367 – Joodse familienamen (slot) by M. Apsel

door Marcel Apsel Gedurende meer dan tien jaar hebben wij de geschievan de Joodse familienamen doorheen de eeuwu denis en in diverse regio’s besproken. Het is vanzelfsprekend dat op een bepaald ogenblik alles behandeld werd wat er te bespreken viel. Het is steeds mogelijk om in herhalingen te hervallen, of meer gedetailleerd of gesofisticeerd te werk te gaan met het risico dat teksten onbegrijpelijk zullen worden voor een doorsnee leek in deze materie. Wij veronderstellen eveneens dat er toch een groot aantal van onze lezers niet alle artikelen hebben kunnen doornemen; daarom zijn wij de mening toegedaan dat een samenvatting van onze artikelenreeks gewenst is. Om deze reden zullen wij een bondig overzicht geven van deze artikelenreeks beginnende bij het begin van het scheppingsverhaal in Bereshit (Genesis). Adam was in de Bijbel de eerste mens op aarde en Chava (Eva) de eerste vrouw. Deze namen hebben een symbolische betekenis die doorheen de eeuwen in alle geuren en kleuren besproken werden. Adam zou A-dam zijn waarbij de Hebreeuwse letter Alef in Adam een symbolische betekenis zou hebben, betekenend ‘wat de schepping voorafging’; het tweede gedeelte van Adam, namelijk ‘dam’ betekent bloed in het Hebreeuws; de synthese van deze verklaringen zou dus een vermenging zijn van bloed met het onbekende van voor de schepping; daardoor zou dus de eerste mens ontstaan zijn. Een andere verklaring die ook veelvuldig vermeld wordt, is dat de mens Adam afkomstig is van Adama, het Hebreeuws voor bodem, de grond of de aarde. Centrale Magazine - 34

Chava is een Hebreeuwse variant voor ‘leven’ (in tegenstelling met Chava welk ‘levend’ betekent). Een numerieke symbolische verklaring is dat de numerieke waarde van Adam in de Gematria (Bijbelse numerologie) 45 is. De numerieke waarde van Chava in de Gematria is 19. Als men Chava (19) van Adam (45) aftrekt bekomt men het getal 26, welk de numerieke waarde is van het tetragrammaton, de Bijbelse naam van G’d die men nooit uitspreekt. Het is niet onze bedoeling de symboliek van de eerste twee namen van het scheppingsverhaal diepgaand te bestuderen, maar enkel op te merken dat de meeste namen in de Thora meestal een specifieke symboliek omvatten. Met de aartsvaders Abraham (vader van velen), Yitschak (hij lacht) en Jacob (degene die de hiel vasthoudt) ontstaat het volk Israël. Tot dan heeft iedere persoon een eigen naam die wij heden ten dage als voornaam gebruiken. Er bestaat tijdens de Bijbelse tijden dus geen familienaam zoals wij die vandaag kennen. Die situatie begint langzamerhand te veranderen in Egypte en na de uittocht van de Israëlieten uit Egypte naar het beloofde land. Het volk Israël wordt dan ingedeeld in stammen vernoemd naar de kinderen van Jacob. Mozes en Aaron behoren tot de stam van de levieten. Jozua, zoon van Nun behoorde tot de stam van Efraïm; Kaleb, zoon van Jefunneh behoorde tot de stam van Judah. Deze vorm van benoeming is een primitieve manier om iemand naast zijn voornaam eveneens een achternaam te geven en anderzijds worden eveneens patroniemen gebruikt. In een later stadium gebruikt men ook plaatsnamen (Elyah Hatischbi – Elyah de Tischbiet) en

l

Joodse Familienamen

beschrijvende namen zoals (Yochanan Hakatan – Yochanan de De leden van de Sefardische Joodse gemeenschappen volgden kleine). hun omgeving in het aannemen van familienamen in tegenstelIn de nabijbelse periode vinden wij een meer specifieke soort ling tot de leden van de Aschkenazische Joodse gemeenschapvan familienamen voornamelijk bij de VIP’s pen die cultureel meer afstand wilden houden van die tijd; dit waren families die bij de temtegenover hun omgeving en aldus minder gepelwerkzaamheden betrokken waren en meestal neigd waren om hun aloude tradities van naampriesterfamilies zoals Beth Abtinas (huize Abtigeving te veranderen. nas) die het monopolie hadden over de wierookBij de Spaanse Sefardische gemeenschappen productie van de tempeldienst evenals de prieswaren er drie belangrijke stromingen bij het geterfamilie van Beth Garmo (huize Garmo) die de bruik van patroniemen als familienamen. Primo bakkerijmonopolie voor de tempeldienst onder verving het Arabische ‘ibn’ (zoon van) het Hehun hoede hadden. De leden van deze families breeuwse ‘ben’’. Abraham Ibn Ezra is misschien gebruikten Beth Abtinas en Beth Garmo als een één van de meest bekende Spaans Sefardische soort familienaam, dus duidelijk makend dat zij Israëlieten en waarschijnlijk was de naam ‘Ibn Abraham Ibn Ezra tot deze respectievelijke families behoorden. Ezra’ een familienaam gebruikt door zijn familie, Er bestonden ook de families van het ‘blauw gebaseerd op het feit dat waarschijnlijk één van bloed’, zoals in Europa de edelen (koningen, prinsen, graven, de voorouders Ezra heette. Secundo is een variant van ‘ibn’ het baronnen etc.) gekend zijn. Deze families waren of beweerden aannemen van de naam van de vader (of soms van de moeder) als afstammelingen te zijn van koning David en gebruikten de familienaam zoals de bekende Abrabanel/Abarbanel familie waar achternaam ‘Beth David (behorende tot het huis –afstammelinAbrabanel/Abarbanel een naamvariant van Abraham is. Tertio gen - van koning David). was het gebruik van Arabische of Spaanse vertalingen van HeBeschrijvende achternamen of patroniemen werden meestal breeuws klinkende namen ook in zwang zoals Caro en Querido toegewezen aan specifieke personen en waren in het algemeen voor Habib (liefste) en Vidal, Vidas voor Chaim (leven). Habib niet overdraagbaar op kinderen; ze hadden tot doel om bepaalen Chaim zijn in dit geval voornamen die als patroniem gebruikt de personen beter te kunnen omschrijven of anderzijds twee of werden . meerdere personen met dezelfde voornaam uit elkaar te houden. Op het Iberisch schiereiland werden plaatsnamen ook als famiDe Christenen voerden als eersten in Europa het begrip erfelilienamen gebruikt zoals Zamora, Rodriguez, Toledo, Navarro, jke familienamen in. De Ieren waren de eersten die in Europa Cardozo, Espinoza (vgl. de naam van de Nederlandse filosoof familienamen aannamen gevolgd door de Normandiërs die na Spinozza) e.d. Italiaanse plaatsnamen zoals Modena, Modigliani de verovering van Engeland in1066 zich met de lokale Saxen en Recanati waren ook geliefde Joodse familienamen. vermengden. In Spanje werden erfelijke familienamen ingevoerd De familienaam Agami en Ajami is van Arabische oorsprong en vanaf het einde van de twaalfde eeuw en Turkije is het laatste betekent ‘geen Arabier’. Oorspronkelijk werden de Perzen zo land in Europa die bij wet zijn burgers verplichtte om familiendoor de Arabieren genoemd, maar geleidelijk werden Perzische amen aan te nemen; dit gebeurde in 1935. Joden zo vernoemd en vandaag is deze familienaam een typische Joodse gemeenschappen (Sefardim) rondom de Middellandse Joods-Sefardische familienaam. zee waren tijdens de middeleeuwen talrijker dan de gemeenDe naam Bloch en varianten zoals Bollag, Wallach, Block e.d. schappen van hun geloofsgenoten in Centraal en West Europa zijn gebaseerd op drie Hebreeuwse letters – bet (vet), lamed en (de Aschkenazim – het huidige Duitsland en het noordelijk deel chaf. De oorsprong van deze namen is gebaseerd op het Oud van Frankrijk). Bij de Sefardim in zuidelijk Europa gebeurde Germaanse woord Welsch, een woord gebruikt door de Gerhet veelvuldig dat twee of meerdere personen in eenzelfde gemanen om Romaanse volkeren aan te duiden die Romaanse meenschap dezelfde voornaam hadden en het gebruik van een talen zoals het Italiaans, Frans en Roemeens spraken. familienaam was een mogelijkheid om ze uit elkaar te houden. Het begrip Welsch werd de basis van de naamvorming van diEen alternatief was het gebruik van een dubbele voornaam. De verse gebieden die Romaanse talen spraken zoals Walachije in internationalisering van de handel maakte het eveneens noodzaRoemenië, Valais of Wallis in Zuidwest Zwitserland en la Walkelijk om personen te kunnen aanwijzen als behorende tot een lonie in ons land. Het is ons onmogelijk geweest om de oorspecifieke familie. Het gebruik van vaste familienamen werd sprong van het Welsch, de taal in het Engelse Wales te bestudus in zekere mate een commerciële noodzaak. Door de grotere deren, maar wij mogen veronderstellen dat er waarschijnlijk een demografische concentratie in het zuiden van Europa en dank verband bestond met Romaanse talen. Als toemaatje vermelden zij de grotere culturele ontwikkeling van de landen rondom de wij dat de stad Wels in Opper Oostenrijk oorspronkelijk een RoMiddellandse Zee werd het gebruik van familienamen gemakmeinse kolonie was. kelijker aanvaard. Centrale Magazine - 35

Vanuit Joods standpunt neemt men aan dat de namen, gevormd door de bet (vet), lamed en chaf, een acroniem als oorsprong hebben, namelijk het Bijbelse spreekwoord (Veahavta Lereacha Kamocha – gij zult U naaste even lief hebben als Uzelf ). Het verband tussen het Germaanse ‘Welsh’ en het Bijbelse acroniem is moeilijk te achterhalen; wij mogen veronderstellen dat beide hypothesen een deel van de waarheid omvatten. In tegenstelling met de Aschkenazim en Christelijke Spanjaarden hebben de Spaanse Sefardim weinig typische familienamen gebaseerd op beroepen. Het waarom blijft een raadsel. Een hypothese zegt dat de Spaanse Sefardim wel familienamen zouden gehad hebben gebaseerd op beroepen, maar na hun uitdrijving uit Spanje in 1492 deze namen veranderd zouden hebben in Arabische of Hebreeuws klinkende namen zoals Nagar (houtbewerker) en Haddad (smid). Het gebruik van dubbele familienamen vinden wij terug bij ondermeer de Nederlands Sefardische families zoals Lopez-Cardozo, Rodrigues-Peireira en Vaz-Nunez. Dit gebruik is praktisch verwaarloosbaar bij Aschkenazische familienamen. Vanaf het begin van de Renaissance vindt men hier en der eveneens Aschkenazim die familienamen gebruiken. Het zijn meestal wel toenamen die als familienaam gebruikt werden en in feite niet vast-overdraagbare familienamen zijn zoals wij ze vandaag kennen. Enkel in welstellende of rabbijnse families gebeurde het af en toe dat de familienaam van de vader door een of meerdere zonen werd overgenomen. Maar tot en met het einde van de achttiende eeuw hadden deze familienamen geen wettelijke status, omdat de schrijfwijze van de familie- of toenaam regelmatig aangepast werd naargelang de schrijfwijze van de taal waarin documenten werden opgesteld. Handelscontacten maakten het noodzakelijk om vaste familienamen te gebruiken voor een stabiliteit te betrachten t.o.v. handelsrelaties met andere Joodse en Christelijke kooplui. Dit principe was al eeuwen in gebruik bij de Sefardische Joden rondom de Middellandse Zee. Het gewone volk (bij de Aschkenazim) had geen boodschap voor het gebruiken van familienamen, voornamelijk om niet in ‘fiscale lijsten’ geregistreerd te worden. Op 23 juli 1787 vaardigde keizer Josef II van Oostenrijk een edict uit waarbij alle Joden van Galicië en Bukowina verplicht werden om permanente familienamen aan te nemen. Deze wettelijke verplichting was een primeur voor Europa. Geleidelijk werd dit verplicht principe uitgebreid over heel Europa, voornamelijk in West en Centraal Europa; later eveneens in de Slavische landen. In Oost Europa en voornamelijk in Rusland werd er door de Israëlieten alles aan gedaan om die verplichting te omzeilen omwille van twee specifieke redenen. Familienamen werden ingeschreven in civiele registers en konden gebruikt worden voor fiscale redenen enerzijds en het ronselen van rekruten voor een militaire dienst van 25 jaar anderzijds. Men kan zich dan ook inbeelden dat vertwijfelde ouders alle middelen aanwendden om hun ‘zonen’ verborgen te houden voor de autoriteiten en specifiek voor de militaire ronselaars. Centrale Magazine - 36

De kans dat een Joods Russische jongeling die op zijn achttiende ingelijfd werd in het Russische leger na 25 jaar heelhuids zou terugkeren naar zijn shtetl en anderzijds zijn Joodse identiteit zou behouden was praktisch nihil. Voor vele Joodse jongelingen werd de leeftijd van 18 jaar een definitief afscheid van hun ouders. Dat dit soms veelvuldig tot persoonlijke en hartverscheurende drama’s leidde is vanzelfsprekend. Deze meestal Russische Joodse jongelingen sneuvelden in vele gevallen op een slagveld en als zij de 25 jaar legerdienst overleefden waren zij meestal ontheemden van hun eigen Joodse identiteit en volledig geassimileerd in een vreemde omgeving. In West en Centraal Europa werd het aannemen van permanente familienamen door Joden eerder gezien als een mogelijkheid tot integratie en/of assimilatie in een niet-Joodse omgeving. Het gevolg van het verschil in benadering tussen West en Oost Europa t.o.v. hun omgeving was de vluggere assimilatie van Duitse, Franse en Britse Joden. Op het einde van de negentiende eeuw zet deze assimilatiegolf zich ook voort in de grootsteden van Oost Europese landen, maar veel minder in de landelijke gebieden die meer op een traditionele, religieuze en conservatieve manier hun joods zijn wensten te behouden Dit is een korte samenvatting van de ontwikkeling van het gebruik van Joodse familienamen door de eeuwen heen tot en met het einde van de negentiende eeuw. Ons volgend artikel zal een korte samenvatting omvatten van de classificatie van Joodse familienamen zoals ze in onze vorige artikels reeds in detail besproken werden.

Fam. Ch. Szwajcer

Museumstraat 18, Antwerpen