksu sistemlerinde meydana gelen hasarlar›n ana nedenleri aras›nda say›l›r. Özet olarak, boru hatlar›nda gözlenen hasar yo¤unlu¤unun boru hatt›n›n fay hatt›na olan mesafesine ba¤l› oldu¤u gözlenmifltir. Gözlenen yüksek yo¤unluklu hasar de¤erlerinin HAZUS’ta PGD (en büyük yer de¤ifltirme) ya da PGV (en büyük yer h›z›) cinsinden verilen “km bafl›na onar›m ” say›lar› ile aç›klanamayaca¤› görülmüfltür. Bu sebeple faya çok yak›n bölgelerdeki boru hatlar›n›n hasar tahminlerinde birim deformasyona ba¤l› yeni hasar görebilirlik iliflkilerinin gelifltirilmesinin faydal› olaca¤› düflünülmektedir.
Teflekkür Bu çal›flman›n tamamlanmas›nda arflivleri kullan›m›m›za açan ‹ller Bankasi 1. Bölge Müdürü Sayin ‹lhan Bayram’a, katk› ve yard›mlar›ndan dolay›, Sayin Ihsan Özek, Zeynel Mordogan ve Nezih Yüksel’e de¤erli yard›mlar› için, ARSAN A.fi., Tavlasoglu ‹nflaat, Atila ‹nflaat, Ali fiahin ‹nflaat’a da arazi ölçümlerindeki yard›mlar› için teflekkür ederiz.
Kaynaklar 1. Earthquake Engineering Commitee Japan Society of Civil Engineers, Earthquake Resistant Design Codes in Japan, Jan. 2000 2. Emre, Ö., Awata, Y., Duman; T.Y., “17 Agustos 1999 Izmit Depremi Yüzey K›r›¤›”, MTA Genel Müdürlügü Özel Yay›n Serisi,2003, Ankara 3. HAZUS, 1999, “Technical Anual Earthquake Loss Estimation Methodology”, Federal Emergency Management Agency, Chapter 8 4. ‹ller Bankas› 1. Bölge Müdürlügü; “‹zmit Körfezi ve Sapanca Gölü Evsel At›klardan Ar›nd›rma Projesi, Çal›flma Raporu, 2004
|291|
INGAS 05 - 246
5. O’Rouke, M.J., and Deyoe; E., 2004, “Seismic Damage to Segmented Buried Pipe”, Earthquake Spectra, Vol. 20, No 4 6. O’Rouke, M.J., and Liu; X., “Response of Buried Pipelines Subject to Earthquake Effects”, MCEER, 1999 7. O’Rouke,T.D., Toprak, S. and Sano, Y., “Factors Affecting Water Supply Damage Caused By The Northridge Eartquake”; 6th National Conference on Earthquake Engineering 8. O’Rouke,T.D., Toprak, S., Jeon, S.S., “GIS Characterization of the Los Angeles Water Supply, Earthquake Effevts, and Pipeline Damage, Research Progress and Accomplishments, 1997-1999, MCEER, Buffalo, NY. 9. Oktay A., Okan, V., Önder, M., Aydan, Ö., Hamada; M., “Measurement of Ground Deformation Induced and Faulting in the Earthquake Area of the 1999 Kocaeli Earthquake”; Photogrammetry Division, General Command of Mapping, 2000, Dikimevi, Ankara, Turkey. 10. Shih, B.J., Chen, W.W., Wang, P.H., Chen, Y.C., and Liui S.Y. (2000a)”Water System and Natural Gas Pipeline Damages in the Ji-Ji Earthquake-Calculating Repair Rates, “Proceedings of the Taiwan-Japan Worksoph on Lifeline Performace and Disaster Mitigation During Recent Big Earthquakes in Taiwan and Japan, June, 29-30, Tainan, Taiwan, p.p. 63-72. 11. Toprak S., ve Yoshicahi; K., “Boru Hatlar›nda Deprem Yüklerinin Etkisi”; 2003, 5. Ulusal Deprem Mühendisligi Konferans›. 12. Trifunac, M.D., Todorovska, M.I., (1998). “Comment on the Role of Earthquake Hazard Maps in Loss Estimation: A Study of the Northridge Earthquake”, Earthquake Spectra, Vol. 14, No. 3, 557-563. 13. Tromans, I., Marlow, D., Bommer; J., 2004 “Spatial Distribution of Pipeline Damage in Duzce Caused by the Kocaeli and Duzce Earthquakes”; 13th World Conference on Earthquake Engineering , Vancouver, B.C., Canada, No. 2916 14. Youd, L., Bardet, J.P., Bray,J.D., “1999 Kocaeli, Turkey, Earthquake Reconnaissance Report”, EERI, Earthquake Spectra, Vol.16, December 2000
|292|
30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslaras› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu 1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training
OTURUM V / SESSION V DO⁄ALGAZ MÜfiTER‹ H‹ZMETLER‹ YÖNET‹M‹ NATURAL GAS CUSTOMER SERVICES MANAGEMENT
Baflkan/Session Chair
Doç. Dr. F. Mahmut AKfi‹T
Sabanc› Üniversitesi / Sabanci University ‹STANBUL
INGAS 05 - 251
Kayseri’de Do¤al Gaz ve Müflteri Hizmetleri Yönetimi Gürsel Ya¤an
HSV Genel Md. Yrd./HSV Assistan Manager, Kayseri/Türkiye,
[email protected]
Özet Kentsel Do¤al Gaz Da¤›t›m›, çok farkl› alanda hizmet vermeyi gerektiren ve müflteri memnuniyeti odakl› faaliyettir. Bu amaçla iyi bir planlama ve yat›r›m öncesi kapsaml› çal›flma yap›lmas› gerekmektedir. HSV Kayseri Do¤al Gaz Da¤›t›m A.fi. olarak Kayseri’de yapt›¤›m›z faaliyetleri iki bafll›k alt›nda de¤erlendirmek söz konusudur; Yap›m Öncesi Çal›flmalar, Müflteri Hizmetlerine Yönelik Çal›flmalar. A – Yap›m Öncesi Çal›flmalar: Do¤al Gaz fiebekesi Projelendirme çal›flmalar›, Kayseri Da¤›t›m Lisans’› kapsam›ndaki bölgelerin yan› s›ra ihale kapsam›nda olmayan fakat flehir ile bütünlük arz eden yerleflim yerlerinin de dikkate al›nmas› ile gerçekleflmifltir. Bu do¤rultuda; • fiehir Besleme Hatt› ve fiehir ‹stasyon Say›s› ile Kapasite Tespiti, • Orta Bas›nçl› Da¤›t›m Hatt› Boru Çap› Tespiti ve Güzergah Tespiti, • Bölge Regülatör Say›s› Tespiti çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Belirtilen çal›flmalar uzun vadeli gaz tüketimi için yap›lm›fl olup, k›sa vadeli çal›flmalarda, yat›r›m program›na al›nan bölgede bina anketi ve di¤er altyap›lar›n halihaz›r projeye ifllenmesi sa¤lanm›flt›r. B – Müflteri Hizmetlerine Yönelik Çal›flmalar; Müflteri Hizmetleri Yönetimi, günümüz bilgi ve teknoloji ça¤›n›n bir gere¤i olarak h›zl›, esnek, yerinden hizmet vermeyi ve müflteri memnuniyeti odakl› olmas›n› gerektirir. Bu amaçla flirketimiz abone hizmetlerine yönelik faaliyetlerin tamam›n› entegre olarak çal›flt›racak Abone Yönetim Sistemi yaz›l›m›n› gerçeklefltirmifltir. Yaz›l›m ayn› zamanda Co¤rafi Bilgi Yönetim, Stok ve Sat›n Alma, ‹nsan Kaynaklar› ile ‹flletme – Bak›m Yönetim Sistemleri ile de entegredir.
|297|
INGAS 05 - 251
Natural Gas Customer Services Management Abstract Urban Natural Gas distribution is an activity which requires focusing on customer satisfaction and giving service in very different field. With this purpose, it has been needed a good planning and an extensive work by pre-investment. As HSV Kayseri Natural Gas Distribution Corp., activities which we have carried out in Kayseri, are considered under two title; Pre-Construction studies, Studies for customer services. A- Pre-Construction studies: Natural Gas Network Projection studies had made up of not only areas covered in Kayseri Distribution License but also by considering region that actually not covered in award but showing wholeness with the city. In this point; • City feeding line and number of station in the City with determining capacity, • Determining Middle pressurized delivering line pipe diameter and route, • Studies for determining the number of regulator in the region have been accomplished. Mentioned studies have been done for long term gas consumption, for short term studies; building survey in the region where has been taken into investment schedule and other infrastructures were obtained getting into the present project. B- Studies For Customer Services; Customer services management, as a requirement of today’s information and technology age, necessitates to be fast, flexible, to give service locally and being focused on customer satisfaction. With this purpose, our company has materialized Subscriber Management System Software which will operate all activities regarding customer services integrally. At the same time, the software is integral with Geographical Data Management, Stocks and Purchase, Human Resources and Operational-Maintenance Management Systems.
1. Girifl Türkiye’nin en h›zl› geliflen ve modernleflen merkezlerinden biri olan Kayseri, elveriflli ulafl›m ve enerji olanaklar› ile zengin yeralt› kaynaklar›n›n yan› s›ra sanayisi de geliflmifl iller aras›ndad›r. 23 Temmuz 2004 tarihinde yürürlü¤e giren 5216 say›l› Büyükflehir Bele-
|298|
INGAS 05 - 251
diyeleri Kanunu ile Kayseri Büyükflehir Belediyesi’nin s›n›rlar› yeniden düzenlenmifltir. Daha önce 2 Metropol ilçeden oluflan Kayseri Büyükflehir Belediyesi, yeni yasa ile 5 ilçe ve 19 alt kademe belediyesinden oluflmaktad›r. Do¤al Gaz’›n Kayseri’de kullan›m›, ilk olarak 2003 y›l› Temmuz ay›nda Kayseri 1. Organize Sanayi Bölgesi’nde gerçekleflmifltir. Söz konusu yat›r›m BOTAfi taraf›ndan yap›lm›flt›r.
2. Kayseri flehri do¤al gaz da¤›t›m ihalesi Kayseri flehri da¤›t›m lisans› 2 Ekim 2003 tarihinde verilmifltir. Bu lisans; Kayseri Büyükflehir ile Hac›lar, Mimarsinan, Hisarc›k ve K›ranard› flehirlerinden oluflan da¤›t›m bölgesini kapsamaktad›r.
fiekil 1. Kayseri Erciyes Da¤›
Kayseri ili Do¤al Gaz fiebekesi Temel Atma Töreni 5 Ekim 2003 tarihinde gerçekleflmifltir.
3. Kayseri Do¤al Gaz fiebekesi HSV Kayseri Do¤al Gaz A.fi. ihale tarihinden fiekil 2. Temel Atma Töreni (19.06.2003) hemen sonra ihale kapsam›ndaki bölge ve yak›n çevreye ait yap›lacak flebekenin projelendirmesine esas çal›flmalara bafllam›flt›r. ‹hale Tarihi : 19 HAZ‹RAN 2003 Bu çal›flmalar sonucunda Teklif Veren Firma Say›s› : 18 planlanan flebeke metrajlar› ‹lk Üç Firman›n Teklifleri ve flehir istasyonu say›s› HSV ‹NfiAAT A.fi. : 0.076 Cent/kwh – 10.787 TL.* Tablo 1’de görülebilir; ÇALIK ENERJ‹ A.fi. : 0.215 Cent/kwh – 30.515 TL.*
PALGAZ A.fi. : 0.216 Cent/kwh – 30.657 TL.* Bu planlamalar sonucunda ‹haleyi Alan Firma : HSV ‹NfiAAT A.fi. bafllat›lan saha çal›flmalar› ile 10 Ekim – 31 Aral›k * 19.06.2003 tarihindeki T.C. Merkez Bankas› Döviz Al›fl Kuru esas al›nm›flt›r. 2003 tarihleri aras› flehrin 2 mahallesinde, 1 Nisan – 1 Kas›m 2004 tarihleri aras›da ise flehrin 21 mahalTablo 1. Planlanan fiebeke Bilgileri lesinde do¤al gaz flebeke yap›m› tamamlanm›flt›r. fiehir ‹stasyonu 3 Adet Buna göre yap›lan flebeke yat›r›m› Tablo 2’de Çelik Hat 200 Km. görülebilir. Bu yat›r›m sonucu do¤al gaz götürülen Abone say›lar› Tablo 3’te, 2004–2005 k›fl sePE Hat 1600 Km. zonunda HSV’ ye baflvuran abone say›lar› ise PE Servis Hatt› 550 Km. Tablo 4’te verilmektedir.
|299|
INGAS 05 - 251
4. Kayseri’de do¤al gaz tüketimi 01 Ekim 2004 tarihinde BOTAfi’›n Kayseri’deki “Boru Hatt› Tesisi, fiehir ‹stasyonu ve Sanayi ‹stasyonlar›n›n” HSV Kayseri Do¤al Gaz Afi’ye devri gerçekleflmifltir. Bu devir ile BOTAfi’›n mevcutta Do¤al Gaz satt›¤› sanayi kurulufllar›ndan; • 6’s›na Gaz Sat›fl› ve ‹flletme Faaliyeti Hizmeti, • 3’üne de Tafl›ma Faaliyeti Hizmeti, HSV taraf›ndan verilmektedir. 1 Ekim 2004 – 1 Mart 2005 tarihleri aras›ndaki Do¤al Gaz Tüketim Miktarlar› Tablo 5’te görülebilir;
Tablo 2. Gerçeklefltirilen fiebeke Bilgileri Çelik Hat PE Da¤›t›m Hatt› PE Servis Hatt› Bölge Regülatör Say›s› Servis Kutusu Say›s›
37.292 m. 190.000 m. 109.000 m. 18 m. 5.600 Adet
Tablo 3. Do¤al Gaz Götürülen Aboneler Bina Say›s› 6.494 Konut Say›s› 68.898 Bina/Konut Yo¤unlu¤u Oran› 10,61
5. Müflteri hizmetleri yönetimi Do¤al Gaz fiehir Da¤›t›m›, çok farkl› Tablo 4. HSV’ ye Baflvuran Abone Bilgileri alanda hizmet vermeyi gerektiren ve Müracaat Say›s› Abone Say›s› müflteri memnuniyeti odakl› faaliyettir. Merkezi Sistem 9.921 Merkezi Sistem 8.253 Bu anlamda iyi bir planlama, yat›r›m Bireysel Sistem 7.112 Bireysel Sistem 4.551 öncesi kapsaml› bir çal›flma ve yat›r›m Di¤er 2.237 Di¤er 855 sonras› flebeke- harita Bilgileri ile müflteTOPLAM 19.720 TOPLAM 13.659 ri bilgilerinin ortak bir program alt›nda çal›flmas›n› sa¤layacak “Müflteri HizmetTablo 5. Kayseri’de do¤al gaz tüleri Bilgi Yönetim Sistemi’nin” kurulmas› gerekketimi mektedir. Yap›lan faaliyetleri iki bafll›k alt›nda deKonut 14.515.103 Sm3 ¤erlendirebiliriz: Sanayi 8.052.271 Sm3 • Saha Çal›flmalar›, Tafl›nan 55.370.891 Sm3 • Müflteri Hizmetlerine Yönelik Çal›flmalar.
6. Saha çal›flmalar› • • • • • •
fiehir Besleme Hatt› ve fiehir ‹stasyon Say›s› ile Kapasite Tespiti, Orta Bas›nçl› Da¤›t›m Hatt› Boru Çap› ve Güzergâh Tespiti, Bölge Regülatör Say›s› Tespiti, Alçak Bas›nçl› Da¤›t›m Hatt› Boru Çap› Tespiti, Bina Servis Kutusu Say›s› ve Kapasite Tespiti, Mevcut ‹mar Durumu ve Di¤er Altyap› Tesislerinin Tespitine yönelik çal›flmalar yap›lm›flt›r.
7. Müflteri hizmetlerine yönelik çal›flmalar
Müflteri Hizmetleri Yönetimi, Da¤›t›m fiirketleri’nin müflteriye aç›lan kap›s›d›r. Müflteri Hizmetleri Yönetimi, memnun müflteriye ulafl›rken sadece bir basamak de¤il, koskoca yürüyen bir merdivendir. Bundan dolay›d›r ki h›zl›, esnek ve entegre yap›da olmal›d›r.
|300|
INGAS 05 - 251
Do¤al gaz kullan›c›lar›n›n ilk müracaat aflamas›ndan bafllay›p en son fatura tahsilat› ve abonelik sonland›r›lmas›na kadar olan süreçteki hizmetlerin entegre ve kesintisiz verilmesini temin etmek amac›yla Müflteri Hizmetleri Bilgi Yönetim Sistemi kapsam›nda; • Abone Bilgi Yönetim Sistemi • ‹lk müracaat • Proje kay›t, kabul • Tesisat kontrol • Gaz açma • Sayaç okuma • Muhasebe – Finans • Bak›m Yönetim Sistemi • Stok – Sat›n Alma • ‹nsan Kaynaklar› • Doküman Yönetim Sistemi • Hukuk • Co¤rafi Bilgi Yönetim Sistemi (CBYS) modülleri hayata geçirilmifltir. ‹lk Müracaat ile bafllayan Müflteri Hizmetlerine yönelik çal›flmalar, taraf›m›zdan yetki verilmifl Sertifikal› Firmalar arac›l›¤›yla devam etmektedir. Bu hizmetlerin her aflamas› Müflteri Hizmetleri Bilgi Yönetim Sisteminde takip edilmektedir. Örnek olarak Do¤al Gaz Tesisat Projelerinin kay›t, onay, uygulama, test ve kontrolleri ile gaz açma tarihleri, bu faaliyetlerde görev alan personel isimleri ve uygulamada kullan›lan cihaz bilgileri kay›t edilmektedir. Abone Bilgi Yönetim Sistemi ve di¤er modüller ayn› zamanda “Co¤rafi Bilgi Yönetim Sistemi” ile de entegre çal›flmaktad›r. Co¤rafi Bilgi Yönetim Sistemi temel olarak; • Adres Sorgusu • Proje Sorgusu • Müracaat Sorgusu • Abone Sorgusu • Tüketim Bilgisi Sorgusu • Ar›za ‹hbar Sorgusu • Harita Sorgusu ifllevlerini yerine getirmektedir.
|301|
INGAS 05 - 251
Co¤rafi Bilgi Yönetim Sistemindeki ifllevlerin k›sa aç›klamalar›n› yapmak gerekirse; Adres Sorgusu: Müracaat aflamas›nda HSV Kayseri Do¤al Gaz Anonim fiirketine gelen müflterilerin, Bina Konum Do¤rulu¤u ve Adres Bilgileri sistemdeki bilgileriyle karfl›laflt›r›l›r. Do¤rulu¤u teyit edildikten sonra müracaat sahibine Bina ID numaras›, Binadaki Servis Kutusunun Kapasitesi ve Çal›flma Bas›nc› bilgilerini içeren belgeler verilir. Müracaat sahibinin HSV’ deki tüm ifllemleri, burada verilen Bina ID numaras› esas al›narak di¤er modüllerde de yürütülür. Müracaat Sorgusu: Bu menü sayesinde; Müracaat aflamas›nda Abone Bilgi Yönetim Sistemine kaydedilen müflterilerin kiflisel bilgileri, yani Ad-Soyad, Telefon Numaras› vb. bilgiler ile binaya ait bilgileri yani; Bina Ad›, Ba¤›ms›z Birim Say›s›, Ba¤›ms›z Birim Kullan›m Alan› ve Do¤al Gaz Kullan›m fiekli, vb. bilgiler, Co¤rafi Bilgi Yönetim Sistemi taraf›ndan sorgulanabilir. Abone Sorgusu: Co¤rafi konum olarak do¤rulanm›fl bilgilere sahip müflteriler, Abone Bilgi Yönetim Sisteminde aktif abone durumuna geçerek, bir Abonelik Numaras› ile iliflkilendirilir. Bu aboneye ait her türlü bilgi Abone Bilgi Yönetim Sistemi ile Co¤rafi Bilgi Yönetim Sistemi entegrasyonu sayesinde sorgulanabilir. Aboneye iliflkin Abone No, Daire No, Ad-Soyad, Sayaç Seri No, Sayaç Türü ve Kapasitesi, Do¤al Gaz Kullan›m›na Bafllang›ç Tarihi, Abonelik Türü ile Do¤al Gaz Kullan›m Türü bilgilerine bu menü sayesinde ulafl›labilir.
fiekil 3. Adres Sorgu Uygulamas›
fiekil 4. Müracaat Sorgu Uygulamas›
fiekil 5. Abone Sorgu Uygulamas›
Tüketim Bilgisi Sorgusu: fiehir ‹stasyonlar›ndan geçen gaz miktar› ile Ara Ölçüm Noktalar› (Bölge Regülatör ‹stasyonu), Sanayi Müflteri ‹stasyonlar› ve Abone Tüketim Bilgileri ABYS ile entegrasyonu sayesinde izlenebilir. Bu bilgilerden hareketle, yeni yat›r›m böl-
|302|
INGAS 05 - 251
gelerindeki Tüketim Miktar› Planlamas›nda sa¤l›kl› sonuçlara ulafl›l›r. Ayn› zamanda Gaz Balans› de¤erlendirmesinde ve Kaçak Gaz Miktar› tespitinde de kullan›l›r. Ar›za ‹hbar Sorgusu: Ça¤r› Merkezine gelen ihbarlar Acil 187 Santral Operatörü taraf›ndan sisteme girilir. Tüm ihbarlar, bekleyen ihbarlar ve sonuçlanm›fl ihbarlar›n kay›tlar›, anl›k ve geriye dönük olarak sorgulanabilir.Ayr›ca, ihbar sahibi konuflamayacak durumda olsa dahi, Ça¤r› Merkezine otomatik olarak düflen Telefon Numaras›ndan Adres Bilgilerine ulafl›larak, Acil 187 Ekibi’nin kontrol amaçl› bu adrese yönlendirilmesi sa¤lan›r. Harita Sorgusu: Bu menüyle Kayseri’nin tamam› ile ‹lçe ve Mahalle baz›nda Müracaat ve Abone Say›lar› sorgusu yap›labilir. Sistemde kay›tl› ve gaz flebekesi yap›lan bölgelerin Toplam Bina Say›s›, Toplam Konut Say›s› (Ba¤›ms›z Birim Say›s›) bilgilerinden hareketle HSV’ ye yap›lan Müracaat ve Abone bilgilerine yönelik yüzde oranlara ve say›sal bilgilere anl›k olarak ulafl›lmas› mümkündür.
Resim 8. Harita Sorgu Uygulamas›
fiekil 6. Tüketim Bilgisi Sorgu Uygulamas›
fiekil 7. Ar›za ‹hbar Sorgu Uygulamas›
fiekil 9. Kapat›lacak Vanalar Uygulamas›
Kapat›lacak Vanalar Modülü: Co¤rafi Bilgi Yönetim Sistemi’nin Müflteri Hizmetlerine yönelik yukar›da ifade edilenlerin d›fl›nda birçok uygulamas› bulunmaktad›r. Bunlar içerisinde en önemlilerinden bir tanesi “Kapat›lacak Vanalar” menüsüdür. Herhangi bir
|303|
INGAS 05 - 251
sebepten dolay› hasara u¤rayan hatt›n gaz ak›fl›n›n kesilmesi için kapat›lmas› gereken vanalar›n konumunu otomatik olarak belirler. Vanalar›n kapat›lmas› neticesinde gazs›z kalacak binalara ait bilgiler elde edilir. Bu bilgiler sayesinde, Müflterinin yeniden gaz kullanmas› için gerekli faaliyetler daha h›zl› ve güvenli bir flekilde gerçeklefltirilir.
8. Sonuç Kayseri fiehir Do¤al Gaz flebekesi yap›m›n›n Ekim 2003’te bafllamas›yla birlikte, prensip olarak edindi¤imiz ilkeler do¤rultusunda ve teknolojik geliflmeler ›fl›¤›nda müflteri memnuniyetini ön planda tutarak, sürekli iyilefltirme bilinci ile çal›flmalar›n her aflamas›nda titizlik göstermeyi amaçlamakta ve bunun devam›n›n sa¤lamas›na yönelik çal›flmalar›n› sürdürmektedir.
|304|
INGAS 05 - 252
Gaz fiirketlerinin Ölçüm ‹le ‹lgili Karfl›laflaca¤› Problemler, Çözüm Önerileri ve Kalibrasyonun Önemi Yük.Makine Müh. Ahmet YET‹K Pazarlama ve Gelifltirme fiefi / Chief Officer of Training Marketing and Development, ‹GDAfi,
[email protected] Kimya Müh. Esra KINAL Kimya Mühendisi / Chemical Engineer, ‹GDAfi,
[email protected] Özet Gaz ölçümünü üç grupta inceleyebiliriz: endüstriyel, ticari ve konut. Endüstriyel tip gaz ölçümleri üretim ve proses a¤›rl›kl› fabrikalarda yap›l›r. Ticari tip ölçümler ise genellikle restoran ve ifl ofisleri gibi ticari binalarda yap›l›r. Birçok gaz ölçüm cihazlar› afla¤›da verilmektedir. Bunlar›n en önemlileri rotarimetreler, türbinmetreler ve diyafram tipli sayaçlard›r. Diyafram tipli sayaçlar konutlarda, rotary ve türbin tip sayaçlar iflyeri ve endüstriyel uygulamalarda kullan›lmaktad›r. Bu üç sayac›n kullan›m›nda çeflitli problemler yaflanmakta olup bu makalede bu problemler ve çözüm önerileri sunulmaktad›r. Bir gaz da¤›t›m flirketi müflterisine satt›¤› gaz› do¤ru ölçmek ve do¤ru faturaland›rmakla yükümlüdür. Do¤ru ve güvenilir ölçüm, hem da¤›t›m firmas› hem de müflteri lehine büyük önem tafl›r.
|305|
INGAS 05 - 252
Solutions to the Measurement Problems That Gas Companies Face and Importance of Calibration Abstract Gas flow measurement can be divided into three broad categories: industrial, commercial, and residential. Industrial gas flow measurement includes flow measurement that occurs in manufacturing and process plants, including chemical plants and refineries. Commercial gas flow measurement occurs at businesses and commercial buildings such as restaurants, office buildings, and apartment complexes. This is a form of utility measurement, since these flowmeters typically measure the amount of natural gas used by the business or in the commercial building. There are many flowmeter to measure gas flow these are given in below. Positive displacement (PD) flowmeters are widely used for utility gas measurement. One main type is the diaphragm meter. Another type of PD meter for gas flow measurement is the rotary meter. Rotary meters are used for both liquid and gas industrial applications. Turbine flowmeters have a rotor that spins in proportion to flow rate. Turbine meters are used as a billing meter to measure the amount of gas used at commercial buildings and industrial plants. Diaphragm meter, Rotary flowmeters and Turbine flowmeters have many problems. ‹n this paper, Giving measuring problems, solutions and recomendations. In critical metrology applications, Flow Technology’s flow calibration systems meet - and exceed - the highest expectations. With proven reliability, superior accuracy and a low cost-of-ownership, they provide unsurpassed total performance.Gas Technology Gas metering has become very important for transportation and distribution companies over the last decade. The main reasons for this are the increase in energy costs, the customization of the industry, the fair dealing between buyer and seller, and the increasing interest of official measuring entities. Metering is also directly involved in determining the financial resources of gas companies and may be considered to be a vital function requiring great accuracy and dependability.
1. Girifl Do¤ru ve güvenilir ölçme faaliyetleri, ilmi, ticari, ahlaki ve sosyal boyutlar› olan ve sa¤lanmamas› durumunda toplumsal, bölgesel, ulusal ve uluslar aras› iliflkileri etkileyecek öneme sahip teknik ve sosyal taraflar› olan bir konudur.
|306|
INGAS 05 - 252
Bir gaz da¤›t›m flirketi müflterisine satt›¤› gaz› do¤ru ölçmek ve do¤ru faturaland›rmakla yükümlüdür. Do¤ru ve güvenilir ölçüm, hem da¤›t›m firmas› hem de müflteri lehine büyük önem tafl›r. Müflteri taraf›ndan kullan›lan gaz›n do¤ru ölçümü öncelikle uygun cihaz seçimi ve bu cihaz›n periyodik takibinin yap›lmas› ile mümkün olur. Faturaland›rma ise tüketilen gaz›n s›cakl›k ve bas›nç de¤iflimine ve standart flartlara göre mukayese edilerek yap›l›r.
2. Debi ölçümü Gaz da¤›t›m flirketleri abonelerine satt›¤› gaz› hacimsel debi yöntemi ile ölçer. Bu yöntemde belirli zaman aral›¤›nda akan ak›flkan, hacmi belirlenen kapta toplanarak veya hacmi belirli kaptan, belirli zaman aral›¤›nda bu ak›flkan›n kullan›lmas› ile hacimsel debi bulunabilir. Genel olarak gaz da¤›t›m flirketleri taraf›ndan hacimsel debi ölçer olarak Orifismetre, Körüklü tip, Rotary tip ve Türbin tip sayaçlar kullan›lmaktad›r. Ölçme cihaz› ve yönteminin seçiminde hassasiyet, kapasite aral›¤› ve fiyat baflta olmak üzere çeflitli etkenler rol oynar. Cihaz›n tipi temel olarak abonenin gaz tüketim ihtiyac›na ve kullan›m bas›nc›na göre seçilmektedir. Bu seçimin do¤ru yap›lmamas› durumunda seçilen debimetreden istenen performans sa¤lanmayarak da¤›t›m flirketi ve müflterinin ma¤duriyeti söz konusu olabilir. Kapasite belirlendikten sonra dikkate al›nacak di¤er önemli faktör seçilen sayac›n hem tüketilecek maksimum kapasiteyi ölçebilmesi hem de tesisatta kullan›lacak minimum kapasiteyi ölçebilme kabiliyetini gösterebilmesidir. Bu da sayac›n ölçüm dinami¤i denilen Qmax/Qmin ifadesidir ki maksimum ak›fl kapasitesinin belirlenmifl minimum ölçüm kapasitesine oran›d›r. Bu eflitlik 160:1’e kadar ç›kabilmektedir. Örne¤in; maksimum 160 m3/h tüketim gerektiren minimum 1m3/h i ölçebilen rotary sayaç seçimi yapmam›z gerekti¤inde G100 sayaç kullanmam›z gerekti¤ini rahatça söyleyebiliriz. Fakat hangi ölçüm dinami¤ine sahip olan G100 sorusuna cevap arad›¤›m›zda basit bir hesap yaparak bulabiliriz. G100 rotary sayaç için;
Qmax/Qmin=20:1 olursa Qmin:8m3/h bulunur.
Qmax/Qmin=160:1 olursa Qmin:1m3/h bulunur ki istedi¤imiz de¤erleri karfl›lar.
Bu yüzden bir sayac›n ölçüm dinami¤i sayac›n ölçüm performans› üzerinde oldukça etkilidir. fiimdi s›ras›yla kullan›lan do¤algaz sayaçlar› ve k›saca çal›flma prensiplerini inceleyelim.
3. Do¤algaz ölçüm cihazlar› Hacimsel debi ölçüm tekniklerini esas alan sayaçlar afla¤›da grupland›r›lm›flt›r. 1) Diferansiyel Bas›nç Ölçümü Esas›na Göre Çal›flan Sayaçlar • Orifismetreler
|307|
INGAS 05 - 252
2)
3) 4) 5) 6)
• Sonik Nozul • Venturimetre • Rotametreler Pozitif Yer de¤ifltirme Esas›na Göre Çal›flan Sayaçlar • Körüklü Sayaçlar (Diyaframl›) • Rotary Sayaçlar Türbinmetreler,Quantometreler Vortex Sayaçlar Elektromanyetik Sayaçlar Ultrasonikmetreler
Yukar›da s›n›fland›r›lan sayaçlardan Türkiye’deki gaz da¤›t›m firmalar›nda kullan›lanlar› k›saca izah edelim. 3.1. Orifismetre Orifismetrede fark bas›nc›na göre debi ölçümü esas al›n›r. Paslanmaz çelikten imal edilmekte olup, yerlefltirilece¤i boru çap›na yak›n boyutta d›fl çap› vard›r ve iç çap› ise içinden geçen ak›flkan›n fiziksel parametrelerine ba¤l› olarak fark bas›nç yaratacak flekilde, ak›flkan›n yap›s›, cinsi, s›cakl›k ve bas›nc› dikkate alarak hesaplan›r. fiekil 1’de imal edilmifl muhtelif çaplarda orifis plakalar görülmektedir. Bu plakalar üzerine iç ve d›fl çap ile kullan›lan malzeme ve ak›flkan›n akt›¤› hatt› aç›klayan Tag No’ da yaz›l›r.
fiekil 1. “Orifis plakalar›”
Orifis plakas› bir hatta iki flanfl aras›na monte edildi¤inde ak›flkan›n girifl yeri yüksek bas›nçta ç›k›fl yeri ise daha düflük bas›nçtad›r. Bu bas›nç fark› içinden geçen ak›flkan›n oran›yla de¤iflecektir. 3.2. Körüklü tip sayaçlar G4 ile G25 kapasite (0,04-40m3/h) aral›¤›nda olup düflük tüketimlerde özellikle konutlarda tercih edilir. Hassasiyet aral›¤› %±1,5-3 ile s›n›rl›d›r. ‹ç mekanizmas›ndaki körükler vas›tas› ile volumetrik ölçüm yapan cihazlard›r [1].
fiekil 2. “ Körüklü sayaç resmi”
3.3. Rotary tip sayaçlar G16 ile G1000 kapasite (0,4-1600m3/h) aral›¤›nda kullan›l›r. Hassasiyet aral›¤› ±%1-2aral›¤›ndad›r. Çok düflük bir bas›nç fark› bile bu sayaçlarda ölçülebilir. Sayaç prensip olarak iki adet sekiz fleklindeki çark›n aksi yönde döndü¤ü gi-
|308|
fiekil 3. “Körüklü sayaç iç mekanizmas›”
INGAS 05 - 252
rifl ve ç›k›fl› bulunan silindirik gövde ve bu sisteme ba¤lant›y› sa¤layan diflli bir mekanizmadan oluflur [3]. K›sacas› havuzdaki suyu, hacmini bildi¤iniz bir kovayla boflaltmak gibi bir ifllem oldu¤unu düflünmek bu sayaçlar›n çal›flma prensiplerinin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Rotary sayaçlar mekanizmalar› sebebi ile ya¤lama sistemine sahiptir. Sistem iki ya¤lama haznesi ve numaratörü kapsar. Bu sayaçlar belli periyotlarda ya¤lan›lmay› gerektirir. Aksi takdirde farkl› problemleri beraberinde getirir. Bu problemler sayac›n tüketim de¤eri yani ölçüm performans› üzerinde do¤rudan etkilidir. Grafik 1’de rotary sayaçlar›n ölçüm performans› gösteren diyagram bulunmaktad›r. Bu diyagramdan da anlafl›ld›¤› gibi rotary sayac›n ölçüm performans› “s›f›r” ›n üzerinde art› alanda görülmektedir. Bu da da¤›t›m flirketinin lehine olup, rotary sayaçlardaki uzun süreli kal›c› hassasiyeti de göz önüne al›narak da¤›t›m flirketinin tercih sebebi olabilir
Grafik 1. “Rotary Sayac›n Ölçüm Performans›”
fiekil 4. “Rotary Sayaç resmi”
3.4. Türbin tip sayaçlar Yüksek tüketimli ve yüksek bas›nçl› gaz ölçümlerinde kullan›l›r. G16-G16000 kapasite(525000m3/h) aral›¤›nda çal›flmaktad›r. Türbin sayaçlar 16 bar’a kadar kullan›l›rlar. Talep do¤rultusunda 100 bar bas›nca kadar çal›flma koflullar›na sahip türbinmetrelerde imal edilmektedir. Bu nedenle bu sayaçlar hem da¤›t›m hem de nakil hatlar›nda kullan›l›rlar. EN normlar›na göre 3XDN gövde uzunlu¤unda üretilmelidirler. Ölçüm dinami¤i 1:20’dir. Hassasiyeti ±%1 ve 2 aral›¤›ndad›r. Bu sayaçlar h›z ölçen sayaçlar olarak ifade edilirler. Türbin tip sayaçlarda giren gaz›n kesintisiz ve laminer(düzgün) ak›fl sa¤layacak flekilde geçmesi istenir. Türbinin içinden geçen gaz, aç›l› olan çarklar› döndürmesi sonucu oluflan devir adedi ile numaratör geçen gaz hacmini kaydeder [2]. Türbinmetrelerin baz›lar›nda türbin içine daimi bir m›knat›s yerlefltirilmifl olup, kanatlar döndükçe sabit gövdedeki elektrik sarg›s›nda gerilim darbeleri oluflur. Bu darbeler bir frekansmetre ile ölçülerek ani h›z veya debi de¤erleri elektrik sinyali cinsinden bulunabilir. Türbin tip sayaçlar rotary sayaçlarda oldu¤u gibi harici ya¤lama gerektirmezler. Ölçüm mekanizmas› içerisinde yataklar›n ya¤lanmas› için b›rak›lan ya¤ rezervi genelde yeterli gelmektedir. Ancak kirli gazlar› ölçen sayaçlar için çelik ve dökme demir gövdeli sayaçlara
|309|
INGAS 05 - 252
monte edilen harici ya¤lama pompalar› mevcuttur. Bu pompalar sayesinde kuruyan yataklara ya¤ göndermek mümkün olmaktad›r. Türbinmetrelerle ölçüm yap›l›rken ak›fl›n mümkün oldu¤unca laminer (düz) oldu¤u yerlere monte edilmesine dikkat edilmesi gerekir. 4 barl›k bas›nçta sayaç girifline kadar olan boru uzunlu¤unun 3D olmas›,4 bardan büyük olan çal›flma bas›nçlar›nda 5D olmas› gerekir. 3.5. Quantometreler Gövde uzunlu¤u türbinmetreye göre daha k›sa olup 1,5XDN ‘dir. Ölçüm hassasiyeti türbinmetreden daha düflüktür. Çal›flma prensibi türbinmetre ile ayn›d›r. Bu sebeple faturaland›rma amaçl› kullan›mdan ziyade tesis içi tüketim kontrolleri için süzme sayaç olarak kullan›l›r. Maliyeti türbinmetrelere göre daha düflüktür(%30–40). Ölçüm dinami¤i 1:20 olup, hassasiyetleri genellikle ±%1,5’dir. Bu hassasiyet quantometreler için tan›mlanm›fl bir standart olmad›¤› için firmadan firmaya de¤ifliklik göstermektedir.
4. Gaz ölçüm cihazlar›nda karfl›lafl›lan problemler ve öneriler
fiekil 5. “Türbinmetre sayaç resmi”
fiekil 6. “Quantometre sayaç resmi”
4.1. Sayaç ar›zalar› 4.1.1. Körüklü tip sayaç ar›zalar› ve öneriler Gaz›n kirlili¤inin sayac›n iç mekanizmas›nda oluflturdu¤u pisliklerin birikmesi sonucu sayaçta direnme meydana gelir, bu direnme sayaçta bas›nç kayb›na neden olur, bunun sonucunda sayaç gaz geçirdi¤i halde eksik sarfiyat geçirmesine neden olur. Diyaframl› sayaçlarda kaçak; ba¤lant› hatalar›ndan, sayac›n gövdesinin çürümesinden, çarpmalardan dolay› meydana gelmektedir. 4.1.2. Rotary tip sayaç ar›zalar› ve öneriler Rotary sayaçlar dengeli olarak tam terazisinde tesisatlara ba¤lanmal›d›r. Sayaç tesisatlara ba¤lanmadan önce boru tesisat› bas›nçl› hava ile süpürülerek kaynak cüruflar› ve boru içinde kalan kal›nt›lar temizlenmelidir. Rotary sayaçlarda gaz›n içindeki partiküllerin paletleri s›k›flt›rmas› sonucu sayaç mekanizmas› kilitlenir, sayaç gaz geçirdi¤i halde eksik sarfiyat kaydeder. (‹stenilen miktarda gaz geçmez) Ayr›ca hareketi numaratöre ileten manyetik couplinglerde ar›za olabilir. Rulmanlar kirlenmifl yada korozyona u¤ram›fl olabilir. Numaratörün ya¤lanmas› do¤ru aral›klarla ve miktarda yap›lmazsa parçalan›r, ayr›ca imalatç› firman›n önerdi¤i ya¤ kullan›lmad›¤› takdirde numaratörde köpürme olur, bu da sa-
|310|
INGAS 05 - 252
yac›n ar›zalanmas›na sebep olur. Kullan›lacak ya¤ iflletme karakteristi¤i ve stoklama imkânlar›na göre seçilmelidir. Kimyasal olarak nötr olmal› ve deterjan özelli¤i olmamal›d›r. Sayaç tesisata tak›ld›ktan sonra gaz verilmeden önce ya¤lanmal›d›r. Ya¤ do¤ru seviyede konulmal›d›r. (Sayaç üzerindeki cam göstergenin yar›s›na kadar doldurulmal›d›r.) Fazla ya¤ kullan›m› tutuklu¤a yol açabilir. Gaza kar›flan ya¤, tafl›nan parçac›klar› piston yüzeyine yap›flt›rarak sayac›n tutukluk yapmas›na sebep olur. Ya¤›n eksik olmas› veya eksilmesi erken hasarlara yol açar ve ölçüm grubunun tutuk çal›flmas›na sebep olur. Ya¤ fl›r›nga ile sayaca boflalt›lmal›d›r. Senkronize diflli ve numaratör taraflar›ndaki ya¤ miktarlar› her marka sayaç için farkl›d›r. Ayfiekil 7. Rotary sayaç diferansiyel bas›nc›r›ca sayac›n yatay yada düfley konumda monn›n ölçülmesi taj konumuna göre de farkl›l›k göstermektedir. Ya¤ seviyeleri gaz›n kirlili¤i dikkate al›narak her y›l kontrol edilmelidir. Ya¤ de¤iflimi ise 3 y›lda bir mutlaka yap›lmal›d›r. Sayaç devreye al›nd›ktan bir hafta sonra sayac›n do¤ru çal›fl›p çal›flmad›¤› ve ya¤ eksiltip eksiltmedi¤i kontrol edilmelidir. Sayaç bas›nç alt›nda bulunan gaz girifl hatt›na yerlefltirilmiflse ölçüm hatt› ç›k›fl hatt› ile dengede olmadan asla girifl hatt›na ani bas›nç uygulanmamal›d›r. Vana yavafl yavafl aç›larak bas›nc›n dengelenmesi sa¤lanmal›d›r. Rotary sayaçlar›n yatay veya düfley montaj› mümkündür. En iyi montaj flekli düfley ve gaz giriflinin yukardan oldu¤u ba¤lant› fleklidir. Çünkü gaz içinde bulunan kirli maddeler sayac›n içinde kalmaz. Sayaç mutlaka ok yönünde ba¤lanmal›d›r. Ok yönünün tersine ba¤lanmas› halinde sayaç ters dönmeye bafllayacakt›r Rotary sayaçlar›n bas›nç kayb›n›n yüksek olmamas› ölçüm aç›s›ndan çok önemlidir. S›k periyotlarla yap›lacak ölçümler sayac›n performans›n›n takibini kolaylaflt›racakt›r. 4.1.3. Türbin tip sayaç ar›zalar› ve öneriler Türbin tip sayaçlarda zamanla kullan›mdan dolay› kartuflunda bulunan rulmanlar›n s›k›flmas› sonucu yata¤› genifller, gaz çekifli yeterli miktarda olmaz, eksik sarfiyat kaydeder. • Yukar›da bahsi geçen ar›zalar›n sonucunda sayaçlar do¤ru ölçme ifllevini kaybederler. Bu durumda hem müflteri hem de da¤›t›c› firman›n aleyhinedir. Bu durumu engellemek için sayaçlar belli periyotlarda bak›ma al›nmal› yerinde kontrol ve ya¤lamalar› yap›lmal›, kanuni süre içinde de kalibrasyonlar› yap›lmal›d›r. • Türbin sayaçlarda do¤ru ölçümün yap›labilmesi için en önemli koflul, sayaçtan önceki boruda düzgün bir h›z profilinin sa¤lanmas›d›r. Sayaca ba¤lanan girifl ve ç›k›fl borular› sayaçla ayn› çapta olmal›d›r.
|311|
INGAS 05 - 252
• Sayaçlar kuru yerlerde saklanmal›d›r. Tafl›ma esnas›nda düflürülmemelidir. Düflürülmeleri halinde kalibre edilmeleri gerekir. • Sayaç tesisatlara ba¤lanmadan önce boru tesisat› bas›nçl› hava ile süpürülerek kaynak cüruflar› ve boru içinde kalan kal›nt›lar temizlenmelidir. • Sayaçlar›n yatay veya düfley montaj› mümkündür. En iyi montaj flekli düfley montaj fleklidir. • Ölçüm düzeltici cihazlar (korrektörler) ve sinyal alg›lay›c› sensörler sayaç ç›k›fl›na yerlefltirilmelidir. • E¤er tek bir girifl vanas› varsa; vana, türbin dönene kadar çok yavafl aç›l›r. Sayac›n hareketi numaratördeki yar›k plakadan izlenebilir. Hiçbir zaman sayaçtan geçen debi belirtilen Qmax de¤erini aflmamal›d›r. • E¤er bir girifl bir ç›k›fl vanas› varsa Önce sayaca kademeli olarak bas›nç uygulan›r. Bas›nç art›fl› saniyede 0,3 bar’› geçmemelidir. Ç›k›fl vanas› kapal›yken girifl vanas› yavaflça aç›l›r. Bas›nç dengelendi¤inde sayaçtaki dönme gözlenerek (Qmax geçilmeden) ç›k›fl vanas› yavaflça aç›l›r. 4.2. Ölçmede kalibrasyonun önemi Abone tesisatlar›nda tüketime ba¤l› olarak sayaçlar G4’ten G4000 tip kapasiteye kadar kullan›lmaktad›r. Ölçülen her m3 gaz›n parasal bir de¤eri oldu¤undan ölçüm hassasiyeti son derece önem tafl›r. Gaz sayaçlar› sapmalar›nda (-) sapmalar da¤›t›m flirketi aleyhine, (+) sapmalar müflteri aleyhinedir. Sayaç kapasitesi artt›kça eksi ve art› sapmalar daha fazla önem tafl›r; kay›p miktar› artar. Bu nedenle sayaçlar›n kalibrasyonu do¤ru ölçüm aç›s›ndan çok önemlidir. Bu durum yasal olarak da hükme ba¤lanm›flt›r. Yasal metroloji kaidesi olarak ülkemizde tüm do¤algaz sayaçlar›n›n periyodik kontrolü (kalibrasyonu) 3516 say›l› Ölçü ve Ayarlar Kanunu’na göre “10 y›lda bir” olarak belirlenmifltir [6]. Bu süre Almanya’da körüklü ve rotary sayaçlar için 16 y›l, türbin tipi sayaçlar›n ya¤ pompal› olanlar› için 8 y›l, rulman yatakl› olanlar› için de 12 y›ld›r. 4.3. Gaz ölçümünde bas›nç ve s›cakl›¤›n etkisi Gaz al›m sat›m anlaflmalar›nda gaz›n hangi flartlar alt›nda ölçümünün de¤erlendirilece¤i belirlenir. Gaz da¤›t›m flirketleri de satt›¤› gaz›, gaz al›m flartlar›na göre de¤erlendirerek hesaplamalar›n› yapar. Hacimsel debi ölçümlerine bas›nç ve s›cakl›¤›n etki etmesi sebebi ile özellikle s›k›flt›r›labilir ak›flkanlarda (örne¤in; do¤algaz) debi ölçülüp faturaland›r›lmas› durumunda hassas olarak bas›nç ve s›cakl›k ölçümünün yap›lmas› gerekir. Gaz tüketimi faturaland›rmas›nda,1 atm. bas›nç ve 15 ºC s›cakl›k koflullar› yani standart flartlar kabul edilerek hesaplama yap›l›r. Bu de¤erlerin d›fl›ndaki bas›nç ve s›cakl›k koflulla-
|312|
INGAS 05 - 252
r›ndaki ölçmeler için ya cihaz›n içindeki veya d›flar›dan ekipmanlar ile ya da hesap yöntemi ile Qn=C.QPölç fleklinde düzeltme yap›l›r. Bu eflitlikte; Qn=‹stenen flartlardaki gaz debisi QPölç=Herhangi s›cakl›k ya da bas›nçta ölçülen gaz debisi C=Ölçümü yap›lan gaz›n s›cakl›k ve bas›nc›na ba¤l› katsay›y› göstermektedir. T s›cakl›k P bas›nc› göstermek üzere, ideal gazlar için bu katsay› Pölç.Tn/Pn.Tölç fleklinde olmas›na ra¤men, ideal gaz kabul edilmeyen durumlarda azg›n s›k›flt›r›labilme özelli¤i de göz önüne al›narak, C=Pölç.Tn.1/Pn.Pölç.K fleklinde tan›mlan›r [4]. ‹deal gaz kanunundan uzaklaflmas›n› karakterize eden ve gaz›n s›k›flt›r›labilme özelli¤ini gösteren K de¤eri her gaz için farkl› de¤iflim göstermektedir. temel flart
ölçüm flart›
V p bilinenler T kütle = Sabit
düzeltme Vb pb Tb kütle
=? = 101.325 Pa = 273,15 K = Sabit
fiekil 8. Ölçüm flartlar›n›n karfl›laflt›r›lmas› (Gerg –88)
4.4. EPDK’n›n faturaland›rmaya esas do¤algaz miktar› belirlemesi Enerji Piyasas› Denetleme Kurulu faturaland›rmaya esas olan do¤algaz sat›fl miktar›n›n hesab›n›n da¤›t›m flirketleri taraf›ndan flu flekilde yap›lmas›n› istemektedir. Sayaçlardan okunan hacim de¤eri düzeltilmifl hacme (md); bas›nç, s›cakl›k ve s›k›flt›r›labilirli¤e göre afla¤›daki eflitliklere göre hesaplanan düzeltme katsay›s› (K) ile çarp›larak, otomatik hacim düzelticisi vas›tas›yla çevrilir. Otomatik hacim düzelticisi bulunmamas› halinde, sayaçtan okunan hacim de¤eri afla¤›daki eflitliklere göre hesaplanan düzeltme katsay›s› (K) ile çarp›larak bulunur.
|313|
INGAS 05 - 252
md=ms x K K=P/Pr x Tr/T x Zr/Z Burada; md: Düzeltilmifl hacim (m3), ms: Sayaçtan okunan hacim , K: Düzeltme katsay›s›, P: Ölçüm bas›nc› (bar) Pr: Referans fiartlardaki bas›nç (1,01325 bar) T: Ölçüm s›cakl›¤› ( oK) Tr: Referans fiartlardaki s›cakl›k (288,150K) Z: Ölçüm flartlar›ndaki s›k›flt›r›labilirlik Zr: Referans fiartlardaki s›k›flt›r›labilirliktir. Müflteriye verilen gaz›n bas›nc› 300 mbar ve alt›nda ise; Tr/T (s›cakl›k oran›)=1 ve Zr/Z (s›k›flt›r›labilirlik oran›)=1 olarak al›n›r. Burada referans flartlar olarak 15°C ve 1 atmosfer bas›nc› al›narak hesaplamalar yap›lm›flt›r[5,7]. Ölçüm flartlar› olarak da 15°C kabul edilmifltir. Bu durum s›cakl›k ortalamas› düflük olan flehirlerle s›cakl›k ortalamas› yüksek olan flehirlerde K katsay›s›n›n de¤iflmeyece¤ini ifade etmektedir. Bunun sonucunda da düflük s›cakl›k ortalamas›na sahip bölgelerde oturan müflterilerin lehine, yüksek s›cakl›k ortalamas›na sahip bölgelerde oturan müflterilerin aleyhine olacakt›r. S›cakl›k dikkate al›nd›¤›nda yap›lacak hesaplamalar sonucunda elde edilecek K katsay›s› müflteri veya da¤›t›m flirketi aleyhine olan durumlar› ortadan kald›racakt›r [8]. 4.5. Do¤ru ölçmeye iliflkin öneriler • Her il için ayr› olmak kayd›yla ayl›k ortalama s›cakl›klar tespit edilerek bir tablo oluflturulabilir. Bu verilerden yola ç›karak en yüksek korelasyona sahip y›llar baz al›n›p ileriki y›llardaki da¤›l›mlar hesaplanabilir. Böylece fiili s›cakl›k de¤erleri dikkate al›narak yap›lan tüketim de¤erleri hesab›, ne da¤›t›m flirketi ne de müflteri aleyhine bir durum söz konusu olur. • Özellikle yükseklikleri de¤iflen iller için k katsay›s›n›n hesaplanmas›nda efl yükselti e¤rileri ç›kart›lmal› ve hesaplamada dikkate al›narak adaletli bir da¤›t›m sa¤lanmal›d›r. • S›cakl›k de¤iflimi fazla olan flehirlerde s›cakl›k kompanzasyonlu sayaçlar (TC) kullan›lmas› tavsiye edilebilir. • Yeni gaz kullanacak iller için fatura tahsilât›n›n kolayl›¤› aç›s›ndan ön ödemeli kartl› sayaç (özellikle kamu kurum ve kurulufllar› için) ve uzaktan otomatik okuma sistemleri tercih edilmelidir. Ön ödemeli büyük sayaçlarda henüz bir standard›n olmamas› da ayr› bir dezavantajd›r.
|314|
INGAS 05 - 252
• Gereken kapasitesi belirlenmifl bir gaz tüketim merkezi için minimum ve maksimum debi ölçümleri dikkate al›narak ölçüm dinami¤i (Qmin/Qmax) en uygun olan de¤eri içeren sayaç seçimi yap›larak daha sa¤l›kl› ölçüm sonuçlar› temin edilir. Bu gün yanl›fl sayaç seçiminden dolay› binlerce metreküplük kay›plar meydana gelmektedir. • Bak›m y›l› dolmufl olan sayaçlar›n rekalibrasyonlar› zaman›nda yap›larak do¤ru ölçüm sa¤lanabilir. Kanunen 10 y›l olan bu süre yanl›flt›r. Yüksek tüketimli tesislerde maksimum 3 y›l olmas› gerekir. Büyük sayaçlardaki %1-2 eksi sapma bile büyük paralar etmektedir. • Özellikle rotary sayaçlar›n ya¤lanma eksikli¤inden ötürü oluflan sayaç iç mekanizmas›ndaki ve difllilerdeki k›r›lma ve bozulmalar yap›lacak periyodik bak›m çal›flmalar›yla giderilerek hem sayac›n ömrünün uzun olmas› hem de sa¤l›kl› ölçüm yapmas› sa¤lanabilir. • Büyük tip sayaçlar›n önüne (özellikle rotary sayaçlarda) konulacak filtre gaz ile birlikte gelen kirlili¤in sayaca girmesini engelleyerek sayaçta bas›nç kayb› art›fl›n› engeller. Bas›nç kayb›n›n yüksek olmas› sayac›n eksik sarfiyat kaydetmesine ve da¤›t›m flirketinin ma¤dur olmas›na sebep olur. • Büyük sayaçlar için software programlar haz›rlanarak sayaçlar›n ayl›k debi tüketimleri mercek alt›na al›nmal›d›r. • Sanayi tesisatlar›nda debi tespitinin do¤ru yap›lmas› çok önemlidir. Debi tespitinin yanl›fl yap›lmas› sayaç seçimininde hatal› yap›lmas› anlam›na gelir. Bu durum gaz flirketleri için kay›p anlam›na gelmektedir. • Sanayi tesisatlar›nda h›z limiti 10-15m/s ile s›n›rland›r›lmal› ve boru bas›nç kayb› azalt›larak k katsay›s›n›n do¤ru uygulanmas› garanti alt›na al›nmal›d›r. • Müflteri istasyonlar›nda kullan›lan sayaç türbin ise mutlaka sayaçtan önceki boruda düzgün bir h›z profilinin sa¤lanmas› gerekir. Pratikte bu uygulanmamaktad›r. • Sayaçlar›n bas›nç kay›plar› sayaçlar sökülmeden yerinde yap›lmal› ve y›ll›k sapmalar›na göre kalibre edilmelidir. Bu sayac›n do¤ru ölçüm yap›p yapmad›¤›n›n kontrolü aç›s›ndan önemlidir. • Korektörlerin kalibrasyonlar› takip edilmeli maksimum 5 y›lda bir kalibrasyonlar› yapt›r›lmal›d›r.
5. Sonuç Do¤algaz sayac›, gaz›n paraya dönüfltü¤ü noktad›r. Bu sebeple bu noktada tespit edilen tüketim de¤eri büyük önem arz eder. Buna istinaden gaz da¤›t›m flirketlerinin yukar›da s›ralanan önerileri dikkate alarak uygun do¤algaz sayac› seçimini yapt›ktan sonra do¤ru ölçüm tespiti için tüketim üzerine etkiyen faktörleri belirleyip bunlar› da dikkate alan hesaplamay› yapmas› zaruridir.
|315|
INGAS 05 - 252
Kaynaklar 1. TS 5910 EN 1359 / Nisan 1999 Gaz Sayaçlar›-Diyaframl› 2. TS 5477 EN 12261 Sayaçlar, Gazlar ‹çin, Türbin Çarkl› 3. EN 12480 Rotary Sayaçlar 4. Prof. Dr. Osman F. Genceli “Ölçme Tekni¤i” 5. Do¤al Gaz Da¤›t›m fiirketlerinin Perakende Sat›fllar›nda Fiili Üst Is›l De¤erin Uygulanmas› Hakk›nda Tebli¤, 31 Aral›k 2002 tarih 22480 say›l› resmi gazetede yay›nlanm›flt›r. 6. 3516 Ölçü ve Ayar Kanunu 7. UME - Gaz Ak›fl› Ölçümlerinde Temel Prensipler ve Uygulamalar E¤itim Notlar›
|316|
INGAS 05 - 253
Gaz Dönüflümü Niçin Gereklidir? Lars B. FAGERLIND
Müflteriler ve Sat›fl Destek Müdürü / Head of Customers and Sales Support Dep., Flonidan DC A/S, Danimarka, / Denmark,
[email protected]
Jorgen STORM
Pazarlama Müdürü / Marketing Director, Flonidan DC A/S, Danimarka / Denmark
[email protected]
Özet Gaz ölçümü, gaz dönüflümü ve uzaktan okuma gibi konular, art›k liberallefltirilmifl olan gaz piyasas› dünyas›nda gittikçe daha önemli hale gelmektedir. Gaz dönüflümünün yap›lmas› ve ne kadar enerji kullan›ld›¤›n›n belirlenmesi yaln›zca bu ifl için özel olarak e¤itilmifl teknik elemanlar taraf›ndan yürütülmekteydi. Art›k liberallefltirilmifl olan gaz piyasas› dünyas›nda bunlar›n kolayl›kla dönüfltürülebilmesi ve son kullan›c›ya aç›klanabilmesi gerekir. Bu makalede önce temel do¤al gaz dönüflümü teorisi aç›klanmakta, bunun ard›ndan da uzaktan okuman›n hem gaz flebekesinin teftiflinde hem de müflterileri faturaland›rmada ne tür imkanlar getirece¤inden bahsedilmektedir.
Why is Gas Conversion Necessary? Abstract
Gas measuring, gas conversion and remote reading are becoming key issues in a liberalized gas world. Gas conversion and determination of used energy have typically been a task for special educated technicians. In a liberalized gas world these things need to be explained and easily transformed to the end users. This article describes the basic theory of natural gas conversion and explains the possibilities by using remote reading for both grid supervision and customer billing.
|317|
INGAS 05 - 253
1. Introduction: The gas conversion assignment: from measured volume to energy All over the natural gas grid, there have been installed mechanical gas meters to measure the gas volume passing through the lines for supplying different quantities of gas. This article describes the way from the measured volume up to the calculated energy, which is the basic figure of interest for the gas consumer.
Figure 1.
There exist different types of mechanical gas meters, but they all do the same job – to measure the actual volume of gas passing through the runs existing on MR-Stations (meter and regulation stations), Border Stations or measuring points for industrial or commercial consumers. The next job is to transfer the measured volume into a figure comparable with the energy passing through the line.
Figure 2.
Figure 3.
|318|
INGAS 05 - 253
From the uncorrected volume to the value of energy, it is necessary to take the following values into consideration: • • • •
Gas temperature Gas pressure (absolute pressure) Gas composition Heat value of the gas
At a pressure level about atmospheric pressure the difference between uncorrected and converted volume increase about 1 % for: • Each pressure change of 10 mbar. • Each temperature change of 3 °C
2. The law of ideal gasses also refers to natural gas Natural gas meets the law of ideal gasses, which means that the gas is determined by the state referring to pressure and temperature. Natural gas is a compressible medium, which makes it harder to determine the actual volume. If you want to know the gas amount, you have to know the pressure, temperature and compressibility factor. The figure below gives some examples in which way the gas flow changes, when the state i.e. the pressure and temperature are changing. The above figure shows, that the gas flow is related to the state of the natural gas. If the pressure and temperature changes, you need a method to determine and describe the amount of gas used.
Figure 4.
3. What is gas conversion? Gas conversion means to transform the actual state of the gas to a base condition defined by a base pressure and a base temperature. Law for ideal gasses gives at measured conditions PV = ZRT
At base conditions the converted volume is described as PbVb = Zb RTb
Dividing the two equation gives: p Tb Z b Vb = V or pb T Z
|319|
INGAS 05 - 253
V b = CV
where
C=
p Tb Z b pb T Z
Vb
Converted volume at base conditions [m3n]
P
Actual gas pressure [barA]
Pb
Base pressure (normally 1,013 barA)
T
Actual gas temperature [K]
Tb
Base temperature (normally 15°C = 288,15K)
Z
Compressibility factor
Zb
Compressibility factor at base conditions
V
C
Measured unconverted volume [m3]
Conversion factor.
The converted volume is measured in normal cubic meter [m3n]. The idea to convert the volume to a base condition is that the amount of energy in a normal cubic meter can be measured, which gives a direct relation between the volume measured and the amount of energy used. The amount of energy at base conditions depends on the chemical mixture of the natural gas. A process instrument called a gas chromatograph, which also can determine the chemical fractures of the individual components in the gas, can measure the energy amount in a normal cubic meter. The gas conversion factor considers the following actual values: • The gas pressure, • The gas temperature, • The compressibility factor of the gas. The compressibility factor Z is a complex function depending on P, T and the gas composition. Different calculation methods to determine Z are used, and some of the most used methods are: • SGERG-88/SGERG-91 • AGA-8 • G9/AGA NX 19 The gas conversion process is performed by an electronic equipment, a gas conversion device measuring the following:
|320|
INGAS 05 - 253
• The gas volume, • Pressure,
• Temperature. In special cases the gas composition (gas chromatograph), if the energy needs to be determined very precisely and/or gas density meter. Based on the figures measured, the device converts the measured volume into the normal volume. Furthermore, the gas conversion device can be equipped with data logger capability, remote reading equipment analogue output card etc. etc. depending on the assignment on the measuring point. If the pressure and temperature are constant, the gas conversion factor would always be constant. But the reality is, that pressure and temperature are varying over time, and this is reason why you need an electronic device which can make the calculation continuously and take the variation of pressure and temperature in consideration. On low pressure systems, the pressure in different cases tends to be constant. In those cases it is sufficient to measure the temperature. Such an instrument is called a TZ-conversion device instead of a PTZ-conversion device which considers the pressure.
4. Accuracy of the different elements in the gas conversion system Measuring equipment can never measure a value precisely. Above some basic figures are shown for the accuracy on each process equipment in the gas conversion system. Gas meter: T: P: H:
Diaphragm meter Rotary meter Turbine meter Temperature sensor/transmitter Pressure transmitter Calorimeter
Accuracy 2% 0,2 – 1 % 0,5 – 1 % 0,05 – 0,1 % 0,2 – 1,5 %
Figure 5.
0,1 %
Calculation of uncertainty The uncertainty of the measured normal volume is approximately given by the below formula:
∆p ∆T 2 ∆Vn ∆V = + + + 0, 00000064 Vn V p T 2
|321|
INGAS 05 - 253
where:
∆V Error in the measured volume of the gasmeter V ∆T Error in temperature measuring. The temperature is measured in degrees KelT vin.
∆p p Error in pressure measurement Overall accuracy of the converted volume: 0,5 – 2,5 % The demand for increasing accuracy follows the measured volume. If a measuring point use 1 million normal cubic meter per year an increase of 1 % according to the accuracy means 10.000 normal cubic meter.
5. The purpose of the use of a gas conversion Gas converted to the normal volume is directly proportional with the energy, and that is important to know in the following situation. • When a gas transmission company takes the gas from the gas producer.
• When the gas distribution company takes the gas from the gas transmission company. • When the gas consumer buys the gas from the gas distribution company.
• When the grid operator makes a balance of input/output in the gas network system. Gas conversion is necessary in two main directions: 1) For billing purposes,
2) For grid operators to know exactly what is going on in the system in order to maintain it in the most efficient way.
6. Different types of gas conversion equipment Depending on the assignment, different types of gas conversion devices are being used. In this section, we will try to give the most common characteristics of the different types of gas conversion devices. 6.1. Gas flow computers for transmission and large end users Gas flow computers are used on the largest measurement point, typically on boarder stations and large end consumers (power plants and fertilizer plants) which consumes a huge amount of gas and needs special output signals. Gas flow computers are typically working with process measurement equipment for pressure and temperature. The measurement equipment are 4-20 mA signals, often included
|322|
INGAS 05 - 253
with a HART protocol which digitalize the sensor and increase the total accuracy of the complete system. Gas flow computers are supporting inputs from Namur sensors meaning HF-pulses from the gas meter. This makes it possible to handle the error curve for the gas meter, which will reduce the conversion error with 0,5 – 2 %. Gas flow computers support the full calculation of the compressibility factor, and the user are able to change between the most common methods like AGA-8 and SGERG-88. Gas flow computers have process outputs like: • Analogue outputs for changing values like flow, pressure and temperature, • Digital output for measured- and converted volume,
• Data output for PLC’s and other process equipment. The tendency is that gas flow computers support instruments for measuring heat values and gas quality. An example is the Maxiflo 9000 which has a data interface that can receive live gas data from a Yamatake Gas Chromatograph. This solution is a complete energy measuring system that has a strong appeal to all kind of border measurement station whether they are placed in the transmission or distribution system. 6.2. PTZ-Gas conversion devices for end users with large gas consumption and changes in gas pressure and temperature PTZ gas conversion devices are designed for measuring on a single end point where pressure and temperature varies. PTZ gas conversion devices are in many cases battery powered because the gas station is pure mechanical without any electrical connections. Battery powered applications are limited, due to limitations in the energy of the battery, but last years heavily development in low power battery powered electronics gives many possibilities and features with a limited amount of energy. One big difference to the flow computer is, that the battery driven PTZ conversion device is not using the complete gas formular. Instead it uses a table with pre-programmed values of compressibility factors from varying pressures and temperatures, which are interpolated to the measured values of pressure and temperature. This is the explanation why a PTZ conversion device is not suitable to work with a gas chromatograph. PTZ gas conversion devices have typically a data logger inside the device, which can contain hourly readings from a few weeks up to a single year. Today, PTZ conversion devices are a combination of a conversion device and a data logger. Besides this FLONIDAN DC offers add-on cards for output signals like:
|323|
INGAS 05 - 253
• • • •
Digital outputs, Digital inputs, Analogue outputs, Analogue inputs.
The output signals are meant for the customer who can use them as inputs in his own PLC-system for monitoring his complete energy process. 6.3. TZ gas conversion devices for end users, where pressure is constant, but varying gas temperature As stated earlier, the converted volume changes with 1 % every time the temperature varies with 3 degrees Celsius. Gas companies have in the past years realised the importance for gas conversion for end users on the low pressure networks (pressure below 100 mbar) due to the fact, that the gas temperature changes with: • Changing weather, • Difference in installations – ex. high gas temperature if the gas meter is sitting in the boiler room, • Temperature conversion mostly only requires gas conversion and very few loggings. The important issue is to have a converted volume taking changing in gas temperature into consideration.
7. Remote reading and automatic meter reading (AMR)
The demand for remote reading has increased heavily specially in Western Europe during the last years. The reasons are mainly: • An increase of using gas conversion devices which have to be read out often, • Due to high salaries for man-power, you need to automate the reading of the gas conversion device, • Development of remote reading modules which have a price where investments in remote reading technologies are reasonable. The demand moves quickly to the rest of the World, because the advantages for collecting data to a central place are obvious. For automatic meter reading of gas conversion devices two telecommunication systems are mainly used: • Normal telephone lines – PSTN, • Mobile telephone network – GSM. The heaviest development is seen on GSM-modules which are now able to use the internet to send data from a device to a central computer (GPRS). Since there will be an ongoing development in remote reading technologies, and gas conversion devices have a lifetime of 5-10 years, the users must expect to handle different technologies for there complete park of instruments.
|324|
INGAS 05 - 253
Instead of focusing on fancy solution based on a single technology, FLONIDAN DC recommend to focus on the basic task – to bring home measured and converted volumes. Parameterization and changes of different settings can be relevant, but we have the opinion that it is much better to have a stable collecting systems for consumption values for all devices instead of a fancy SCADA system covering a small part of measurement points.
8. Future demands to gas conversion Energy is a limited resource. Wherever possible, the energy must be used as efficient as possible. The first step is to know exactly the amount of energy used. Using natural gas, gas conversion is the method to give this information and the basic thing to introduce, when this energy resource is going to be used more efficiently. A way to start is to increase the efficiency of the grid and extend the measuring process towards the large consumers. Where to end measuring depend on the price of energy, but a rough guess would be, that gas consumers with an annual consumption of more than 100.000 normal cubic meter needs to have an electronic volume conversion device installed in the system.
9. Which impact will liberalization have on the need for gas conversion? Right now in January 2005 nobody really knows which impact a liberalisation and privatisation will have on the natural gas business, but at least one thing is clear: New players, supplying different quantities and special different qualities of natural gas, will for sure occupy the gas market. That means gasses with different compositions and physical characteristics. The demand for measuring will increase. Every time you introduce a new player, you also introduce the need for measuring. FLONIDAN DC anticipates that energy systems first of all will be installed on strategic places in the gas network, secondly at larger industrial- and commercial consumers. Gas conversion is only one part of the future measuring system in a liberalised gas market. Another important issue is remote reading of gas data to SCADA-systems and billing systems. In the future, gas conversion devices should be equipped with remote reading possibilities in order to perform the liberalisation works.
10. Efficient measuring is in the interest of everybody If the gas grid is operated properly with well defined measuring points, everybody will obtain the following advantages: • Gas storage can be decreased, due to better forecast of gas demands. • Compressor stations can be operated more efficiently and in some cases you can avoid investing in new compressor plants.
|325|
INGAS 05 - 253
• Everybody pays for the amount used and not for a rough estimation which always will result in future commercial conflicts. • Establish the real balance between input, output and losses on the gas network.
11. Conclusion
The conclusion is clear; Efficient measuring results in a better-operated gas grid with smaller operational costs. In the end of the day, it will give the gas consumer a more competitive gas price and increase customer satisfaction.
|326|
INGAS 05 - 254
Gaz Kullan›m›nda Yeni Teknolojiler Ve Merkezi Olmayan Güç Tedariki Örnekleri Dr.- Ing. Wulf KÜHNE Dipl.- Ing. Jörg FRÖBEL DBI – Gastechnologisches Institut GmbH, Almanya / Germany,
[email protected] Özet Dünyadaki enerji tüketimi önümüzdeki y›llarda önemli ölçüde artacakt›r. Tüketim için gerekli olan enerji, hem yenilenebilir enerji hem de bu enerji türlerinin verimli olarak kullan›lmas› yoluyla sa¤lanabilecektir. Birbirinden farkl› birçok gazl› cihaz yoluyla, gaz, çok de¤iflik flekillerde kullan›labilir. Bu cihazlar aras›nda gaz oca¤›, gazl› ›s›t›c›, gaz saunas›, gazl› çamafl›r kurutucu, teras kaloriferi, gaz lambalar›, gaz arabalar› ve gaz istasyonu örnek verilebilir. Is› verimlili¤ini sa¤lamada en etkili yollardan biri de merkezi olmayan güç tedariki yöntemidir. Gaz motorlar›, stirling motoru, gaz türbini, mikro gaz türbini, evlerde, ticarethanelerde ve sanayi tesislerinde kullan›lacak yak›t hücreleri, merkezi olmayan yak›t hücreleri aras›nda say›labilir. Ayn› örnekler, makalenin sonunda do¤al gaz› (fosil enerjisi) yenilenebilir enerjilerle ba¤lant›land›rmak amac›yla kullan›lm›flt›r.
New Technologies of Gas Utilization and Examples for Decentral Power Supply Abstract
The consumption of energy in the world will powerful grow in the next years. This necessary energy will provided through renewable energy and the increase of the effectiveness of your utilization. Same examples of gas appliances show us the multiple possibilities gas utilizations with gas cooker, gas heating, gas sauna, gas washing dryer, gas grill, terrace heating radiator, gas lamps, gas cars and gas station. The other way for a effectly thermal efficiency is the no-central power supply with gas engines, stirling engine, gas turbine, micro gas turbine and fuel cells for household, trade establishment and industry. At the end gives same examples for the connection of natural gas (fossil energy) with renewable energies.
|327|
INGAS 05 - 254
1. Technology of Gas Utilization 1.1 Objective Gas utilization is the way to the effective energy use of combustible gases with optimal thermal efficiency and under existing conditions. Utilizations areas: • household • trade
• industry • traffic
Special area: De-central power / heat / cold - connection (trigeneration) 1.2 Motivation • Fossil energy sources are also in the future the base – load of the energy supply, because,
• the availability of renewable energies is unstable over a day or a season and
Figure 1. Development of the worldwide energy consumption
• their availability often doesn‘t correspond with the need of energy.
• Natural gas has among the fossil energy an excellent importance because it produces the smallest emissions.
• Natural gas guarantees a high total thermal efficiency because the possibility of using the gross calorific value technology.
Figure 2. CO2 – generation by fuels
2. Technology of Gas Utilization - Examples Gas cooker:
• Installation devices • Standing devices
• open, good adjustable flame
|328|
Figure 3. Gas cooker
INGAS 05 - 254
• also with CERAN – cook field • Connection by gas socket Decorative ovens: • Gas – fire place
• insert for tiled stove
Figure 4. Decorative ovens
• automatic gasheating
• performance 6–11 kW Gross calorific value boiler: • performance area from 4...80 kW
• thermal efficiency to 109 % (concerning the caloric value) • waste temperatures ca. 35°C
• fall short of dew-point requires special waste systems Natural gas driven cars:
Figure 5. Gross calorific value boiler
Figure 6. Natural gas driven cars
Natural gas station:
Figure 7. Natural gas station
|329|
INGAS 05 - 254
3. Decentral energy supply Motivation • more secundary energy from natural gas - power, heat, cold or climate (trigeneration)
• increasing the total thermal efficiency reduction of CO2 – production and the harmful emissions, • reduction of the transmission - losses. Decentral energy supply with • fuel cells,
• gasmotors / stirlingmotors,
• gasturbines / Microgasturbines.
Figure 8. Fuel Cell in MALTESER – Hospital in the city of Kamenz
Figure 9. Fuel Cell – Principle schema Mini BHKW
Figure 10. Thermal efficiency of heat / power machines
Figure 11. Principle of a gas engines
|330|
INGAS 05 - 254
Figure 12. Solo Stirling engine 161 Schnittbild
Figure 13. Gas turbine
Figure 14. Microgas turbine
Figure 15. Renaissance of the fuel cells
|331|
INGAS 05 - 254
Figure 16. Function of a fuel cell
Figure 17. Module of fuel cell ONSI PC 25 C
Technical data of the ONSI PC 25 C Electrical performance 200 kW (0,4 kV; 50 Hz) Electrical efficiency ca. 40 % by nominal output Heat performance ca. 220 kW Thermal efficiency ca. 44 % by nominal output Operation range 5 %...100 % Fuel gas Natural gas H 50 m3/hi.N. Natural gas consumption
Figure 18. Principle of ONSI PC 25 C
|332|
Figure 19. MTU – Molten Carbonate – Fuel cell
INGAS 05 - 254
Technical Data for MTU – Molten Carbonate – Fuel cell: Medium: Electrical performance Heat performance Number of cells Thermal efficiency of the stack Heat using Life-span Weight Net-electrical thermal efficiency of the facility
Natural Gas, Biogas, landfill gas, rest gas of industry, methanol 250 kW 170 kW ca. 300 ca. 56% two-stage: process steam / heating ca. 2 years 15 tons ca. 50%
Figure 20. Fuel cell heating in the household
Figure 21. MALTESER – Hospital in the city of Kamenz
|333|
INGAS 05 - 254
Figure 22. Power – heat – connection for MALTESER – Hospital in the city of Kamenz
4. Conclusion The main focus for the combined operation of natural gas and renewable energies is: “A sustainable energy supply is the basis for a higher live quality. The challenge is to realize a clean and reliable provision of energy for payable prices” (Strategiepapier zu Technikstand und Forschungsbedarf in der H2- Energietechnologie).
gas engine electrical efficiency 0,3 – 0,4
thermal efficiency electrical characteristic
(P el /Qth )
specific invest cost
( /kWel )
0,5 - 0,55
fuel cell 0,4 – 0,55
0,6 – 0,8
0,4 – 1,1
0,4 - 0,55
0,6 - 1 500 1) – 1500
gas turbine 0,2 -0,4
2)
1) >2 MW electrical performance 2) >100 kW
450
3)
0,4 – 0,5
-125 0 4) > 4000
3) >100 MW 4) > 15 MW
Figure 23. Comparison gas engine / gas turbine / fuel cell
|334|
INGAS 05 - 255
Müflteri Hizmetleri Yönetiminde ‹GDAfi’›n Vizyonu Elektrik Mühendisi, Nafiz TERZ‹O⁄LU Müflteri Hizmetleri Müdürü / Head of Customer Services Department, ‹GDAfi,
[email protected] Elektrik Mühendisi, Hüseyin KARAGÖZO⁄LU Proje Yönetmeni / Project Manager, ‹GDAfi,
[email protected] Elektrik Mühendisi, Yusuf AYDINO⁄LU Proje Yönetmeni / Project Manager, ‹GDAfi,
[email protected] Özet ‹GDAfi, yaklafl›k 19 y›ld›r ‹stanbul’da fiehir içi Do¤algaz Da¤›t›m faaliyeti yapmaktad›r. Bu faaliyetlerini yaparken Enerjinin oldu¤u her yerde Kalite ile var olmay› kendisine Vizyon edinmifltir. Misyon olarak ta Tüm çal›flanlar›n etkin kat›l›m› ile Do¤algaz Hizmetlerini en uygun ileri teknoloji, güvenli bir altyap› ve temiz çevre bilinci ile Müflteri Memnuniyetini sa¤layarak sürekli ve ekonomik bir biçimde topluma sunmay› var olufl gere¤i olarak ortaya koymufltur. Enerji sektöründeki kullan›m çeflitlili¤i sunulan hizmetin sürekli ve güvenilir olmas›n›n yan›nda ucuz, temiz bir yak›t olmas›n› da gerektirmekte ancak hepsinden de önemlisi Müflteriye sunulan hizmetlerin h›zl› ve güvenli ayr›ca zorlaflt›r›c› de¤il kolaylaflt›r›c› olmas›n› da bir zorunluluk haline getirmifltir. Ayr›ca günümüzün yo¤unlaflan rekabet koflullar›, kurum ve kurulufllar ile müflteri aras›nda kurulan olumlu iliflkileri üstünlük sa¤lay›c› bir faktör olarak da öne ç›karmaktad›r. Özellikle günümüzde; Sürdürülebilir rekabetin en temel gereklerinden biri, müflteri istek ve beklentilerini zaman›nda, rakiplerinden daha fazlas›yla karfl›lamakt›r. Kurumumuz bu bak›fl aç›s› ve müflteri memnuniyetine yönelik yaklafl›m› çerçevesinde müflterilerimizin do¤algazl› hayatla tan›flmas›ndan kullan›ma geçiflinden itibaren; hayat›n› kolaylaflt›r›c› hizmetleri faaliyete geçirmifl, geliflen teknoloji ve Müflteri talepleri do¤rultusunda da kendini sürekli gelifltirmeyi amaç edinmifltir.
|335|
INGAS 05 - 255
IGDAS’s Vision of Customer Services Management Abstract IGDAS has been the natural gas distributor of Istanbul for 19 years. Our vision is to exist with quality wherever energy is. Our mission is to offer natural gas service in the most economical way and to ensure customer satisfaction with a reliable infrastructure and awareness for a clean environment through the active participation of our employees and the use of the most advanced technologies. IGDAS is a customer-satisfaction oriented organization and therefore making the lives of our customers easier through our services is our topmost priority. And our objective is continuous development in accordance with state-of-the-art Technologies and customers’s demands. This presentation charts IGDAS’s customer-satisfaction oriented management and applications.
1. Do¤algaz›n müflteri ile tan›flt›r›lmas› ‹GDAfi Müflteri Kazan›m faaliyetleri kapsam›nda öncelikle Do¤algaz› ‹stanbul halk›na tan›tma faaliyetlerine bafllam›flt›r. Bu kapsamda yat›r›m öncelikleri belirlenmifl özellikle yerleflimin yo¤un oldu¤u, dolay›s›yla hava kirlili¤inin fazlas›yla etkili oldu¤u bölgeler tespit edilmifltir. Bu bölgelerde anket çal›flmalar› yap›larak kullan›m tercihleri, kapasite miktarlar› ve müflteri beklentileri gibi birçok tespitler yap›lm›flt›r. Bunun yan›nda Organize sanayi bölgeleri, Büyük Ticari Kurulufllar, toplu konut alanlar› gibi Pazar potansiyeli araflt›rmalar› yap›larak buralar›n en uygun flartlarda do¤algaza kavuflmalar› sa¤lanm›flt›r. Yap›lan yat›r›mlara paralel olarak müflterilerimizin do¤algaz müracaat›n› h›zland›rmak ve ‹stanbullunun, do¤algaza geçifl sürecini h›zland›rmak amac›yla farkl› alternatifler içeren ve Müflteri Memnuniyetini esas alan “Abonelik Kampanyalar›” tertip edilmeye bafllanm›fl ve abone say›s› h›zla artt›r›lm›flt›r. ‹GDAfi’›n Y›llar itibari ile abone, gaz kullan›c› ve sayaç say›s›ndaki art›fl h›z›n› gösterir grafik afla¤›da görülmektedir. Yukar›daki tablodan da görülece¤i üzere özellikle son y›llarda abone ve gaz kullan›c› say›s›nda ciddi art›fllar sa¤lanm›fl ve ‹stanbul’un yaklafl›k %80 nin do¤algaza kavuflmas› sa¤lanm›flt›r. Gaz kullan›m›ndaki art›fllar ‹stanbul’umuzun da hava kirlili¤ini ciddi oranda azaltm›fl ve kükürt dioksit oran›n› dünya standartlar›n›n da alt›na düflmesini sa¤lam›flt›r. Afla¤›da ‹stanbul’daki hava kirlilik oran›n›n y›llar baz›ndaki de¤iflimi görülmektedir.
|336|
INGAS 05 - 255
Grafik 1. Y›llara göre toplam abone, gaz kullan›c› ve sayaç say›s›
2. Müflteri odakl› süreçler Do¤algaz›n yayg›nlaflt›r›lmas› sürecinde Müflteri Odakl› bir anlay›flla yola ç›kan ‹GDAfi, Müflteri iliflkileri kavram›n›n alt›nda yatan anlay›fl›n, “kazan - kazan” iliflkisi oluflturma anlay›fl› oldu¤una inanmaktad›r. Bu yaklafl›ma göre; “ben kazanay›m - sen kaybet” anlay›fl› yerine, ticari iliflkinin sonuçlar›ndan, her iki taraf›n da yarar sa¤lamas› hedeflenmektedir. Bu sebepledir ki; ‹GDAfi, enerjinin var oldu¤u her yerde, kaliteli hizmet anlay›fl› ile var olmay›, vizyon edinmifltir. Buradan da anlafl›laca¤› üzere; ‹GDAfi, etkili müflteri iliflkileri uygulamalar› neticesinde, “müflteri tatmini ve müflteri ba¤l›l›¤›” yani müflteri sadakati yaratmay›, hizmet anlay›fl›n›n en temel tafl› görmektedir. Özellikle günümüzde; Sürdürülebilir rekabetin en temel gereklerinden biri, müflteri istek ve beklentilerini zaman›nda, rakiplerinden daha fazlas›yla karfl›lamakt›r.
Grafik 2. Y›llara göre ‹stanbul’un havas›ndaki SO4 de¤erleri
|337|
INGAS 05 - 255
Biliflim Teknolojilerinin, h›zl› geliflimine paralel olarak, müflterilerin bu konularla ilgili ihtiyaçlar›, kurulufllar›n bu yönde sürekli geliflim içinde olmalar›n› zorunlu hale getirmektedir. Dinamik bir flirket olan ‹GDAfi; bu çerçevede, müflterilerini tan›mak, ihtiyaç ve beklentilerini ölçmek ve de¤erlendirmek için, belli periyotlar ile profesyonel flirketlere anketler yapt›rmaktad›r. Hizmet binalar›nda bulunan, dilek ve flikayet kutular›, posta ve e-posta yoluyla gelen müflteri talepleri en k›sa sürede de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca; konusunda uzman ve e¤itimli personellerin çal›flt›r›ld›¤› Beyaz Masa uygulamalar›yla müflterilerine verdi¤i önemi, farkl› bir flekilde ortaya koymaktad›r. ‹GDAfi olarak; “müflterilerimize en h›zl›, sa¤l›kl› ve pratik hizmeti nas›l verebiliriz?” düflüncesinden hareketle, ifl süreçlerinde yapm›fl oldu¤umuz iyilefltirmeler neticesinde, bugün; Abonelik ifllemi: 2 dakikada,
Sözleflme ifllemi: 1 dakikada yap›lmaktad›r. Mevcut haliyle; müflterilerimiz, bu ifllemler için ‹GDAfi hizmet noktalar›na gelmek durumundad›rlar. ‹leriki sayfalarda ifade edece¤imiz proje çal›flmalar›m›z neticesinde, bu durum ortadan kalkacak ve hizmet, müflterilerimizin aya¤›na götürülecektir.
3. Tahakkuk ve faturaland›rma sistemi ‹GDAfi, Do¤algaz›n kesintisiz ve güvenli olarak müflterilerine sunulmas›ndaki hassasiyetini bir ticari kurulufl olarak ayakta durabilmesi için Tahakkuk ve Tahsilât hizmetlerinde de göstermektedir. Bu kapsamda mevcut aboneler ve yeni yat›r›mlar göz önünde bulundurularak yap›lan planlamalar neticesinde; BOTAfi ’a al›m için taahhüt edilen do¤algaz, düzenli olarak takip edilmekte, EPDK Mevzuatlar› do¤rultusunda, müflterilerimizin tüketimleri ayl›k olarak tespit edilerek Faturalar, el terminalleri vas›tas›yla an›nda abonelerimize teslim edilmektedir. Afla¤›daki grafikte y›llar baz›nda Botafl’a taahhüt edilen ve sat›lan gaz miktarlar› görülmektedir.
Grafik 3. y›llar baz›nda Botafl’a taahhüt edilen ve sat›lan gaz miktarlar›
|338|
INGAS 05 - 255
‹GDAfi her alanda oldu¤u gibi faturaland›rma sisteminde de müflteri odakl› projelerini hayata geçirmifltir. Bu kapsamda abonelerimize faturaland›rma ile ilgili tahakkuk tercihleri sunulmufltur. Bunlar; • Ayl›k Standart Faturaland›rma, • Ayl›k Sabit Faturaland›rma, • Peflin Gaz Sat›fl›d›r. Ayl›k Standart Faturaland›rma ifllemi; Müflterilerimize her ay kullanm›fl olduklar› gaz›n karfl›l›¤› olan bedelin faturaland›r›lmas›n› kapsamaktad›r. Sabit Faturaland›rma ise; Müflterimizin y›ll›k tüketim miktar›n›n her ay karfl›l›k gelen k›sm›n›n ayl›k sabit olarak faturaland›r›lmas›n› kapsamaktad›r. Bu flekilde müflteriye her ay ödeyece¤i tutar› bilecek flekilde ayr›ca her ay eflit tutarda düzenli bir faturaland›rma yap›lmaktad›r. Dolay›s›yla müflterilerimiz yo¤un olarak, k›fl›n tükettikleri gaz›n bedelini, k›fl ve yaz aylar›na yayarak ve üstelik fatura son ödeme tarihini de, kendileri belirleyerek, ödeme yükümlülüklerini yerine getirebilmektedirler. Peflin Gaz Sat›fl›nda ise özellikle Resmi Daireler ve Okullar gibi ödemeleri mal müdürlüklerinden veya ödenekle yap›lan yerlerde istenilen tutar karfl›l›¤›nda müflteriye peflin gaz sat›fl› yap›lmaktad›r. ‹GDAfi’›n sayaç okuma ve Faturaland›rma Sistemini gösterir harita afla¤›da görülmektedir.
Harita 1. sayaç okuma ve Faturaland›rma Sistemini gösterir harita
4. Tahsilat takip sistemi ‹GDAfi, do¤algaz›n faturaland›r›lmas› noktas›ndaki duyarl›l›¤›n› Tahsilât konusunda da göstermektedir. Bu kapsamda ödemeler düzenli olarak takip edilerek tahsilâtlar›n son ödeme tarihine kadar yapt›r›lmas› sa¤lanmakta buna göre gerekli önlemler al›nmaktad›r. Müflterilerimizin tahakkuk eden faturalar›n› kendilerine b›rak›lan bildirimlerin d›fl›nda Telefon, ‹nternet ya da Wap tan ulaflarak ö¤renmeleri sa¤lanmaktad›r. Ödeme s›ras›nda herhan-
|339|
INGAS 05 - 255
gi bir problemle karfl›laflmamas› ve en k›sa sürede ödemelerini yapabilmelerini sa¤lamak amac›yla gerek veznelerimizden gerekse Bankalar kanal› ile tahsilâtlar yap›lmaktad›r. Fatura ödemelerinde 34 adet ‹GDAfi Veznesi, 27 Banka ve 1700 flubesi hizmet vermektedir. Ayr›ca müflterilerimizin beklentileri de göz önünde bulundurularak internet üzerinden kredi kart› ile tahsilâtlar yap›lmaktad›r. Bunun yan›nda isteyen müflterilerimiz cep telefonlar›n› kullanarak Wap üzerinden faturalar›n› ödeyebilmektedirler. ‹htiyaç duyulmas› veya toplu ödememe gerektiren yerlerde kullan›lmak üzere de Mobil Vezne istihdam edilmekte ve hizmet müflterilerimizin yanlar›na kadar götürülmektedir. Bunun yan›nda Faturalar›n› zaman›nda ödeyemeyen müflterilerimizin, ilgili mevzuat çerçevesinde tahakkuk eden gecikmeleri bir sonraki faturas›na yans›t›lmakta bu sayede müflterilerimizin bu faturalar›n› da bankalardan yat›rabilmelerine imkân sa¤lanm›flt›r.
5. Di¤er faaliyetler “Müflteri Memnuniyeti” ve “Müflteri odakl› hizmeti” her zaman ilke edinmifl olan ‹GDAfi önceki sayfalarda ifade etmifl oldu¤umuz uygulamalar›n d›fl›nda; • • • • • •
Beyaz Masa uygulamalar›, Sesli Yan›t sistemi, Q Matic S›ra ve Yönlendirme Sistemi, Is› Dan›flma Merkezi, Alo 187 Do¤algaz Acil, Yayg›n Banka ve Hizmet Merkezleri,
ile en üst düzeyde “Müflteri Memnuniyeti” ni sa¤layacak projeleri hayata geçirerek hizmetini devam ettirmekte ve bunlara her geçen gün yenilerini eklemektedir. Ayr›ca Do¤algaz›n Kaçak ve emniyetsiz olarak kullan›lmas›n› önleme çal›flmas›, Fatura ‹tiraz ‹fllemleri, Sözleflme Fesih, ‹kinci Sözleflme konular›nda müflterilerimize h›zl› ve çözümcül yaklafl›mlar sunulmaktad›r.
6. Projeler Önceki sayfalar›m›zda belirtti¤imiz gibi de¤iflen teknoloji ve rekabet koflullar›; Müflteri beklenti ve isteklerine do¤ru ve zaman›nda e¤ilmeyi zorunluluk haline getirmektedir. Bu sebepledir ki; ‹GDAfi olarak müflterilerimizin abonelik, sözleflme gibi ifllemlerini, internetten on-line olarak ve telefonla yapabilmelerini sa¤layacak çal›flmalar bafllat›lm›fl ve hayata geçirilme aflamas›na gelmifltir. Ayr›ca müflterilerimizin faturalar›n› ATM’ler üzerinden de ödeyebilecekleri çal›flmalar› en k›sa zamanda sonuçland›rma çal›flmalar› yap›lmaktad›r. Bütün bunlar›n d›fl›nda; CRM (Customer Relations Management) Müflteri ‹liflkileri Yönetim sistemini kurma ve belgelendirme çal›flmalar› da h›zla devam etmektedir.
7. Sonuç ‹GDAfi, temelde insan memnuniyetini esas alan ve hayat› kolaylaflt›ran politika ve uygulamalar›n› daha da gelifltirerek devam ettirecektir.
|340|
INGAS 05 - 256
Gaz fiirketleri için Piyasa Araflt›rmas›n›n Rolü Semin PETROVIĆ Džemal PELJTO
IGT-Gaz Teknolojisi Araflt›rma ve Gelifltirme Merkezi / IGT-Research and Development Center of Gas Technology, Bosna Hersek / Bosnia-Herzegovina,
[email protected]
Özet Pazarlama söz konusu oldu¤unda, müflterilerle, onlar›n istekleriyle ilgili bilgiler, vazgeçilmez önem tafl›r. Gaz flirketleri, müflterilerini anlayabildikleri, onlar›n taleplerini bildikleri, onlara en iyi çözümleri sunduklar› oranda piyasa rekabetine haz›rd›rlar. Gaz flirketlerinin müflterileri, daha do¤rusu, piyasay› oluflturan farkl› kesimleri tan›yabilmeleri için baz› bilgilere ihtiyac› vard›r. Bu bilgilerin toplam›na piyasa araflt›rmas› ad› verilir. Enerji piyasas›ndaki de¤ifliklikler, toplumsal de¤ifliklikler, arz ve talep dengesindeki de¤ifliklikler sebebiyle gaz flirketlerinin her an bafla ç›kmas› gereken durumlar ortaya ç›karmaktad›r. Ayr›ca, her geçen gün, daha fazla müflteri, bireysel taleplerinin esnek bir biçimde karfl›lanmas›n› talep etmektedir. Piyasa araflt›rmas› yap›l›rken hem say›sal hem de niteliksel anketler gerçeklefltirilerek, potansiyel, verimli müflterilerin enerji talepleri karfl›lanmal›d›r. Gaz flirketleri, müflterilerinin isteklerini ve taleplerini iyi bilirlerse onlara di¤er rekabetçilerin tekliflerinden farkl›, pozitif çözümler de önerebilirler. Gaz flirketleri, tek bafllar›na veya ortaklar›yla birlikte, özellikle evsel sektörler, el sanatlar›, endüstri ve CNG-araçlar›yla ilgili araflt›rmalar yapmal›d›r. Piyasa araflt›rmas›, gaz flirketlerinde özellikle de geçifl ülkelerinde yeteri kadar dikkate al›nmad›¤›ndan dolay› elinizdeki çal›flma gaz flirketlerinin piyasa araflt›rmalar› s›ras›nda göz önünde blundurmalar› gereken temel noktalar› ele almaktad›r.
|341|
INGAS 05 - 256
The Role of Market Research for Gas Companies Abstract
In the frame of marketing, information about the consumers and their wishes are the milestones. Gas companies are ready for market competition, only when they are able to understand the consumers and know their requests, and when they can offer the best solution for consumers .To know consumers, or it is better to say, different segments of market, gas companies have to be supplied by some information. This collection of information is known as a market research [1]. Changes on energy markets, social changes, and changes in supply and demand are new challenges for gas companies. More and more, the consumers ask for individual and flexible filling of their requests. The market research has the task to reach the wishes of the effective and potential consumers associated with their energy demands, and by means the quantitative and qualitative questionnaires. Only when gas companies know enough the consumers wishes and demands, they are able to offer their consumers such solutions those would be positive different from the offers of the competition. Gas companies should, alone or with their partners, make the market research, particularly for the sectors of households, handcrafts, industry and CNG-vehicles [2]. Since the market research is not considered enough in gas companies, especially in transition countries, this paper deals with basic issues those gas companies should consider through the market research.
1. Introduction Gas companies in transition countries are in a phase, or will soon reach the phase in which they must struggle to maintain the existing market, and search for new users and markets as well. Deregulation of the market of energy industries that is being carried out in the member countries of the EU will also inevitably have to be performed in transition countries of Central, Eastern and Southern Europe. Thus, it is the right time for gas companies to get a detailed perspective of what such process will bring for them, and to punctually take measures to survive and to have a stable role in the market of energy industries. In that, gas companies have a very significant argument in their favour, and that is that they provide a form of energy that is proclaimed the fuel of the 21st century, and another important mechanism in the struggle for the market is quality research and analysis of the market through the execution of all measures that modern marketing offers and that are already in application in the countries of Western Europe. This paper shows some of the methods of market research and analysis, incentive measures for larger utilization of natural gas, and also the most common mistakes thus made.
|342|
INGAS 05 - 256
Market research that is performed in the world has shown that sporadic actions of improvement of sales of any product and/or service have very little chance to a more significant success. Only through permanent marketing analysis can the sales results be increased and a significant share of the market be secured. In order to maintain the financial and personnel resources within competitive limits, specific and concrete instruments for different target groups should be selected. New ways of communication with customers are particularly significant therein for the market and the end user segment [3].
2. Market research and analysis All planning – and thus the planning of marketing, i.e. market research and analysis – consists of the following constantly repeating phases: • Description of problems that we need to solve and the goal that we want to accomplish, • Acquiring, analysis and interpretation of information needed for problem resolution, • Creation of alternative plans, beneficial for problem resolution, • Selection of an advantageous plan (decision), • Elaboration of plans, • Control and supervision. In marketing planning, the starting point should be determining basic and competitive strategies, determining a guiding principle and the objective, and then acquiring necessary information through analyses within and outside of the company. After that, strategic business units are formed (most commonly it is a department for marketing and development) and teams for market research and analysis, and the resources that are to be used therein are determined [4]. In terms of market analysis that one gas company should perform, establishing a market share of natural gas (for a certain purpose, or a share in the energy market in general) in relation to competitive forms of energy should be placed first. Figure 1 shows an example of a graph representing the shares of different forms of energy used for heating (in the area of GASAG, Berlin) [5].
Figure 1. Share of different forms of energy used for heating (GASAG, Berlin)
After performing the research on market share in relation to other forms of energy, it is very important for gas companies to also know the consumption schedule of natural gas consumption, for different customer groups (target groups). Figure 2 shows the share of natural gas utilization for different industry subjects (in the area of GASAG, Berlin). Both previously mentioned types of research are not worth performing just once every 10 years. The said research must be performed continuously in a longer period, and it is best
|343|
INGAS 05 - 256
done from the company foundation. What the trend of consumption of gas, natural gas and competitive forms of energy looked like in the period 1995-2003 can be seen in Figure 3 on the example of GASAG company, Berlin.
Figure 2. Share of gas utilization for different industry subjects (GASAG, Berlin)
Figure 3. Trends of utilization of different forms of energy in the period 1995-2003 (GASAG, Berlin)
Each one of gas companies (transmission and/or distribution company) in transition countries should perform the mentioned analyses, and investigate the causes of results reached, and incorporate into strategic plans the measures that would result in a larger share in the market. Apart from the mentioned market research, it is necessary to perform an analysis of consumption of individual natural gas users during a year. Such analyses serve gas companies in more precise planning of procurement and better management of gas system. Figure 4 shows the consumption of different customer groups in the area of Sarajevo Canton, as an example of such an analysis [6].
Figure 4. Overview of total natural gas consumption in Sarajevo Canton in 2001
|344|
INGAS 05 - 256
3. Measures of marketing i.e. market research and analysis for bringing natural gas “closer” to costumers By stating the basic types of market research in the previous chapter, gas companies in transition countries are being given basic indications for performing similar research in their areas. This chapter discusses marketing and market research measures more extensively, which could help gas companies to maintain or increase their shares in the market of energy industries [6]. 3.1. Promotion of natural gas as a most favorable form of energy from the aspect of ecology This measure is rightfully placed first, as it is a fact that natural gas is not promoted enough in terms of ecological advantages of the fuel, and it could even be said that it is not at all promoted in that sense. Natural gas is present in the media, mainly, only regarding an increase of prices and/or (ir)regularity of supply. Therefore, it is necessary for gas companies (gas transmission and distribution) to take actions regarding the promotion of natural gas in terms of environmental value in order to neutralize in part the negative impact made on the public, when prices and supply are discussed, and which is received from the media at least once a year, leaving a considerable impression on current and future users. Activities on promotion of natural gas could be categorized into the following groups: a) Sponsorship of different actions/activities in the areas where gas companies provide their services (or intend to) by gas transmission and distribution companies, with popular slogans, emphasizing the environmental suitability of natural gas as a fuel, b) A series of broadcasts on local TV stations and columns published in daily newspapers about natural gas, with the accent on the environmental suitability and comfort of natural gas use. The above-mentioned activities are listed here only as ideas, and gas companies should certainly develop them in more detail before realization. 3.2. Marketing of gas appliances for different target groups Measures stated in the previous paragraph have a general character and should be completed with concrete marketing measures towards specific target groups. Gas distributor should create a long-term marketing plan for the following target groups: fitters, planners/architects, schools, end users. This marketing plan should anticipate activity measures towards each of the mentioned target groups. A gas distribution company, with the aim to increase natural gas consumption for particular purposes in household use and handicraft trade use, needs to develop, i.e. create an integral concept of marketing of gas appliances for different purposes and different target groups of users (all participants in the chain of natural gas use).
|345|
INGAS 05 - 256
3.3. Planning and realization of incentive measures for natural gas users (possibility of granting credits for realization of gas installations and purchasing appliances) Very often, current and potential natural gas users wish to construct installations and install modern gas appliances, but in the given moment they do not have the necessary resources for that. Therefore, it is an increasing trend in the world for gas companies (and other companies supplying energy products) to provide credits for their users. In transition countries, this stimulating and marketing measure could prove to be a key stimulating measure for restructuring and increase of natural gas consumption. In relation to that, it is necessary that commercial banks, equipment manufacturers and retailers, together with gas companies plan and realize a long-term cooperation in order to increase the sales of appliances and consumption of natural gas [6]. 3.4. Planning and execution of pilot and demonstration projects for particular areas of natural gas application Pilot and demonstration projects should be carried out with the aim to evaluate experiences from countries in the West in natural gas utilization for particular purposes, as those experiences sometimes cannot be directly applied or taken as relevant in our conditions, due to different equipment prices, citizens’ habits, standard of living etc. With that aim, for example, introducing natural gas in facilities/buildings already connected to systems of remote heating could be considered, with the purpose of natural gas use for preparation of hot water and cooking, or installation of natural gas powered air conditioning in the facilities of gas companies and luxurious (attractive) buildings in city centers [6]. 3.5. Determining and applying several different tariffs according to quantity and continuity of natural gas consumption Taking into consideration the tariff policy of gas companies in developed countries, it can be noticed that they have 5 to 8 tariff groups, namely according to quantity of natural gas consumption during a year and the continuity of consumption. Also, it can be seen from those tariff groups that larger and continual consumption is significantly stimulated. Thus it is necessary to ask for consent from authorities for setting the price of natural gas, and adjusting the prices of each quarter in a year, or at least twice a year (April and October, or in case of larger changes in the world market of natural gas prices) [6]. 3.6. Establishing cooperation and coordination of activities between a gas distributor, equipment manufacturers and importers and fitting and servicing firms A very important measure, which, according to our knowledge, is presently not applied in majority of gas companies in transition countries, or at least not sufficiently applied. Thus it is necessary to establish a partnership between the mentioned parties, as well as to organize training of fitters (minimum 1 fitter / fitting firm) and servicing agents (with the authorization from equipment suppliers), and organize annual fitters’ forum.
|346|
INGAS 05 - 256
In that way, it could be possible to find out which and how many gas appliances are sold in the area of particular gas companies annually, where those appliances are installed, how many interventions (regular and irregular) by servicing agents there have been and on which appliances in the greatest number, the causes of faults in appliances etc. Today, all that is not transparently given, i.e. gas distributors do not have an integrated record of that [6]. 3.7. Performing regular surveys of users (seasonal, quarterly ...) and check-ups of customers’ “satisfaction” with natural gas supply (target user group households) Although this group is not placed in a primary position, according to its significance to a distributor, it is exceptionally important. Within these measures it is necessary to carry out: a) Detailed activities on analysis of categories of individual users, according to the type of building, building area, purpose of natural gas use, b) Form an “identity card” of each user, with detailed records on their installation and gas appliances (this should be done during regular inspections of installations, at least once in 10 years), c) Surveys in customer centers (for companies having consumer centers it is an opportunity to perform surveys among their customers during their visit - for example, each customer center of Sarajevogas company is visited by more than 20.000 visitors per year, so that is an ideal opportunity to perform regular surveys in customer centers with the purpose of acquiring indicators on users’ needs and their current “satisfaction” with the distributor’s services) – special attention should be paid to composing questionnaires for such surveys, d) Field surveys should be performed continually 2 or 4 times per year – at the beginning and/or end of summer and winter seasons, with the aim to learn what is not possible to be learned from the surveys performed in customer centers, e) Analysis of data on natural gas consumption by individual users, namely: analysis by used volumes of natural gas, by installed power, by the number of household members, f) Introduction of positions: “associate/advisor for marketing of appliances”, “associate/advisor for energy”, g) Detailed analysis of natural gas user categories from the area of handicraft trade, industry, services and public, and/or all target groups specified by gas companies [6]. As an illustration of performing surveys and market analyses, and enquiry into users’ satisfaction, the following two examples, carried out by the gas company MAINGAS could be used. [2] In the first example (Figure 5), the company asked a question: In the second example (Figure 6), the company asked the following question:
|347|
INGAS 05 - 256
Gas distribution companies in transition countries should perform similar surveys to assess their users’ satisfaction, and pay special attention to causes of negative answers in such an inquiry.
Did you, prior to your decision to install gas, consult or get specially informed about your needs, particularly on natural gas? If yes, where and how? (multiple answers are possible)
Figure 5. Result of the first survey by MAINGAS
Is the household connection for natural gas done to your satisfaction? Of not, what is the cause dissatisfaction? Figure 6. Result of the second survey by MAINGAS
3.8. Measures of gas distribution companies in application of natural gas in handicraft trade With the aim of successful introduction of targeted support and marketing measures by gas companies in the market in the sector of gas utilization in handicraft trade, “strong” and “weak” sides/features of gas appliances used in that sector must be analyzed. In past everyday advising of customers, the competition between natural gas and electricity is particularly being crystallized in this sector. Additionally, attention should be paid to light fuel oil as well, especially for businesses with great needs for hot water, such as, for example, laundries/textile cleaners [7]. As “strong” sides of natural gas, users recognized the following: • • • • • •
lower costs of energy than those of electricity, energy attached to pipelines (no need to worry about reservoirs, orders, etc), high connection values of power are possible to be realized also in interiors of cities, clean form of energy with general acceptability, good possibility of regulation – especially in application in large kitchens, fast availability.
|348|
INGAS 05 - 256
As “weak” sides, users primarily recognized the following: • around 10-30 % higher initial investment in relation to electrical appliances with the same purpose, • installation of gas lines from household connection to gas appliances. Surveys have shown that a large part of gas users has contact with their distributor only in following cases: • at construction of new installations, or expansion of existing ones, • at billing, • in rare cases at resolution of faults. It can be concluded from the above mentioned that the contacts between gas companies and users are very rear. Thus, through additional providing of services that are relevant for use in handicrafts industry, it is necessary to enhance the partnership between gas users and gas distributors. Important instruments for that are the following: • technical and industrial advising of users, • presenting new gas technologies by well-known competent experts, • informing on different possibilities of natural gas utilization. Gas companies and their market partners, such as manufacturers of gas appliances, should ensure that the possibilities and advantages of natural gas are presented at appropriate locations. Those are, apart from end users, also advisers of different associations and unions. Fast transfer of information to end users is important, so that interested users can be quickly informed about everything that natural gas offers to them. Local gas distributors know local circumstances best. Thus, they are offered further individual measures, the effect of which can be best estimated by them, such as: • participation in regional fairs and exhibitions, • support for construction of pilot and demonstration facilities for new technologies of gas utilization, • support to measures for restoration of gas installations and appliances. support in introduction of new technologies, in general. 3.9. Performing educational activities for gas users and other participants in the chain of sales of natural gas, gas appliances, design and construction of gas installations Within these marketing measures, it is necessary to put together promotional brochures, which would be available to all users and other subjects in the chain of sales of natural gas, gas appliances, design, construction and servicing of gas installations, and chimney-sweeping, in accordance with the following subjects: a) Brochures on natural gas in general – for example: “Natural Gas for Home”; “With Natural Gas into the Future”; “Natural Gas and the Environment”; “Learn
|349|
INGAS 05 - 256
More about Possibilities of Natural Gas Use”; “Always Good for New Ideas – Natural Gas” b) Brochures on natural gas use for heating – for example “Planning New Facilities and Renovating Existing Facilities”; “Facility Construction”; “The Most Important Facts on Heating with Natural Gas”; “Heating with Natural Gas”; “Choosing Gas Appliances for Heating”; “Choosing a Heating System”; “Energy Savings in Heating – Rational Use”; “Modernization of Heating in Old Buildings”; “Gas Appliances in Buildings/Houses under Construction”; “Signpost – Information for Architects”; “Floor Heating” c) Brochures on natural gas use for hot water preparation – for example “Most important Facts on Hot Water Preparation With Gas Appliances”; “Choosing Gas Appliances for Hot Water Preparation”; “Energy Savings in Hot Water Preparation – Rational Use”; “Decentralized Hot Water Supply” d) Brochures on natural gas use for cooking – for example “Activities on Gas Stoves Use “; “Cooking with Feeling “; “News for Kitchens – Planning Kitchens with Natural Gas “; “Gas Stoves in Kitchens under Construction”; “Signpost – Information for Kitchen Planners”; “Combustion Chambers and Flame for Gas Stove” e) Brochures on using natural gas for dish-washing, laundry and clothes drying – for example “Hot Water from Gas Appliances for Dishwashers and Washing Machines”; “Natural Gas Powered Clothes Dryers” f) Brochures on chimneys – for example “Chimneys and Combustion Product Outlet Systems”; “Connections of Gas Appliances to Combustion Product Outlet Systems” g) Brochures on natural gas use for powering automobiles – for example “A Clean Environment with Natural Gas “; “I Fuel My Automobile with Natural Gas” The said subjects and brochure titles have been promoted in this manner in gas companies in West Europe for a long time, while all mentioned measures (paragraphs 3.1-3.9) should represent key items in overall strategy of development and marketing of gas transmission and distribution companies, and especially for marketing sector. On the basis of each of these measures, it is possible to define a project task to develop them in more detail, and subjects and means for application of these measures [6]. 4. Communication strategy of gas companies and the role of the Internet Communication strategy used by a gas company must be often reviewed for a simple reason that the same is done by companies providing competitive forms of energy. In terms of the future of communication strategy, gas companies should, apart from reviewing and renewing their own communication strategies, also think about creating a communication strategy together with other gas companies in one country, as they have identical goals. In terms of those common communication strategies, special analysis of means and methods of communication should be performed at a national level, and especially at a re-
|350|
INGAS 05 - 256
gional and local level. An important role in this should be played by the Internet as well, without which the communication will be unimaginable in the future. Web pages of gas companies, or pages that simply promote natural gas, should, apart from basic information, also contain animations and simulations of different applications of natural gas. In creating and promoting a communication strategy, it is also very important to create a “mascot” (trademark) or logos of the company or specific advertising activities. Mascots/trademarks or logos should have a dynamic appearance, and should explicitly and unambiguously represent the intention of advertising campaigns to the target groups of users [8].
5. Often repeated mistakes During the execution of marketing measures, i.e. market research and analysis, different difficulties and even mistakes occur. Those difficulties and mistakes that are made in planning and execution of marketing strategies, often lead to abandonment of marketing strategies, which are essentially of good quality. Just a few of them, namely those mistakes that occur most often are listed here [4]. • Planning and execution of marketing activities is started relatively late: The competition to gas companies, with regard to sales of other kinds and forms of energy, is not up-to-date in that sense as well, and thus gas companies in transition countries still have room to act.
• A sufficiently expert procedure is not performed: There is a relatively small number of companies that possess a manual for marketing planning – at least a short one – according to which they operate.
• Insufficient or no data acquisition: Many companies have the impression that market research is something “that only the great ones can afford”, “that little can be done with” or “that involves only general places”. It is not adequately recognized that well planned and realized market research helps avoid mistakes, provides information for development of marketing strategy and, before all, enables access to potential buyers in a certain new market. • Insufficient number and contents of leaflets: The focus of an advertising campaign lies often in the preparation of a single leaflet. It is often overlooked that, besides that, it requires other foundations/leaflets for sale, which are equally important for the buyer’s decision. • Insufficient education of marketing associates in sales psychology: External consultants can train associates’ behavior, but that does not replace internal education on marketing in the company in any case. Buyers want to be advised, and not simply persuaded. • Sufficient resources are not allocated to new marketing tasks: A certain new market is casually analyzed, instead of making the best associate available for that task, and placing the necessary resources at his disposal.
|351|
INGAS 05 - 256
6. Conclusion Gas companies in transition countries will have to fight more aggressively for their customers in the coming period, and deregulation of energy industries is one of the fundamental reasons for that. Considering the comparative advantages of natural gas in relation to other forms of energy, continual increase of consumption of natural gas in the world, and also the fact that natural gas has been proclaimed the fuel of the 21st century, gas companies should establish their strategy of marketing, i.e. market research and analysis, on the basis of the above mentioned facts. Market research is probably the most important task that gas companies should commit themselves to in the coming period. For those tasks, they have very important experiences from EU countries available, and gas companies should, analyzing those experiences, define their own strategies of marketing and market research and analysis, thereby placing the main emphasis on the education of personnel for those tasks, and better communication and drawing closer to customers. This paper is intended for providing a small contribution in that direction.
References 1. Mahlbacher, T. C., “Marktforschung in einem Gas-Versorgungsunternehmen”, Gas, vol. September/October, 1998 2. Kraemer, M., “Wir wissen, dass wir gut sind! Wozu Marktforschung?”, Gas, vol. September/October, 1998 3. Hageboeke R., “Umsetzung der Marktforschungsergebnisse: Entscheidungsverhalten von Endverbrauchern”, Gas, vol. September/October, 1998 4. Leihs H., “Marketing”, WIFI Oestereich Wirtschaftskammer, Wien, 1993 5. Wein K., “Strategische Markt- und Absatzausrichtung - Marketing- und Vertriebskonzept der Berliner GASAG”, Vorlesung von DVGW-Koordinierungsausschuss, Berlin, April 2003 6. S. Petrović S. et al., “Prestrukturiranje potrošnje prirodnog gasa u rezidencijalnom sektoru u funkciji sezonskog izravnavanja potrošnje u Kantonu Sarajevo”, Study of IGT, Sarajevo, 2002 7. Arthkamp, J., and Roosen, H. P., “Erdgas und Gewerbe-Partnerschaft durch Dienstleistungen”, GWI, vol. 8, 2003 8. Zeller U., “Erdgasmarketing in der Schweiz: kompromisslose Marketing-Kommunikation”, Gas, vol. Mai/Juni, 1999
|352|
INGAS 05 - 257
Türk Gaz Piyasas›n›n Gelece¤ine Yönelik Bir Bak›fl Mike O’SULLIVAN
Dan›flman / Consultant, Avrasya Gas, Gebze, Kocaeli Özet Bu makale Avrupa’da kazan›lan tecrübelerle haz›rlanm›flt›r. Sunulan bu çal›flma genel piyasa çerçevesi, temel piyasa belirleyici unsurlar, 4646 numaral› kanun hakk›nda tart›flma ve Birleflik Krall›ktan örnekler içermektedir. Makalede uzun süreli müflteri memnuniyeti ve yat›r›mc› baflar›s›n›n ana unsurlar› da tart›fl›lm›flt›r.
The Future of the Turkish Gas Market A Downstream Perspective Abstract
The following paper furnished with the experiences gained in Europe. The paper discusses the framework of the overall market, key drivers, examples from UK and the law 4646. The paper also presents the key drivers for long term investor success and customer satisfaction.
1. Introduction • Framework of the overall market. • What are the key drivers?
• An example from elsewhere – the UK • The law – 4646
• Key Drivers for Success • For Customers • For Investors
• Longer term
|353|
INGAS 05 - 257
Figure 1. A Liberalised Market An Example the UK
2. Turkish Natural Gas Liberalization: Key Drivers • • • • •
Large end users acceptance, A commercial level playing field for all players, Need for Investors to earn a return on capital employed, A political will to make it happen, European alignment – for future development, • Infrastructure – future opportunities, • Liberalisation – similar commercial structure.
3. Fundamentals of Turkish Gas Markets (Law 4646)
• The goal: Create a competitive market on the basis of the following principles. • Appearance of a number of wholesalers/importers • (BOTAfi will keep not more than 20% of the wholesale market); sales will be made to distribution companies, power plants and other major consumers. • Issue licenses to new market players for : • Import and wholesale trade, • Transportation and distribution, • LNG storage, transportation, • City distribution companies (50+), • Privatisation - Municipalities & Development of new infrastructure.
4. Customer Relationship Management – What the customer wants
In all real markets customers want the r›ght to choose, at different times and in different ways for the future.
|354|
INGAS 05 - 257
• Key Drivers for the Customer • Competitive price? • Key Components • Quality, • Safety, • Reliability, • Accuracy, • Simple Contracts. • Essentially • Do the basics well! • Initially make the product simple / Recognisable.
5. The Initial Customer Product Life Cycle
• Sales & Marketing • Clear Messages – no false promises. • The Contract • Straightforward / Similar. • Contract Management / Operations • Good communication channels, • Correct invoices, • Speedy response to requests, • Good ongoing relationship, • Longer term the development of Product offering.
6. An Investors Perspective
• A reasonable return based on the risk profile of the business. • A Level playing field. • Transportation tariffs, • Open and transparent market rules. • Strong regulatory framework. • Long term market. • Evolving market place– movement to a true market structure. • Stability – through the transition. • Professional environment. • Mutual respect for all players, • Single goal to make it work.
7. The Changing Market
Essentially the journey continues. Once started imperative all parties must work together to make it work!
|355|
INGAS 05 - 257
Figure 2. The Changing Market
8. Conclusion
• There are examples of truly liberalised markets. • The market has to attract External and Internal investors. • The critical requirement is to provide customer choice now and in the future. • Easy to understand, • Good Change Management, • Good Customer Service and management. • It is up to all participants to make liberalisation work.
Figure 3. Future Turkish Market Structure - A model for the Future?
|356|
30 - 31 Mart / 30 - 31 March
1. Uluslaras› Do¤algaz ‹flletmecili¤i ve Teknik E¤itim Sempozyumu 1st International Symposium on Natural Gas Operations & Vocational Education and Training
OTURUM VI / SESSION VI DO⁄ALGAZ SEKTÖRÜNDE MEVZUAT VE YÖNETMEL‹KLER LEGISLATION AND REGULATIONS IN NATURAL GAS SECTOR
Baflkan/Session Chair Ahmet AYDIN
Do¤algaz Daire Baflkan›, Enerji Piyasas› Düzenleme Kurulu / Head of Gas Deparment, Energy Market Regulatory Authoirty
INGAS 05 - 261
Do¤algaz fiehiriçi Da¤›t›m›nda Yasal Düzenlemeler Haktan YOZGATLIG‹L
Do¤algaz Piyasas› Uygulama Dairesi Da¤›t›m Grup Baflkan› / President of the Department of Natural Gas Market, Distribution Group, EPDK,
[email protected] Özet 02.05.2001 tarih ve 24390 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan 4646 Say›l› Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu ile do¤al gaz›n kaliteli, sürekli, ucuz, rekabete dayal› esaslar çerçevesinde çevreye zarar vermeyecek flekilde tüketicilerin kullan›m›na sunulmas› amaçlanm›flt›r. Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu’nun uygulanmas›na yönelik ilgili yönetmelik ve tebli¤lerin ç›kar›lmas› suretiyle ikincil mevzuat çal›flmalar› yap›lm›flt›r. ‹lgili mevzuat›n uygulanmas› ile do¤al gaz piyasas›nda kamunun tekeli kald›r›larak serbest ve rekabetçi bir do¤al gaz piyasas›n›n oluflturulmas›na yönelik do¤al gaz piyasas›nda faaliyette bulunacak gerçek ve tüzel kiflilere lisans (ve sertifika) alma zorunlulu¤u getirilmifltir. Bu kapsamda flehir içi do¤al gaz da¤›t›m faaliyetinin EPDK taraf›ndan yap›lacak ihaleler ile fleffaf ve rekabetçi bir ortamda seçilecek özel sektör firmalar›nca gerçeklefltirilmesi öngörülmüfltür. fiehir içi do¤al gaz da¤›t›m faaliyetini gerçeklefltirmek üzere da¤›t›m lisans› alacak olan flirketlerin seçimi ve da¤›t›m lisans› sahibi flirketlerin da¤›t›m faaliyetleri ile müflteri hizmetlerine iliflkin usul ve esaslar Do¤al Gaz Piyasas› Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i ile düzenlenmifltir.
|361|
INGAS 05 - 261
Regulations for Urban Natural Gas Networks Abstract
The Natural Gas Market Law numbered 4646 aims at providing natural gas to customers in terms of the principles of quality, consistency, inexpensiveness and competition. With the enforcement of the law, a secondary legislation was prepared to specify the procedures to be followed and basics to be applied in the market and in distribution activities. Within this framework, all activities that fall under a distribution licence, conducted by holders of this license were taken into consideration and with the participation of all parties, “Distribution and Customer Services Legislation”, “Internal Installation Legislation” and “Certification Legislation” were prepared and enforced after being published in the Official Gazette. Essentially, the Distribution and Customer Services Legislation identifies the companies that will conduct natural gas distribution, regulates the rights and responsibilities of these companies and their customers and it also ensures consistency in applications. The first part of the legislation involves General Provisions and Distribution License Tenders, the second part, regulates Customer Services and the third part regulates Operation and Service liabilities. Internal Installation Legislation regulates the matters regarding the natural gas use of customers and free-users while the certification legislation regulates the certification of people who will be involved in internal installation. As it is known, our organization is authorized by law to open tenders for natural gas distribution licenses. After the enforcement of the law and the secondary legislation, radical and structural changes were made in natural gas distribution in urban areas. And in a short matter of time, natural gas started to be distributed through a large area in Turkey. The current tender procedure specified by our organization made it possible for the private sector to make investments worth millions of dollars without using public resources and as a result, people of our country has a more comfortable and healthier life now.
|362|
INGAS 05 - 261
1. Girifl Do¤al gaz›n kaliteli, sürekli, ucuz, rekabete dayal› esaslar çerçevesinde çevreye zarar vermeyecek flekilde tüketicilerin kullan›m›na sunulmas›n› amaçlayan ve 02.05.2001 tarih ve 24390 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan 4646 Say›l› Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu ile do¤al gaz piyasas›nda kamunun tekeli kald›r›lm›fl ve do¤al gaz piyasas›nda faaliyette bulunabilmek için lisans (ve sertifika) alma zorunlulu¤u getirilmifltir. 4646 Say›l› Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu’nun amac› do¤rultusunda Kanunun yürülü¤e girmesi ile piyasa faaliyetinin iflleyifli ve do¤al gaz da¤›t›m faaliyetinde uyulacak usul ve esaslar›n belirlenmesi amac›yla konu ile ilgili ikincil mevzuat haz›rlanarak Eylül/2002 itibari ile yürürlü¤e konulmufltur.
2. ‹kincil mevzuat ve önemli tan›mlar ‹kincil mevzuat haz›rl›k çal›flmalar› kapsam›nda, da¤›t›m lisans› çerçevesinde lisans sahiplerinin yapaca¤› tüm faaliyetler göz önünde bulundurularak piyasan›n görüflleri de al›narak konu ile ilgili tüm taraflar›n kat›l›m›yla baflta “Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i” olmak üzere do¤al gaz piyasas›n›n tümünü ilgilendiren “Lisans Yönetmeli¤i”, “‹ç Tesisat Yönetmeli¤i”, “Sertifika Yönetme¤i”, “Tarifeler Yönetmeli¤i“ ve “Tesisler Yönetmeli¤i” haz›rlanm›fl ve bu yönetmelikler Eylül/2002 tarihi itibari ile yürürlü¤e girmifltir. Lisans Yönetmeli¤i ile do¤al gaz piyasas›nda faaliyet gösteren veya gösterecek tüzel kiflilere verilecek lisanslara iliflkin usul ve esaslar, ‹ç Tesisat Yönetmeli¤i ile abone ve serbest tüketicilerin do¤al gaz kullan›m›n› sa¤layan kendi tesisatlar›n›n yap›m›yla ilgili usul ve esaslar, Sertifika Yönetmeli¤i ile do¤al gaz piyasas›nda iç tesisat ve servis hatlar› ile yap›m ve hizmet faaliyetlerini yürüten gerçek veya tüzel kiflilerin sertifikaland›r›lmas›, Tarifeler Yönetmeli¤i ile do¤al gaz piyasas›nda uygulanacak tarifeler, Tesisler Yönetmeli¤i ile do¤al gaz tesisleri ve boru hatlar› tesis edilirken uygulanacak usul ve esaslar düzenlenmifltir. Do¤al gaz da¤›t›m faaliyetiyle ilgili düzenlemelerin daha iyi anlafl›labilmesi için baz› kavramlar›n mevzuattaki tan›mlar›n›n bilinmesi gerekmektedir. Bu kapsamda; Da¤›t›m: Do¤al gaz›n müflterilere teslim edilmek üzere mahalli gaz boru hatt› flebekesi ile nakli ve perakende sat›fl›n›, Da¤›t›m flebekesi: Bir da¤›t›m flirketinin belirlenmifl bölgesinde, iflletti¤i do¤al gaz da¤›t›m tesisleri ve boru hatlar›n›,
Da¤›t›m lisans›: Tüzel kiflilere flehir içi do¤al gaz da¤›t›m faaliyetinde bulunabilmeleri için Kanun uyar›nca Kurul taraf›ndan verilen izin belgesini,
Da¤›t›m lisans› ihalesi: Kurum taraf›ndan belirlenecek lisans süresi için do¤al gaz da¤›t›m flebekesinin mülkiyeti de dahil olmak üzere, ilgili flehirde da¤›t›m faaliyetlerini gerçeklefltirmeye yetkili flirketi belirlemek için yap›lan ihaleyi,
|363|
INGAS 05 - 261
Da¤›t›m flirketi: Belirlenen bir flehirde do¤al gaz›n da¤›t›m› ve mahalli gaz boru hatt› flebekesi ile nakli faaliyetlerini yapmaya yetkili k›l›nan tüzel kifliyi, Abone (serbest olmayan tüketici): Do¤al gaz› kendi kullan›m› için da¤›t›m flirketlerinden almak zorunda olan gerçek veya tüzel kifliyi, Serbest tüketici: Yurt içinde herhangi bir üretim flirketi, ithalat flirketi da¤›t›m flirketi, veya toptan sat›fl flirketi ile al›m-sat›m sözleflmesi yapma yetkisine sahip gerçek veya tüzel kifliyi, ifade etmektedir. 4646 Say›l› Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu’na göre; • Sat›n ald›¤› y›ll›k do¤al gaz miktar› bir milyon metreküpten daha fazla olan tüketiciler ve kullan›c› birlikleri, • Elektrik enerjisi üretimi için gaz sat›n alan flirketler, • Elektrik ve ›s› enerjisi üreten kojenerasyon tesisleri, • Üretim faaliyetinde kullan›lmak üzere, Türkiye’de do¤al gaz üreten üretim flirketleri, serbest tüketici statüsündedir. Do¤al gaz piyasan›n serbestleflmesi için 4646 Say›l› Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu ile hedeflenen nihai amaç, tüm kullan›c›lar›n serbest tüketici olmas›d›r.
3. Do¤al gaz piyasas› da¤›t›m ve müflteri hizmetleri yönetmeli¤i Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i, esas itibariyle flehir içi do¤al gaz da¤›t›m faaliyetini gerçeklefltirmek üzere da¤›t›m lisans› alacak olan flirketlerin seçimi ve da¤›t›m lisans› sahibi flirketlerin da¤›t›m faaliyetleri ile müflteri hizmetlerine iliflkin usul ve esaslar› düzenlemek amac›yla haz›rlanm›flt›r. Yönetmeli¤in birinci k›sm›nda Genel Hükümler ve Da¤›t›m Lisans› ‹haleleri, ikinci k›sm›nda Müflteri Hizmetleri ve üçüncü k›sm›nda da da¤›t›m flirketlerinin ‹flletme ve Hizmet Yükümlülükleri düzenlenmifltir. 3.1. Da¤›t›m Lisans› ‹halesi (Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i I. K›s›m) fiehirlerde do¤al gaz da¤›t›m lisans› ihalesine karar verilmesi, ihalenin yap›lmas› ve da¤›t›m lisans›n›n verilmesi yetkisi 4646 Say›l› Yasa ile Enerji Piyasas› Düzenleme Kurumu’na verilmifltir. Bu do¤rultuda; • Da¤›t›m lisans ihalesi Kurul Karar› ile yap›l›r ve Resmi Gazete’de ilan edilir. • Da¤›t›m lisans› ihalesine teklif verebilmek için, flirketlerin Kurumdan yeterlilik almas› gerekmektedir. • fiirketler ihale ilan›nda belirtildi¤i flekilde Kuruma yeterlilik için baflvuruda bulunur. • Do¤al Gaz Piyasas› Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i’nin 8 inci maddesinde belirtilenler ile asgari sermayesi 1 (bir) trilyon TL’nin alt›nda kalan ve/veya Türkiye’de kurulmam›fl flirketler yeterlilik için baflvuruda bulunamaz.
|364|
INGAS 05 - 261
• Yeterlilik de¤erlendirmesi, flirketlerin ve/veya ortaklar›n›n mali gücü ve tecrübesi dikkate al›narak yap›l›r. • Yeterlilik alan flirketler flartname almak ve teklif vermek üzere davet edilir. • Teklifler, kapal› zarf usulü ile al›n›r. • En düflük ilk üç teklif belirlenir. Bu tekliflerin sahipleri aç›k eksiltme yapar ve en düflük teklifi veren da¤›t›m lisans› almaya hak kazan›r. • Da¤›t›m lisans› almaya hak kazanan flirket, lisans yürürlük tarihinden itibaren bir ay içerisinde yetki ald›¤› flehirde bulunan belediye veya belediye flirketini sermaye koyma flart› aramaks›z›n %10 nispetinde da¤›t›m flirketine ortak olmaya davet etmek zorundad›r. Bu sermaye oran› bedeli defaten ve peflin ödenmek kayd›yla en fazla % 20 oran›na kadar art›r›labilir. • Serbest tüketici olmak için gereken y›ll›k asgari tüketim miktar› lisans yürürlük tarihinden bafllamak üzere ilk 5 y›l için onbefl milyon metreküp olarak belirlenmifltir. Bu miktar, müteakip y›llar için Avrupa Birli¤i uygulamalar› da dikkate al›narak Kurul taraf›ndan her y›l yeniden belirlenecektir. • ‹hale ile belirlenen “Birim Hizmet ve Amortisman Bedeli”, lisans yürürlük tarihinden bafllamak üzere ilk 8 (sekiz) y›l boyunca sabit olarak uygulanacakt›r. Bu sürenin bitiminden sonra ise her y›l Kurul taraf›ndan fiyat tavan› yöntemi ile belirlenecektir. • Abone ba¤lant› bedeli flartnamede belirlenir. • ‹hale dosyas›nda da¤›t›m flebekesi inflas› için gerekli tasar›m, yap›m, kullan›lacak malzemeler ve tamamlanan flebekenin iflletmeye al›nmas› dahil tüm aflamalarda uygulanacak usul ve esaslar ile temel teknik kriterleri içeren flartname yer al›r. fiartname, ihale karar› verilen flehrin özelliklerine göre düzenlenir. ‹hale sonucunda da¤›t›m lisans› almaya hak kazanan tüzel kifli lisans yürürlük tarihinden itibaren; • ‹lgili flehirde en geç 6 ay içinde yat›r›ma fiili olarak bafllayacak, • En geç 18 ay içinde ilgili flehirde, herhangi bir yerleflim alan›n›n do¤al gaz da¤›t›m flebeke bölgesini iflletmeye almak suretiyle, gaz sunumuna bafllayacak, • En geç 5 y›l içinde; da¤›t›m bölgesindeki imarl› alanlar bütününde do¤al gaz kullanmak isteyen her müflteriyi, tesis edece¤i da¤›t›m flebekesine ba¤layacakt›r. • Da¤›t›m flirketinin, da¤›t›m flebekesinin proje ve yap›m uygunluk kontrolünü gerçeklefltirmek üzere EPDK taraf›ndan sertifika verilmifl ve teknik olarak yeterli bir kontrol flirketi ile sözleflme yapmas› zorunludur. 3.2. Müflteri Hizmetleri (Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i II. K›s›m) Müflterilerin da¤›t›m flebekesine ba¤lanmas›, da¤›t›m flirketlerinin yapaca¤› sözleflmeler, güvence bedeli, iç tesisat onay›, sayaç, ölçüm ve müflteri flikayetleri, tahakkuk ve faturaland›rma, kaçak ve usulsüz do¤al gaz kullan›m› gibi hususlarda da¤›t›m flirketleri ve müflterilerin hak ve yükümlülükleri düzenlenmifltir. Bu hususlardan baz›lar›na k›saca de¤inmek gerekirse;
|365|
INGAS 05 - 261
3.3. Müflterilerin Da¤›t›m fiebekesine Ba¤lanmas› • Do¤al gaz kullanmak amac›yla da¤›t›m flebekesine ba¤lanmak isteyen kifliler da¤›t›m flirketine müracaat ederek ba¤lant›n›n yap›lmas›n› talep ederler. Yap›lacak bu baflvurunun mülk sahibi veya onun yetkili temsilcisi taraf›ndan yap›lmas› zorunludur.
• Da¤›t›m flirketi, lisans bölgesinde bulunan tüm müflterileri sisteme ba¤lamakla yükümlüdür. Ancak ba¤lant› yapma yükümlülü¤ü, da¤›t›m flirketinin tasarrufu alt›ndaki sistemin ba¤lant› yapmaya imkan veren kapasitede olmas›na ve ba¤lant›n›n teknik ve ekonomik olarak mümkün olmas› yan›nda talep sahibinin ilgili mevzuatta öngörülen ifllemleri yapmas›na ba¤l›d›r. • Da¤›t›m flirketi uygun buldu¤u ba¤lant›n›n yap›lmas›yla ilgili olarak talep sahibiyle Ba¤lant› Anlaflmas› imzalar ve bu anlaflman›n imzalanmas› s›ras›nda bir defaya mahsus olmak ve geri ödenmemek üzere “Abone Ba¤lant› Bedeli” tahsil eder. • Serbest tüketici statüsünde olan kifliler ise ba¤lant› hatlar›n› bedeli kendileri taraf›ndan karfl›lanmak üzere da¤›t›m flirketine veya sertifika sahiplerine yapt›r›rlar.
• Da¤›t›m flirketi iflletti¤i tüm servis ve ba¤lant› hatlar›n›n bak›m, onar›m ve iyilefltirilmesinden sorumludur. Da¤›t›m flirketleri bu kapsamdaki ifllemlerle ilgili bir bedel alamazlar. 3.4. Da¤›t›m fiirketlerinin Yapaca¤› Sözleflmeler • Abonelik Sözleflmesi: Do¤al gaz› fiilen kullanacak olan kifliler ile da¤›t›m flirketi aras›nda gerekli belgelerin ibraz› ve güvence bedelinin tahsil edilmesinden sonra imzalan›r.
• Teslim ve/veya Tafl›ma Hizmeti Sözleflmeleri: Da¤›t›m flirketinin, faaliyet konusuna göre serbest tüketici ve tedarikçilerle yapaca¤› sözleflmelerdir. Bu sözleflmelerde ilgili mevzuata ayk›r› olmamak flart›yla taraflarca serbestçe belirlenen hükümler yer al›r.
3.5. Sayaçlar›n Tedariki, Bak›m-Onar›m› ve Mülkiyeti • Da¤›t›m flirketlerinin sorumluluk alanlar› içinde bulunan tüketiciler, ölçüm için gerekli olan sayaçlar›n› ayr›ca bir bedel ödemeksizin da¤›t›m flirketinden temin ederler. • Sayaçlar›n, tak›lmas›, sökülmesi, de¤ifltirilmesi, kontrolü ve benzeri her türlü ifllem, da¤›t›m flirketince gerçeklefltirilir. Mevcut mekanik sayac›n ön ödemeli sayaçla de¤ifltirilmesi durumunda da¤›t›m flirketi ilave bir bedel alamaz. • Da¤›t›m flirketi sayaçlar›n sa¤l›kl› iflleyiflini bir y›l› geçmemek kayd›yla düzenli olarak kontrol etmek zorundad›r.
3.6. ‹flletme ve Hizmet Yükümlülükleri (Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i III. K›s›m) Da¤›t›m flirketlerinin da¤›t›m faaliyeti ve da¤›t›m flebekesi iflletmesi kapsam›nda uyaca¤› usul ve esaslar, geniflletme yat›r›mlar›, bak›m ve onar›m, kokuland›rma ve kaçak tespiti, acil müdahale, kay›t ve dokümantasyon, sevkiyat kontrol merkezi, haberleflme sistemleri, ak›fl kontrolü, kalibrasyon ve ayarlar, e¤itim ve ifl güvenli¤i gibi hususlarda yap›lan düzenlemeleri içermektedir. Bu kapsamda da¤›t›m flirketlerinin yükümlülükleri afla¤›daki gibi düzenlenmifltir:
|366|
INGAS 05 - 261
3.7. Da¤›t›m fiirketlerinin Yükümlülükleri A-Da¤›t›m fiebekesinin ‹flletilmesi ile ‹lgili Yükümlülükler: • fiebekenin bak›m ve onar›m› (bak›m-onar›m araçlar›), • fiebekenin kontrolü ve flebekede oluflabilecek kaçaklarla ilgili uygulamalar(kokuland›rma ve 6 ayl›k kontroller), • Acil müdahale organizasyonu, • Acil eylem plan›, • Sevkiyat kontrol merkezi kurulmas›, • Do¤al gaz alt yap› bilgi sistemi kurulmas›. B-Da¤›t›m fiirketlerinin Genel Yükümlülükleri ; • Lisans ald›¤› tarihten itibaren en geç on sekiz ay içinde ISO 9001 kalite sistemi ve ISO 14001 çevre yönetim sistemini ve OHSAS 18001 ifl sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i de¤erlendirme serileri sistemini kurarak ifller hale getirir, • Sorumluluk alan›nda talebe uygun kapasiteyi sa¤lar, nüfus yo¤unlu¤una göre mevcut flebekeyi geniflletir, iyilefltirir veya yeni flebeke yat›r›m› planlanmas›n› yapar ve uygular, • Yerel itfaiye ve güvenlik kurulufllar›n› do¤al gaz ve uygulamalar› konusunda e¤itir ve bunlarla uyum içinde çal›fl›r, • Müflteri baflvuru ve flikayetlerini kabul edip, en k›sa sürede sonuçland›rmak amac›yla müflteri hizmetleri servisini kurar, • fiebekeyle ilgili halihaz›r projelerin imar planlar›na, kadastro paftalar›na ifllenmesini sa¤lar, • Do¤al gaz›n müflterinin talebi do¤rultusunda, uygun bas›nçla müflteriye teslimini sa¤lar, • Müflterilere fleffaf, eflit ve tarafs›z hizmet verir, • Yasal zorunluluk veya müflterinin yaz›l› muvafakat vermesi hali d›fl›nda, müflteri bilgilerini gizli tutar ve bu bilgileri üçüncü kiflilere aç›klayamaz. • Müflterilerini belirli bir marka ya da flirkete yönlendiremez, • Müflterilerinin bilinçlendirilmesine yönelik olarak yaz›l› ve görsel yay›n araçlar› kullanarak gerekli çal›flmalar› yapar ve do¤al gaz›n etkin flekilde kullan›m›na iliflkin, emniyet ve di¤er konularda müflteriyi bilgilendirir, • Müflteri taleplerindeki dalgalanmalar› karfl›lamak için do¤al gaz teslimi programlamas›n› yapar, talep dengesizlikleri veya iflletmeyle ilgili aksamalar durumunda, hizmetin devaml›l›¤›n› sa¤lar, • Hizmet kesintileri, do¤al gaz kaçaklar› ve güvenlik ile ilgili konularda gerekli önlemleri al›r, • Do¤al Gaz Piyasas› Sertifika Yönetmeli¤i hükümleri do¤rultusunda, iç tesisat ve servis hatlar› sertifikas› verir.
4. Sertifika uygulamalar›
Do¤al gaz piyasas›nda herhangi bir yap›m ve hizmet faaliyeti, sertifika sahibi olmayan kifliler taraf›ndan gerçeklefltirilemeyecek olup, do¤al gazla ilgili tüm fizibilite, etüt, proje,
|367|
INGAS 05 - 261
müflavirlik, kontrol ve denetleme, yap›m, servis, bak›m ve onar›m gibi ifller sertifika sahipleri taraf›ndan yap›lacakt›r. Do¤al gaz piyasas›nda iç tesisat ve servis hatlar› ile yap›m ve hizmet faaliyetlerini yürüten gerçek veya tüzel kiflilerin yap›m ve hizmet faaliyeti için Kurumdan, iç tesisat ve servis hatlar› için ise da¤›t›m flirketinden sertifika almalar› zorunludur.
5. Da¤›t›m flirketlerinin denetimi Do¤al Gaz Piyasas›n›n sa¤l›kl› bir flekilde yap›lanmas› ve insan›m›z›n güvenli bir ortamda do¤al gaz kullanmas›n› temin etmek amac›yla etkin bir denetim mekanizmas›n›n kurulmas› gerekmektedir. Bu çerçevede Enerji Piyasas› Düzenleme Kurumu Do¤al Gaz Piyasas› Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i 30 uncu maddesi kapsam›nda d›fl hizmet almay› planlamaktad›r. Bununla ilgili düzenlemeler taraflar›n da görüflleri al›narak son haline getirilmifltir. Çok k›sa bir süre içerisinde hem da¤›t›m flirketlerinin hem de sözleflme imzalad›¤› kontrol flirketinin etkin ve amaca yönelik denetimlerine bafllan›lacakt›r.
6. Sonuç 02.05.2001 tarih ve 24390 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan 4646 Say›l› Do¤al Gaz Piyasas› Kanunu ile do¤al gaz piyasas› faaliyetlerinin iflleyifli ve do¤al gaz da¤›t›m faaliyetinde uyulacak usul ve esaslar›n belirlenmesi amac›yla haz›rlanan ikincil mevzuat›n uygulamaya bafllanmas› ile do¤al gaz piyasas›nda kamunun tekeli kald›r›lm›fl ve do¤al gaz piyasas›nda faaliyette bulunabilmek için lisans (ve sertifika) alma zorunlulu¤u getirilmifltir. Bu kapsamda, flehirlerde do¤al gaz da¤›t›m lisans› ihalesine karar verilmesi, ihalenin yap›lmas› ve da¤›t›m lisans›n›n verilmesi yetkisi Enerji Piyasas› Düzenleme Kurumu’na verilmifltir. fiehir içi do¤al gaz da¤›t›m faaliyetini gerçeklefltirmek üzere da¤›t›m lisans› alacak olan flirketlerin seçimi ve da¤›t›m lisans› sahibi flirketlerin da¤›t›m faaliyetleri ile müflteri hizmetlerine iliflkin usul ve esaslar Do¤al Gaz Piyasas› Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i ile düzenlenmifltir. Kas›m 2002 öncesi ‹stanbul, Ankara, Eskiflehir, Bursa, Adapazar› ve ‹zmit olmak üzere toplam 6 flehirde do¤al gaz kullan›l›rken, ilgili mevzuat›n uygulanarak EPDK taraf›ndan yap›lan flehir içi do¤al gaz da¤›t›m lisans› ihaleleri neticesinde ülke genelinde do¤al gaz kullan›m› yayg›nlaflt›r›lm›fl ve Mart 2005 itibariyle toplam 25 flehirde do¤al gaz kullan›m› için gerekli yasal ve/veya alt yap› çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Kaynaklar 1. 4646 Say›l› Do¤algaz Piyasas› Kanunu 2. Do¤algaz Piyasas› Da¤›t›m ve Müflteri Hizmetleri Yönetmeli¤i 3. Do¤algaz Piyasas› Lisans Yönetmeli¤i 4. Do¤algaz Piyasas› Sertifika Yönetmeli¤i 5. Do¤algaz Piyasas› ‹ç Tesisat Yönetmeli¤i 6. Do¤algaz Piyasas› Tesisler Yönetmeli¤i 7. Do¤algaz Piyasas› Tarifeler Yönetmeli¤i
|368|
INGAS 05 - 262
Do¤algaz ‹flletmecili¤inde Standartlar, Kalite Kontrol ve Testlerin Önemi – ‹GDAfi Uygulamalar› Metin BAYKARA
Test ve Laboratuar fiefi / Chief of Testing and Laboratories, ‹GDAfi,
[email protected] Özet Do¤algaz da¤›t›m flirketlerinde gaz da¤›t›m flebekesinde kullan›lan malzemelerin kalitesi, çal›flanlar ve halk›n can ve mal güvenli¤inde önemli bir yer tutmaktad›r. Bu kalitenin sa¤lanmas›nda standartlara uygun malzeme kullan›m›, test ve kontrollerin do¤ru ve güvenilir flekilde yap›lmas› flartt›r. Bu konuda bilgi, imkân ve tecrübe sahibi kurum ve kurulufllar›n yeni gaz da¤›t›m flirketlerine tecrübe ve imkânlar›n› aktarmas› önemli bir görev ve sorumluluktur diye düflünüyoruz. Bu bildiri, afla¤›da bahsi geçen konularda do¤algaz da¤›t›m flirketlerinin ilgili personeli ve yetkililerine bir fikir sa¤lamak ve baz› pratik bilgiler vermeyi amaçlamaktad›r. Özellikle, do¤algaz malzemelerinin standartlara uygunlu¤unun ispatlanabilmesi amac›yla, ‹GDAfi UGETAM Test Laboratuar›ndaki spesifik test ve kalibrasyon uygulamalar›, üretici firma, kullan›c› ve gözetmen firmalar› bilgilendirmek ve faydalanmalar›n› sa¤lamak amac›yla genel olarak anlat›lm›flt›r.
|369|
INGAS 05 - 262
The Importance of Standards, Quality Control and Testing In Natural Gas Operations - Applications at IGDAS Abstract
The quality of materials used in natural gas distribution networks of natural gas distribution companies is very important to the safety of employees and customers. To be able to maintain quality, it is necessary to use materials in accordance with standards and to conduct tests and inspections in a reliable manner in the right way. In this respect, we believe that it is the responsibility of natural gas-related institutions and organizations that has extensive knowledge and experience in natural gas distribution to share their knowledge and experience with new natural gas distribution companies. The aim of this presentation is to provide the employees and executives of new natural gas distribution companies with some guidelines and practical information regarding the subjects below. The presentation focuses on some specific testing and calibration applications conducted at IGDAS’s UGETAM Test Laboratory to prove the compliance of materials with standards. Producer firms, user firms and advisor firms can especially benefit from the information presented.
1. Girifl Bu makale, “Kalite detaylarda sakl›d›r” sözüne yaflayarak inanm›fl bir kifli taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Detaylarda sakl› olan ancak, büyük öneme sahip baz› unsurlar›n ortaya ç›kar›lmas› ve özellikle gaz da¤›t›m flirketlerine bir fikir vermek amac›yla bu makale haz›rlanm›flt›r. Kaliteli Do¤algaz ‹flletmecili¤inde, standartlar, kalite kontrol ve testlerin önemi UGETAM Test Laboratuar›ndaki baz› test uygulamalar› örnekleri ile anlat›lm›flt›r. Yap›lmas› gerekenlerin tümünün burada anlat›lmas›na imkân olmamakla birlikte uygulamalar ve örneklemeler üzerinden genele teflmil edilebilecek bir kalite kontrol ve test sistemi önerilmektedir.
2. Standardizasyonun önemi Standardizasyon, belirli bir faaliyetle ilgili olarak ekonomik fayda sa¤lamak üzere bütün ilgili taraflar›n yard›m ve iflbirli¤i ile belirli kurallar koyma ve bu kurallar› uygulama ifllemidir. Standardizasyon ifllemi ile öncelikli olarak can ve mal güvenli¤i hedeflenirken ayn› zamanda kalitenin alt s›n›r› tespit edilmek suretiyle belirlenen düzeyin alt›nda mal ve hizmet üretimine müsaade edilmemektedir. Standardizasyonun üreticiye, tüketiciye ve ekonomiye say›s›z faydalar› vard›r. Bunlardan en önemlilerini dört maddede özetlemek mümkündür. Standardizasyon;
|370|
INGAS 05 - 262
• Can ve mal emniyetini korur, • Kalitenin alt s›n›r›n› belirler, • Rekabeti teflvik eder,
• Verimlili¤i art›r›r ve maliyetleri düflürür. Önemli standart kurulufllar›: TSE
Türk Standartlar› Enstitüsü
TS
Türk Standard›
DIN AFNOR ISO NF
IEC
ANSI EN
API
Deutches Institut For Nurmung Association Francaise de Normalisation
International Organization for Standardization Norme Française
International Electrotechnical Comission American National Standart Institute European Norm
American Petroleum Institute
Baz› Örnek Standartlar›n gösterimi ve anlamlar›: ISO 4437:
Buried polyethylene pipes for the supply of gaseous fuel-Metric series-Specification
TS EN 1555–2: Plâstik boru sistemleri – Gaz yak›tlar›n tafl›nmas›nda kullan›lan- Polietilenden (PE) – Bölüm 2: Borular TS 10827:
Borular-Polietilen(PE)-Gaz Yak›tlar›n Nakli ‹çin- Yer Alt›na Döflenen-Metrik Seri (NOT: Bu standart TSE taraf›ndan iptal edilmifl ancak yerini alan TS EN 1555-2 resmi gazetede yay›nlan›ncaya kadar ilgili bakanl›kça zorunlu uygulamada tutulmaktad›r.)
TS 10624:
Gaz Regülatörleri-Yan›c› Gazlar (Do¤algaz-Havagaz› ve (LPG) ‹çin-Girifl Bas›nc› 0,02 MPa-0,4 MPa (0,2 Bar-4 Bar) Olan
Standart seçiminde dikkat edilmesi gereken hususlar: Do¤algaz malzeme ve ekipmanlar› için standartlar›n seçiminde özet olarak afla¤›daki s›ralaman›n dikkate al›nmas›nda fayda vard›r: Söz konusu malzeme/ekipmanla ilgili; yasal bir mevzuat (Kanun, Tebli¤, Kararname v.s.) veya “mecburi” bir standart var m›d›r? Bu malzeme/ekipman ile ilgili uluslar aras›, ulusal veya bölgesel kabul görmüfl ve uygulanan standartlar hangileridir (TS, EN, ISO/IEC, DIN, NF API, ANSI, v.s). Rehber, özel standart (fiirket Standard› veya Teknik fiartnamesi gibi) var m›d›r? Mesela Do¤algaz sayaçlar› konusunda “3516 say›l›
|371|
INGAS 05 - 262
Ölçüler ve Ayar Kanunu” vard›r. Ayr›ca San. ve Tic Bakanl›¤›n›n yönetmeli¤i ve EPDK’n›n da bu konudaki yönetmeliklerinde baz› hükümler bulunmaktad›r. Sayaçlar seçilirken, üretilirken, kullan›l›rken bu kanun ve yönetmeliklerin hükümleri dikkate al›nmal›d›r. Do¤algazla ilgili mecburi standartlar TSE’den temin edilebilir. Sistemin yap›s›, daha önceki uygulamalar ve temin edilebilirlik faktörleri de dikkate al›narak malzeme/ekipmanla ilgili standartlar seçilir. Ancak mesela bir ekipman için, ayn› numaral› EN ..... ve TS EN ..... standard› istenmesi gereksizdir. Sadece TS EN ..... istenmesi yeterli olacakt›r. Buna ilave olarak, baflka bir standarttaki (ör: NF. DIN .) belirli flartlar veya tamam›na uygunluk istenebilir. Bu gibi durumlarda standartlar aras›ndaki muhtemel çeliflkilere dikkat edilmeli, gere¤inden fazla standarda ayn› anda uygunluk istenmemelidir. Standartlar yaflayan dokümanlard›r: Standartlar›n en önemli özelli¤i, de¤iflen flartlara ve geliflen teknolojiye ayak uydurabilme kabiliyetini haiz olmalar›d›r. Bu itibarla, gerek uygulama neticesinde ortaya ç›kan aksakl›klar gerekse kaynak dokümanlarda vuku bulan de¤ifliklikler ile teknolojik geliflmeler karfl›s›nda revizyon veya tadil suretiyle standartlarda gerekli olan de¤ifliklikler yap›larak güncellefltirilebilmektedir. Bu bak›mdan flirkette kullan›lan standartlar›n ve di¤er d›fl kaynakl› dokümanlar›n (Kanun, Tebli¤, Yönetmelik v.s.) güncelli¤i, sistematik olarak takip edilmeli ve buna iliflkin düzenlemeler yap›lmal›d›r.
3. Etkin bir kalite kontrol sistemi için gerekli unsurlar Do¤algaz da¤›t›m flirketlerinde etkin bir kalite kontrol sistemi için gerekli asgari gereklilikler için bir model afla¤›da verilmifltir. Girifl kalite kontrol sistemi, flirkette var olan veya kurulacak olan, ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi ile entegre bir yap›da olmal›d›r. Maliyetleri düflürmek için kesinlikle kaliteden taviz verilmemelidir. Bunun yerine maliyetleri düflürmek için, sistemin kurulma aflamas›nda optimum bir planlama yap›lmal›d›r. Buna bir örnek vermek gerekirse; mesela servis kutusu tasarlan›rken veya seçilirken, sistemde kullan›lmas› düflünülen bütün tip ve kapasitelere en uygun boyut ve tipteki bir servis kutusunun seçilmesi, farkl› marka ve model servis regülatörlerin kullan›m›na imkan veren esnek bir montaj yap›s›na sahip olmas›, ileride servis regülatörlerinin seçiminde kolayl›k sa¤layaca¤› gibi, ayn› zamanda farkl› tipte servis kutular› kullan›lmayaca¤›ndan, yan ekipman ve ba¤lant› parçalar›ndan da tasarruf edilmesini sa¤layacakt›r. Kaliteli bir do¤algaz iflletmecili¤i için, bir do¤algaz da¤›t›m flirketinde Kalite Yönetim Sistemindeki süreçlerin afla¤›daki flekilde yap›land›r›lmas› uygun olabilir. Sistemde bulunmas› gereken unsurlar: 1. Malzeme teknik flartnameleri, 2. Teknik flartnamelere uygun olarak haz›rlanm›fl, Kalite Kontrol Prosedür ve/veya kontrol talimatlar›, 3. Kontrol Formlar›: Yap›lan kontrol ifllemi ile ilgili bulgular›n (Boyutsal ve görsel kontroller, fonksiyonel kontroller, testler, sertifikalar v.s.),
|372|
INGAS 05 - 262
YATIRIM FAAL‹YETLER‹
• • • • • •
‹fiLETME VE BAKIM FAAL‹YETLER‹
Pazarlama
Sürekli ve kaliteli gaz arz›
Yat›r›m planlama
Acil müdahale ve Teknik emniyet
Etüd-Proje
Yap›m Kontrol ve Hat Testleri
Toplam verimli bak›m vz
Malzeme Güvenli¤i Kalite Kontrol. ‹kmal
MÜfiTER‹ H‹ZMETLER‹ ve DESTEK SÜREÇLER
• • • • •
Abonelik Sözleflme
Gaz açma-kesme Faturaland›rma v.s.
SCADA v.s.
KAL‹TEL‹ DO⁄ALGAZ ‹fiLETMEC‹L‹⁄‹
KAL‹F‹YE PERSONEL ve UYGULAMALI E⁄‹T‹M Standart ve kalite flartlar›n› ne flekilde kontrol edebiliriz ?
• • •
Standartlara uygun malzeme kullan›m›, Etkin bir Kalite Kontrol Sistemi, Tarafs›z ve uzman laboratuvar testleri.
fiekil 1. Do¤algaz ‹flletmecili¤i Kalite Uygulamas›
4. Kay›t sistemi (Malzeme ad›, marka, model, Lot veya seri no, üretim tarihi, malzemenin ambara girifl tarihi, kabul tarihi v.s.), 5. ‹htiyaca uygun ölçme ve kontrol aletleri (Boru çevresel ölçüm için sirkometre, çelik vana s›zd›rmazl›k test aparat›, flerit metre, kumpas, kaplama kal›nl›¤› ölçme aleti, difl mastarlar›, v.s.).
4. UGETAM test laboratuar› imkân ve hizmetleri
Ar-Ge & Test Sertifikasyon Müdürlü¤ü bünyesinde kurulan UGETAM Test Laboratuar›, 2004 y›l› bafl›ndan itibaren hizmetlerini Kurtköy’deki UGETAM tesislerinde sürdürmektedir. Laboratuarda gerçeklefltirilen testlerle ilgili akreditasyon çal›flmalar› sürdürülmekte olup, hizmet kapsam›n› sürekli geniflletmektedir. Laboratuar, Genel Müdürlük oluru al›nm›fl ücretler mukabilinde kurum d›fl› hizmet de vermektedir. Laboratuarda gerçeklefltirilen testler, do¤algaz da¤›t›m sisteminde çok önemli bir yer tutan malzemelerin ilgili standartlara uygun olup-olmad›¤›n›n belirlenmesi ve böylece sistemin güvenli¤inin sa¤lanmas› bak›m›ndan büyük önem arz etmektedir. Özellikle Polietilen boru ve da¤›t›m sisteminin en az 50 y›ll›k iflletme ömrünü garantileyecek flekilde dizayn edil-
|373|
INGAS 05 - 262
Malzeme ihtiyac› ve flartnameleri belirlenir.
Malzeme yeni bir ürün mü?
Yeni bir ürün
Malzemenin flartnameye göre yeterlili¤i, serifika ve ürün teknik özelikleri üzerinden incelenir
Daha önce kabülü yap›lm›fl bir ürün Malzemenin ambara girifli ve kay›lar› yap›l›r.
Red
Uygun Uygun Malzemenin, de¤il numune icelemesi ve kritik testleri, tarafs›z bir laboratuarda yapt›r›l›r.
Uygun
Malzeme, flartname, kontrol, prosedür veya talimatlar›na göre, sertifika kotrolü, boyut, monaj, fonksiyonel ve di¤er kontrolleri numune baz›nda yap›l›r. Uygun Kontrol de¤il sonuçlar› uygun mu ?
Uygun de¤il
Red
Red
Uygun Malzemenin kabul ifllemi ve kay›tlar› yap›l›r.
fiekil 2. Girifl Kalite Kontrol Ak›fl›
mesi beklenmektedir. Bu da kullan›lan malzemelerin bu ömrü sa¤lay›p-sa¤lamamas› ile iliflkilidir. Söz konusu testlerin bu konuda uzman ve tarafs›z bir organizasyon taraf›ndan gerçeklefltirilmesi ise do¤ru bir de¤erlendirme yap›labilmesi için flartt›r. Yeni gaz da¤›t›m flebekesi kuran veya kuracak olan flirketlerin do¤algaz malzeme teknik flartnamelerini belirlerken, sat›n alma ve kabul ifllemlerinde, malzeme ve ekipmanlar›n, ulusal ve uluslar aras› kabul görmüfl standart ve özelliklere uygun olmas›na dikkat etmeleri gerekir. Kaliteli ve standartlara uygun malzeme üretim ve kullan›m›, do¤algaz flebekesinin güvenli¤i, çal›flanlar›n ve gaz kullan›c›lar›n›n can ve mal emniyeti bak›m›ndan son derece önemlidir. Laboratuarda do¤algaz hatlar›nda kullan›lan PE (Polietilen) borular›n ve ba¤lant› parçalar›n›n, TS EN 1555-1, TS EN 1555-2, TS EN 1555-3, TS EN 1555-4, TS EN 1555-5, CEN/TS 1555-7 standartlar›na uygun olarak, ilgili test metotlar›na göre tip testleri, malzeme girifl kontrol ve Ar-Ge amaçl› testleri yap›lmaktad›r. Afla¤›da, laboratuvarda uygulanmakta olan baz› testlerden örnekler verilmifltir.
|374|
INGAS 05 - 262
Kopma Uzamas› Testi (Elongation at break)
Örn: % 650
fiekil 3. PE malzemelerin tipik gerilme-uzama e¤risi
TS EN ISO 6259–1, ISO 6259–3 standard›na göre yap›lan bu test ile PE borular›n % kopma uzama de¤eri bulunmaktad›r. Bu de¤er TS EN 1555–2 standard›na göre min. % 350 olmas› gerekmektedir (Bkz. TS EN 1555-2-Çizelge 4). Bu özellik borular›n, kopma, darbe, bükülme ve ayn› zamanda muhtemel deprem veya yer hareketlerine karfl› mukavemetini göstermektedir. Genel olarak çekme testi, malzemeye uygulanan yük alt›ndaki tepkiyi gösterir. Çelik gibi imalatta yayg›n kullan›lan metal malzemeler, maruz kald›klar› yükler alt›nda önce dorusal bir uzama yapar, sonra akma bölgesi oluflur ve sonras›nda kopma olur. PE malzemelerde ise fiekil 3’de görüldü¤ü gibi akma noktas›na kadar yar›-do¤rusal bir uzama oluflur, daha sonra akma gerçekleflir. Akma noktas›ndan sonra malzemenin yap›s›nda bozulmalar olsa da kopma oluflmaz ve uzama devam eder ve daha sonra kopma meydana gelir. Kütlesel Erime Ak›fl Endeksi Testi (Melt Flow Rate) ISO 1133 (TS 1323) standard›na göre yap›lan bu test ile PE borular›n 190ºC sabit s›cakl›k ve 5 kg sabit yük alt›nda 10 dakikadaki erime miktar› bulunmaktad›r. Bu de¤er TS EN 1555–1 standard›na göre 0,2
